© Borgis - Nowa Stomatologia 2/2004, s. 62-72
Krystyna Komosińska, Barbara Woynarowska
Zachowania związane ze zdrowiem jamy ustnej młodzieży w wieku 11-15 lat w Polsce i innych krajach oraz tendencje zmian w latach 1990-20021
Oral health behaviours among 11-15-year-old adolescents in Poland and other countries and trends between 1990-2002
z Katedry Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego
Kierownik Katedry: prof. dr hab. med. Barbara Woynarowska
WSTĘP
W ostatnich dekadach, w krajach rozwiniętych, nastąpiło znaczne zmniejszenie częstości występowania próchnicy zębów (1), ale nadal jest to najbardziej rozpowszechniona choroba dzieci i młodzieży. Częstość jej występowania w Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy Wschodniej, jest wyższa niż w krajach Europy Zachodniej i u 12-latków utrzymuje się na poziomie prawie dwukrotnie większym niż poziom do osiągnięcia w 2000 r., określony przez Światową Organizację Zdrowia (2-4). W Polsce w 1989 r. wskaźnik PUW w tej grupie wieku wynosił 4,7. W następnych latach wprawdzie systematycznie, ale w niezadowalającym stopniu zmniejszał do poziomu 3,8 w 2000 r., co oznacza, że w ostatniej dekadzie XX wieku zapadalność na próchnicę zębów, mierzona za pomocą wskaźnika PUW, zmniejszyła się o niespełna 1 ząb (5).
Istnieje powszechna zgodność, że niedostatki w zakresie higieny jamy ustnej, częste spożywanie słodyczy i słodkich napojów zwiększają ryzyko próchnicy zębów i chorób przyzębia (5-9). Zdaniem niektórych autorów czynnikiem ryzyka tych chorób jest również palenie tytoniu (10, 11). Substancje toksyczne i nikotyna, zawarte w dymie tytoniowym, wpływają niekorzystnie na przyzębie i częstość chorób przyzębia wśród palaczy jest 2-3 razy większa niż u niepalących. Substancje te działają miejscowo (podrażnienie błony śluzowej dziąseł, zmiana wydzielania i przepływu śliny, zmiana flory bakteryjnej) oraz ogólnie (zwężenie naczyń krwionośnych, wpływ na układ immunologiczny) (10, 12). Wykazano, że palenie tytoniu powoduje obniżenie stężenia immunoglobuliny A w ślinie oraz zaburza funkcję granulocytów obojętnochłonnych, co odgrywa rolę w patogenezie chorób przyzębia, w tym także młodzieńczego zapalenia przyzębia (13). Większość chorych z zapaleniami przyzębia, przed okresem pokwitania, młodzieńczym i szybko postępującym, ma w różnym stopniu uszkodzone funkcje granulocytów (14).
W Polsce podejmowane są liczne badania nad zachowaniami związanymi ze zdrowiem jamy ustnej u dzieci i młodzieży. Dotyczą one jednak małych, nie reprezentatywnych, grup badanych na niektórych terenach. Zwykle są to badania jednorazowe, z wykorzystaniem różnych metod badania. Uniemożliwia to porównywanie wyników i śledzenie zmian w czasie, co jest niezbędne dla prognozowania czynników ryzyka próchnicy i chorób przyzębia, oceny efektów programów edukacyjnych itd. Prezentowane w niniejszym artykule wyniki badań, powtarzanych co 4 lata, w reprezentatywnych, ogólnopolskich próbach nastolatków (w wieku 11-15 lat), z wykorzystaniem tej samej metody, są unikatowym źródłem informacji na temat czynników ryzyka próchnicy zębów i chorób przyzębia u młodzieży w Polsce. Praca nawiązuje do wcześniejszych analiz (15) i celem jej jest przedstawienie:
1. Częstości czyszczenia zębów, spożywania słodyczy i słodkich napojów gazowanych oraz palenia papierosów przez młodzież w Polsce (według płci, wieku i miejsca zamieszkania) oraz w 34 innych krajach w 2001/02 r.
2. Współwystępowania zachowań ryzykownych dla zdrowia jamy ustnej u młodzieży w Polsce, w zależności od zamożności ich rodzin.
3. Tendencji zmian w częstości czyszczenia zębów u młodzieży w Polsce i krajach, które brały udział w trzech seriach badań, w latach 1994-2002.
METODA
Badania wykonano w ramach międzynarodowych badań nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej, przeprowadzanych co 4 lata, we współpracy ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO) – Biurem Regionalnym dla Europy (HBSC – Health Behaviour in School-aged Children: A WHO Collaborative Cross-national Study). 2 Polska uczestniczyła w tych badaniach w latach 1990, 1994, 1998 i 2002.
Narzędziem badawczym był międzynarodowy, standardowy kwestionariusz (16), składający się z części: obowiązkowej oraz pakietów do wyboru. Narzędzie to sprawdzono w badaniach pilotażowych w różnych krajach, w tym także w Polsce. W niniejszym artykule wykorzystano następujące pytania z kwestionariusza obowiązkowego:
1. Jak często myjesz zęby? – kategorie odpowiedzi: częściej niż 1 raz dziennie, 1 raz dziennie, co najmniej 1 raz w tygodniu, ale nie codziennie, rzadziej niż 1 raz w tygodniu, nigdy.
2. Ile razy w tygodniu zwykle zjadasz lub pijesz niżej wymienione produkty: słodycze, cukierki lub czekoladę), coca-colę lub inne słodkie napoje gazowane? kategorie odpowiedzi: nigdy, rzadziej niż 1 raz w tygodniu, 1 raz w tygodniu, 2-4 dni w tygodniu, 5-6 dni w tygodniu, codziennie 1 raz, codziennie częściej niż 1 raz.
3. Jak często obecnie palisz papierosy? – kategorie odpowiedzi: codziennie, co najmniej 1 raz w tygodniu ale nie codziennie, rzadziej niż 1 raz w tygodniu, nie palę wcale.
4. Jak sądzisz, czy twoja rodzina jest bogata, tzn. dobrze się jej powodzi? – kategorie odpowiedzi: bardzo bogata, bogata, przeciętna, raczej biedna, biedna.
Pytania 1, 3 i 4 były tak samo sformułowane we wszystkich seriach badań. W pytaniu 2, w 2001/02 r., zmieniono kategorie odpowiedzi, co uniemożliwiło analizę zmian w ostatnich 4 latach.
Badania przygotowano i przeprowadzono we wszystkich krajach zgodnie z międzynarodowym protokołem badawczym (16). Ostatnia seria badań odbyła się w okresie październik 2001 r. – czerwiec 2002 r.; w Polsce w lutym i marcu 2002 r. (kolejne serie badań wykonywane były w tych samych porach roku). Ankieterami w Polsce były głównie odpowiednio dobrane i przeszkolone pielęgniarki szkolne, w pozostałych krajach nauczyciele ze szkół, w których znajdowały się wylosowane klasy.
W analizie wyników w Polsce uwzględniono: miejsce zamieszkania, płeć i wiek. Istotność różnic badano testem chi-kwadrat, przyjmując za poziom istotny p<0,05. W pozostałych krajach wzięto pod uwagę tylko płeć.
MATERIAŁ
Badania przeprowadzono w reprezentatywnych dla każdego kraju próbach młodzieży szkolnej w średnim wieku około 11,6; 13,6 i 15,6 lat. Sposób doboru próby określono w międzynarodowym protokole badawczym (16).
W Polsce próbę wybrano dwukrotnie metodą losowania zespołowego dwustopniowego. Pierwszą próbę dobrano w 1990 r. i wykorzystano ją w latach 1994 i 1998. W pierwszym etapie losowanym zespołem było województwo – wylosowano 11 (spośród 49) województw. W drugim etapie losowania zespołem były klasy V i VII szkół podstawowych oraz klasy I szkół ponadpodstawowych. W związku z reformą administracyjną kraju i reformą strukturalną systemu edukacji, w 2002 r. wybrano drugą próbę ze wszystkich 16 województw. W pierwszym etapie wylosowano 48 (spośród 368) powiatów, po 2-4 powiaty w każdym województwie. W drugim etapie losowano klasy V szkół podstawowych oraz klasy I i III gimnazjów. Szczegółowe informacje o doborze próby podano w raporcie technicznym z badań (17). W każdej serii badań średni wiek badanych uczniów w Polsce wynosił 11,7; 13,7 i 15,7 lat. Liczba badanych uczniów w poszczególnych edycjach badań wynosiła w:
– 1990 r. – 4643 (2315 chłopców, 2328 dziewcząt)
– 1994 r. – 4527 (2243 chłopców, 2284 dziewcząt)
– 1998 r. – 4861 (2405 chłopców, 2456 dziewcząt)
– 2002 r. – 6383 (3204 chłopców, 3179 dziewcząt); dodatkowe informacje o liczbie badanych w 2002 r. podano w tabeli 1.
Tabela 1. Częstość czyszczenia zębów, spożywania słodyczy, coca-coli i innych słodkich napojów gazowanych oraz palenia papierosów przez młodzież w wieku 11,13 i 15 lat w polsce w 2002 r. Według miejsca zamieszkania, płci i wieku (%).
| Ogółem
N=6372 | Miasto
N=3969 | Wieś
N=2403 | Chłopcy (wiek w latach) | Dziewczęta (wiek w latach) |
Ogółem
N=3193 | 11
N=1072 | 13
N=1085 | 15
N=1036 | Ogółem
N=3179 | 11
N=1023 | 13
N=1041 | 15
N=1115 |
Czyszczą zęby
częściej niż 1 raz dziennie
1 raz dziennie
co najmniej 1 raz w tygodniu
rzadziej niż 1 raz w tygodniu lub nigdy |
63,7
27,7
4,9
3,7 |
68,7
24,1
4,0
3,2 |
55,3
33,6
6,4
4,7 |
52,4
35,0
7,0
5,6 |
52,5
34,1
7,8
5,6 |
51,4
34,1
7,7
6,8 |
53,2
36,9
5,2
4,7 |
75,0
20,3
2,8
1,9 |
69,1
23,2
4,9
2,8 |
75,2
21,3
2,2
1,3 |
80,3
16,8
1,5
1,4 |
| p | | <0,001 | * | NS | * | <0,001 |
Spożywają słodycze (cukierki lub czekoladę)
1 raz w tygodniu i rzadziej
2-4 razy w tygodniu
5-6 razy w tygodniu
codziennie 1 raz lub częściej |
21,2
26,4
16,0
36,4 |
19,8
25,3
16,4
38,5 |
23,6
28,2
15,4
32,8 |
22,1
25,5
16,6
35,8 |
24,1
23,6
14,9
37,4 |
21,4
24,6
17,1
36,9 |
20,6
28,5
17,9
33,0 |
20,3
27,3
15,3
7,0 |
21,0
27,6
15,4
36,0 |
17,9
27,2
15,2
39,7 |
22,1
26,9
15,7
35,3 |
| p | | <0,01 | | NS | | NS |
Piją coca colę i inne słodkie napoje gazowane
1 raz w tygodniu i rzadziej
2-4 razy w tygodniu
5-6 razy w tygodniu
codziennie 1 raz lub częściej |
40,5
21,9
12,2
25,4 |
39,2
21,2
12,2
27,4 |
42,7
23,1
12,2
22,0 |
33,6
21,8
14,1
30,5 |
33,4
21,9
14,6
30,1 |
32,8
21,8
13,2
32,2 |
34,6
21,6
14,4
29,4 |
47,5
22,1
10,3
20,1 |
45,9
22,1
11,4
20,5 |
44,3
22,1
11,5
22,1 |
52,3
21,9
8,0
17,8 |
| p | | <0,05 | * | NS | * | <0,01 |
Palą obecnie papierosy
nie palą wcale
palą rzadziej niż 1 raz w tygodniu
palą codziennie lub co najmniej 1 raz w tygodniu |
82,6
6,2
11,2 |
81,9
6,0
12,1 |
83,8
6,4
9,8 |
79,8
6,4
13,8 |
91,8
4,4
3,8 |
81,1
7,2
11,7 |
65,9
7,8
26,3 |
85,5
5,9
8,6 |
97,2
2,3
0,5 |
86,4
6,2
7,4 |
74,0
9,0
17,0 |
| p | | <0,05 | * | <0,001 | * | <0,001 |
* różnice chłopcy/dziewczęta p<0,001
W ostatniej serii badań w 2001/02 r. w 35 krajach zbadano łącznie ponad 162 tys. osób.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
1. Częstość czyszczenia zębów
W 2002 r., w Polsce, czyściło zęby częściej niż 1 raz dziennie 63,7% młodzieży. Odsetek ten był istotnie statystycznie większy u dziewcząt (75,0%) niż u chłopców (52,4%). Rzadziej niż 1 raz dziennie czyściło zęby 8,6% uczniów i jest to grupa dużego ryzyka rozwoju próchnicy (tab. 1).
Z wiekiem odsetek czyszczących zęby częściej niż 1 raz dziennie systematycznie zwiększał się u dziewcząt (69,1% u 11-latek, 80,3% u 15-latek), a nie zmieniał się u chłopców. U młodzieży na wsi odsetek często czyszczących zęby był istotnie statystycznie mniejszy niż w mieście (odpowiednio 55,9% i 68,7%).
Zmiany odsetka młodzieży czyszczącej zęby częściej niż 1 raz dziennie w Polsce w latach 1990-2002 ilustruje rycina 1 i rycina 2. W okresie tym, u obu płci, we wszystkich grupach wieku oraz u młodzieży na wsi i w mieście odsetek młodzieży często czyszczącej zęby zwiększał się. Dynamika wzrostu była największa w latach 1990-1994, a w następnych okresach 4-letnich, dzielących kolejne badania, była wyraźnie mniejsza. W 2002 r., w stosunku do 1990 r., w największym stopniu zwiększył się ten odsetek u chłopców i młodzieży na wsi (o 19 punktów procentowych), mimo tego istniejące na początku lat 90. różnice, zależne od płci i miejsca zamieszkania, utrzymują się nadal.
Ryc. 1. Zmiany odsetka młodzieży w wieku 11-15 lat (łącznie) w Polsce, która czyściła zęby częściej niż 1 raz dziennie w latach 1990-2002 według płci i miejsca zamieszkania.
Ryc. 2. Zmiany odsetka młodzieży w Polsce, która czyściła zęby częściej niż 1 raz dziennie w latach 1990-2002 według płci i wieku.
Na rycinie 3 przedstawiono dane z badań HBSC wykonanych w 2001/02 r. w 35 krajach dotyczące odsetka dziewcząt i chłopców w wieku 11-15 lat (łącznie), czyszczących zęby częściej niż 1 raz dziennie. Odsetki te w poszczególnych krajach były bardzo zróżnicowane – największe w Szwajcarii i krajach skandynawskich (poza Finlandią) – powyżej 80% u dziewcząt i 70% u chłopców; najmniejsze na Malcie (odpowiednio 25% i 16%), Litwie (48% i 32%) i w Finlandii (53% i 30%). Polska wśród badanych krajów zajmuje pozycję środkową. We wszystkich krajach, podobnie jak w Polsce, dziewczęta czyszczą zęby częściej niż chłopcy, różnice od 7% do 23%. Różnice zależne od płci są najmniejsze w krajach o największym odsetku nastolatków często czyszczących zęby.
Ryc. 3. Odsetki młodzieży, w wieku 11-15 lat, która czyściła zęby częściej niż 1 raz dziennie w różnych krajach w 2001/02 r.
Na kolejnych rycinach zestawiono odsetki chłopców (ryc. 4) i dziewcząt (ryc. 5) w wieku 11-15 lat w 18 krajach, które uczestniczyły w badaniach w latach 1994, 1998 i 2002. Zaznaczają się tu następujące prawidłowości:
Ryc. 4. Zmiany odsetka dziewcząt w wieku 11-15 lat (łącznie), które czyściły zęby częściej niż 1 raz dziennie, w 18 krajach w latach 1994-2002.
Ryc. 5. Zmiany odsetka chłopców w wieku 11-15 lat (łącznie), którzy czyścili zęby częściej niż 1 raz dziennie, w 18 krajach, w latach 1994-2002.
– utrzymuje się ta sama kolejność krajów pod względem wielkości analizowanego odsetka; Finlandia i większość krajów Europy Wschodniej znajdują się w dolnej części ryciny;
– tendencje zmian są wyraźniej zaznaczone u chłopców niż u dziewcząt, w tym szczególnie w krajach zajmujących niższe „pozycje” na rycinie;
– w większości krajów o mniejszym odsetku często czyszczących zęby największy jego przyrost nastąpił w latach 1994-1998 (szczególnie dotyczy to Rosji, Estonii, Łotwy i Litwy).
2. Spożywanie słodyczy i słodkich napojów gazowanych
W 2002 r., w Polsce, słodycze (cukierki lub czekoladę) spożywało często (codziennie 1 raz lub częściej) 36,4% młodzieży. Częstość spożywania słodyczy była podobna u chłopców (35,8%) i dziewcząt (37,0%), nie zmieniała się z wiekiem, ale była istotnie statystycznie większa w mieście (38,5%) niż na wsi (32,8%) (tab. 1).
Na rycinie 6 przedstawiono odsetki młodzieży spożywającej często słodycze w 35 krajach. Różnice między chłopcami i dziewczętami we wszystkich krajach są niewielkie lub nie występują. Istnieją natomiast duże różnice między poszczególnymi krajami. Najkorzystniejsza sytuacja była w Finlandii, pozostałych krajach skandynawskich i w Grecji (9-16%), najmniej korzystna na Malcie, w Irlandii, Szkocji i Holandii (55-42%). Polska znalazła się wśród krajów o wysokim odsetku młodzieży zjadającej często słodycze.
Ryc. 6. Odsetki młodzieży w wieku 11-15 lat, która spożywała słodycze codziennie 1 raz częściej niż 1 raz dziennie w różnych krajach w 2001/02 r.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Marthaler T.M. et al.: The prevalence of dental caries in Europe 1990-95. Caries Res. 1996, 39: 237-55. 2. World Health Organization: Health for All Targets. The health policy for Europe. European Health for All Series. No. 4. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe; 1991. 3. WHO Oral Health Country/Area Profile Programme: www. whocollab. od. mah. se/euro. 4. Wierzbicka M., et al.: Changing oral health status and oral health behaviour of school children in Poland. Comm Dent Health 2002, 19:243-50. 5. Szatko F. Społeczne uwarunkowania stanu zdrowotnego jamy ustnej. Łódź: Katedra Higieny i Epidemiologii AM; 2001. 6. Majewska A. Wadliwe żywienie u podstaw patologii tkanek jamy ustnej. I. Żywienie a próchnica zębów. Przeg. Stomat. Wieku Rozw. 1996, 2/3:69-75. 7. Pawlaczyk T. Węglowodany a profilaktyka próchnicy zębów. Stomat. Współcz. 1995, 2(4):322-9. 8. Borysewicz-Lewicka M., Kruszyńska-Rosada M., Chłapowska J., Śniatała R. Spożywanie słodyczy przez młodzież - badania ankietowe zwyczajów żywieniowych jako ocena zachowań prozdrowotnych w stomatologii. Stom. Współcz. 1998, 5(6): 400-4. 9. Szatko F. Ważniejsze determinanty stanu zdrowotnego jamy ustnej. Przeg. Stomat. Wieku Rozw. 1996, 2/3:120-4. 10. Krall E.A., Dawson-Hughes B., Garvey A.J., Garcia R.I. Smoking, smoking cessation and tooth loss. J. Dent. Res. 1997, 76:1653-9. 11. Nordrehaug Astrom A., Samdal O. Time trends in oral behaviours among Norwegian adolescents: 1985-97. Acta. Odontal. Scand. 2001, 59:193-200. 12. Zambon R.J., Grossi S.G., Machtei E.E., Ho A.W., Dunford R, Genco RJ. Cigarette smoking increases the risk for subgingival infection with periodontal pathogens. J. Periodontol 1996, 67:1050-4. 13. Siwińska-Gołębiowska H., Derentowicz P., Markiewicz K., i in. Wpływ dymu tytoniowego na układ odpornościowy człowieka. W: Szymborski J., Laskowska-Klita T., Mazur J. (redaktorzy). Zdrowie naszych dzieci. Dzieciństwo wolne od dymu tytoniowego. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka 2001. s. 97-107. 14. Jańczuk Z. Zapobieganie i leczenie chorób przyzębia. Warszawa: PZWL; 1992. s. 36. 15. Woynarowska B., Komosińska K., Mazur J. Zachowania związane ze zdrowiem jamy ustnej młodzieży szkolnej w Polsce i w innych krajach w latach 1990-1998. Przeg Stomat Wieku Rozw 2000, 3-4:8-17. 16. Currie C., Samdal O., Boyce W., Smith B. Health Behaviour in School-Aged Children:World Health Organization Cross-National Study. Research protocol for the 2001-02 survey. Edinburgh: University of Edinburgh; 2001. 17. Woynarowska B., Mazur J. Zachowania zdrowotne, zdrowie i postrzeganie szkoły przez młodzież w Polsce w 2002 roku. Warszawa: Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego; 2002. 18. Boczkowski A., Szatko F. Postawy i zachowania uczniów w wieku 12-13 lat, związane ze stanem zdrowotnym jamy ustnej oraz funkcjonowaniem systemu opieki stomatologicznej. Cz. III. Zachowania uczniów związane ze stanem zdrowotnym jamy ustnej. Zdr. Publ. 1992, 103(12):641-7. 19. Borysewicz-Lewicka M., Chłapowska J., Pioterek A., Ślendak R. Realizacja edukacyjnych programów stomatologicznych w szkołach Wielkopolski - wyniki badań ankietowych. Czas. Stomat. 2003, 56(5):321-7.
