© Borgis - Nowa Pediatria 2/2002, s. 96-102
Jerzy Socha
Żywienie a rozwój dziecka w pierwszym roku życia
Nutrition and child´s development during the first year of life
z Kliniki Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia – Instytut Pomnik CZD w Warszawie
Kierownik Kliniki: prof. dr hab. med. Jerzy Socha
Streszczenie
The article presents the role of nutrition in the infant development. The development of digestion and absorption processes as well as dietary guidelines important for the weaning time have been presented.
„Na wiele potrzebnych nam rzeczy możemy poczekać. Dziecko nie może.
Właśnie teraz formują się jego kości, tworzy się krew, rozwija umysł.
Nie możemy mu powiedzieć Jutro. Jego imię brzmi Dzisiaj”.
Laureatka Nagrody Nobla G. Mistral (Chile)
Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zdrowie oznacza dobrostan fizyczny, psychiczny (intelektualno-emocjonalny) i społeczny. Badania przeprowadzone przez WHO wskazują również na fakt, że aż 70% potencjału zdrowotnego człowieka, czyli stanu zdrowia i czasu trwania życia jednostki, zależy od czynników środowiskowych. Wśród nich należy wymienić styl życia, zwyczaje kulturowe rodziny oraz całokształt zachowań związanych z żywieniem. Ponieważ czynniki środowiskowe możemy modyfikować lub kompensować ich negatywny wpływ, środowisko medyczne kładzie tak duży nacisk na promocję zdrowia i profilaktykę pierwotną. Jedno z najważniejszych zadań lekarza pierwszego kontaktu to dbałość o harmonijny rozwój somatyczno-psychiczny dziecka.
Lekarz praktyk jest zainteresowany przede wszystkim rozwojem osobniczym (ontogenetycznym) człowieka – od momentu prokreacji, poprzez życie płodowe, narodziny, po śmierć. Każdy z narządów, układów charakteryzuje się tzw. okresem krytycznym – czasem szczególnie intensywnego rozwoju. Dla ośrodkowego układu nerwowego (OUN) jest to okres płodowy i pierwszy rok życia dziecka. Wtedy dochodzi do intensywnego podziału neurocytów i specjalizacji ich funkcji. Działanie w tym czasie czynników szkodliwych, m.in. dłużej trwającego niedożywienia, prowadzi niekiedy do nieodwracalnego uszkodzenia morfologiczno-czynnościowego układu nerwowego.
Dieta, zwłaszcza w pierwszym roku życia, może programować metabolizm ustrojowy poprzez oddziaływanie na aktywność enzymów czy układ endokrynny i immunologiczny. Żywienie decyduje również o składzie mikroflory jelitowej, której ważną rolę w procesach trawiennych udowodniły ostatnio przeprowadzone badania. W świetle teorii higienicznej alergii dzieci z rodzin wielodzietnych, o niższym statusie ekonomicznym, rzadziej chorują na alergię. Dobroczynny wpływ przypisuje się tu Bifidobakteriom (11, 13, 14).
ŻYWIENIE NOWORODKÓW I NIEMOWLĄT W PIERWSZYM PÓŁROCZU ŻYCIA
Naturalnym sposobem żywienia niemowlęcia jest karmienie piersią. Zapewnia ono prawidłowy, harmonijny rozwój psychosomatyczny. Jest ono również najlepszym elementem profilaktyki chorób cywilizacyjnych, które pojawiają się w wieku dorosłym, ale korzeniami sięgają dzieciństwa, np. miażdżycy, cukrzycy typu II, otyłości, udaru mózgowego, osteoporozy.
Celem żywienia jest zapobieganie niedoborom makro- i mikroskładników, zaspokajanie uczucia głodu oraz dostarczanie przyjemności smakowo-zapachowych. Dzięki temu dziecko odczuwa komfort i ma zagwarantowaną odpowiednią jakość życia. Zdrowa matka zazwyczaj zapewnia prawidłowe żywienie w pierwszych 6. miesiącach życia poprzez karmienie piersią.
Jednak aby zrealizować wymienione cele żywieniowe, dieta niemowląt w wieku 4-6 miesięcy zazwyczaj wymaga wzbogacenia poprzez wprowadzenie pokarmów uzupełniających. Ten etap życia jest nazywany z angielskiego weaning time, co oznacza czas przyzwyczajania się do czegoś nowego. Niemowlę poznaje walory smakowo-zapachowe pokarmów rodzimego kręgu kulturowego. Istnieją dowody na kształtowanie się tych właściwości w życiu płodowym.
Dla lepszego zrozumienia zasad wprowadzenia produktów uzupełniających w 4-6 miesiącu życia trzeba się zapoznać z potrzebami i możliwościami biologicznymi niemowlęcia w zakresie metabolizowania pokarmów stałych, a także z wartością odżywczą produktów uzupełniających. Należy poddać analizie zarówno korzystne dla rozwoju dziecka właściwości nowych składników odżywczych, jak i ewentualne objawy niepożądane, np. alergie pokarmowe.
U dojrzałego, donoszonego noworodka procesy trawienia i wchłaniania białek oraz tłuszczów są bardzo dobrze wykształcone (ryc. 1). Wątroba sprawnie syntezuje białka i kwasy żółciowe. Do 6 miesiąca życia trawienie węglowodanów złożonych, zawartych np. w gotowanym ryżu, odbywa się dzięki aktywności glukoamylazy jelitowej, a następnie dwusacharydaz jelitowych.
Ryc. 1. Rozwój aktywności lipaz, proteaz i amylazy w okresie ciąży i niemowlęcym.
W okresie weaning time, zależnie od składu diety niemowlęcia, stabilizuje się mikroflora jelita grubego. Ważną rolę w procesie fermentacji zachodzącym w jelicie grubym odgrywają pałeczki kwasu mlekowego (Bifidobakterie i Lactobacillus). Dzięki nim rozpuszczalne, nie ulegające trawieniu polisacharydy po przejściu do jelita grubego ulegają fermentacji. Powstają wtedy krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (octowy, proprionowy oraz masłowy), które stają się źródłem energii dla kolonocytów lub po wchłonięciu są spalane w wątrobie. Wymienione kwasy dostarczają ok. 2 kcal/g energii – o połowę mniej niż glukoza (4 kcal/g) (6, 10, 13, 14, 17).
Znajomość zapotrzebowania energetycznego dziecka pozwala uniknąć tak przekarmiania, prowadzącego do otyłości, jak i niedożywienia (ryc. 2). Wyniki badań Whiteheada wykazały, że zapotrzebowanie na energię u niemowląt osiąga najniższą wartość ok. 6. miesiąca życia: 90 kcal/kg masy ciała. Podział procentowy wydatku energetycznego noworodka i niemowlęcia zmienia się wraz z wiekiem (ryc. 3) i wynosi:
Ryc. 2. Zapotrzebowanie na energię w 1. roku życia wg Whiteheada.
Ryc. 3. Podział wydatku energetycznego w pierwszym roku życia.
do 3. miesiąca życia: aktywność fizyczna – 28%, aktywność metaboliczna – 45%, wzrost – 27%;
od 3. do 6. miesiąca życia: aktywność ruchowa – 44%, aktywność metaboliczna – 45%, wzrost – 11%;
od 6. miesiąca życia wzrost wydatku energetycznego na aktywność ruchową (50%).
W celu zagwarantowania prawidłowego rozwoju niemowlęcia – właściwego funkcjonowania jego organizmu (w tym sprawności ruchowej) – ustalono zalecenia dziennego spożycia podstawowych składników pokarmowych. Tabela 1 prezentuje wybrane zalecenia dziennego spożycia makro- i mikroskładników, z uwzględnieniem odrębności geograficznych i kulturowych (np. wyższe dawki witaminy D dla dzieci) (3, 10). (tab. 1).
Tabela 1. Zalecane dzienne spożycie podstawowych składników pokarmowych dla niemowląt.
| | Dziecko w wieku 0-6 miesięcy | Dziecko w wieku 6-12 miesięcy |
| Wzrost (cm) | 63 | 74 |
| Masa ciała (kg) | 3,4-7,5 | 7,6-10,0 |
| Energia (kcal/ kg masy ciała) | 108 | 96 |
| Białko (g/kg masy ciała) | 2,4 | 2,1 |
| Tłuszcz (g/kg masy ciała) | 4,9 | 3,7 |
| Węglowodany (g/kg masy ciała) | 13,6 | 12,7 |
| Wapń (mg) | 600 | 800 |
| Magnez (mg) | 50 | 70 |
| Żelazo (mg) | 10 | 15 |
| Cynk (mg) | 5 | 5 |
| Jod (mg) | 40 | 50 |
| Selen (mg) | 10 | 15 |
| Sód (mg) | 115-350 | 250-600 |
| Potas (mg) | 350-925 | 425-1275 |
| Witamina A1 (mg retinolu/ j.m.) | 450/1500 | 450/1500 |
| Witamina D2 (mg/j.m.) | 20/800 | 20/800 |
| Witamina E3 (mg a-tokoferolu) | 5 | 5 |
| Witamina C4 (mg) | 30-50 | 50 |
1 mg retinolu= 3,3 j.m. retinolu/ 1 mg retinolu=6 mg a-karotenu.
2Jako cholekalcyferol - 10 mg = 400 j.m. witaminy D. Dwukrotnie wyższa norma od zalecanej przez NRC w 1980 roku została określona na podstawie badań poziomu 25-OH wit. D, u dzieci mieszkających w określonej szerokości geograficznej i wieloletnich doświadczeń.
3Ze względu na zwiększający się udział nienasyconych kwasów tłuszczowych, w diecie polskich dzieci przyjęto wyższe niż poprzednio zalecenia.
4Mleko matki pokrywa zapotrzebowanie dzieci karmionych piersią. Zaleca się wyższe pokrycie ze względu na dużą wrażliwość witaminy C na działanie czynników zewnętrznych.
W codziennej praktyce lekarze posługują się schematem żywienia niemowląt. Ostatnia aktualizacja schematu została opracowana przez doc. J. Książyka, doc. Z. Rudzką-Kańtoch i dr H. Weker. Podczas spotkania 27.06.2001 roku, które odbyło się w Instytucie Matki i Dziecka w Warszawie, przedstawiciele polskich instytutów opiniodawczych i opiniotwórczych, akademii medycznych, szpitali klinicznych i innych placówek służby zdrowia przeprowadzili dyskusję na temat tej nowej propozycji (ryc. 4).
Ryc. 4. Kolejność wprowadzania produktów stałych w żywieniu niemowlęcia.
Niemowlętom od 5. miesiąca życia (od 121 dnia życia), które nie są karmione piersią, autorzy zaprezentowanego schematu zalecają podawanie 5 posiłków (orientacyjna objętość porcji 180-220 ml). Częstość podawania posiłków i wielkość spożywanych porcji zależą od łaknienia dziecka i zapotrzebowania jego organizmu. Najlepszym wskaźnikiem dla lekarza pierwszego kontaktu jest ocena rozwoju psychosomatycznego niemowlęcia (pomiary wzrostu i masy ciała, ogólne samopoczucie dziecka).
W okresie weaning time można kontynuować podawanie niemowlęciu mleka początkowego, chociaż zaleca się już stosowanie mleka następnego. Po ukończeniu przez dziecko 4 miesięcy (po 120 dniach życia) jego dieta jest również wzbogacana o pokarmy uzupełniające: soki, owoce, produkty zbożowe, mięso, żółtko itd. Nowe produkty należy wprowadzać pojedynczo i kolejno, bacznie obserwując reakcje dziecka. Kolejność wprowadzanych produktów powinna być kontrolowana i modyfikowana przez lekarza opiekującego się niemowlęciem. Zaczynamy od małych ilości każdego pokarmu, np. 3-4 łyżeczki. Dzięki takiemu postępowaniu o wiele łatwiej wykryć ewentualną nietolerancję lub alergię na dany posiłek lub składnik pokarmowy.
Składnikiem tłuszczowym zup jarzynowych może być wysokiej jakości masło, oliwa z oliwek lub bezerukowy olej rzepakowy. Konsystencja jarzyn i mięsa powinna być dostosowana do możliwości dziecka. Posiłki podawane niemowlętom muszą być przyrządzane wyłącznie z naturalnych składników; bez konserwantów.
Zaleca się, aby wprowadzane w tym czasie do diety niemowląt produkty zbożowe były wzbogacane w żelazo. Natomiast w Polsce, w przeciwieństwie do innych krajów takich jak Szwecja czy Włochy, zalecamy podawanie dzieciom produktów glutenowych dopiero po ukończeniu 10. miesiąca życia. Pragniemy w ten sposób zapobiegać wczesnemu wystąpieniu celiakii.
Trzeba raz jeszcze silnie podkreślić fakt, że przez pierwsze 6 miesięcy życia rekomendowane jest karmienie niemowlęcia piersią. Wprowadzenie innych niż pokarm naturalny posiłków powinno wynikać ze wskazań lekarskich, ewentualnie powinno być uzasadnione życzeniem matki. Posiłki uzupełniające mogą jedynie urozmai-cać dietę, ale nie mogą zastępować mleka matki. Dlatego też powinny być oferowane zawsze po, a nigdy przed karmieniem piersią. Należy je podawać łyżeczką lub z kubka (a nie przez smoczek) (3, 5,9, 10).
ŻYWIENIE NIEMOWLĄT PO UKOŃCZENIU 6. MIESIĄCA ŻYCIA
W drugim półroczu życia podstawowym składnikiem diety dziecka pozostaje mleko. Energia pochodząca z posiłków przygotowanych na mleku powinna stanowić przynajmniej 40% wartości energetycznej dziennej racji pokarmowej niemowlęcia.
W tym okresie dzieci powinny spożywać mleko następne (follow-up formula), o nieco innej zawartości składników pokarmowych niż mleko początkowe. Modyfikacja dotyczy głównie jakości tłuszczu, ilości węglowodanów i wybranych składników mineralnych. W mleku następnym zmniejszona jest ilość białka – nie jest jednak konieczna modyfikacja proporcji białek serwatkowych do kazeiny. Skład mleka początkowego i następnego szczegółowo określa Dyrektywa Komisji Unii Europejskiej z 1991 roku (tab. 2) (5, 7).
Tabela 2. Podstawowy skład mleka następnego.
| Składniki odżywcze | Dyrektywa EEC 91/321/EEC |
| Wartość energetyczna | 60-80 kcal/100 ml |
| Białko | 2,25-4,5 g/100 kcal |
| Tłuszcze | 3,3-6,5 g/100 kcal |
| Kwas linolowy | min. 300 mg /100 kcal |
| Węglowodany | 7-14 g/100 kcal |
| Laktoza | min. 1,8g |
| Sacharoza, fruktoza, miód | max. 20% węglowodanów każdy |
| Skrobia modyfikowana | tylko naturalnie bezglutenowa |
| Składniki mineralne | na 100 kcal: |
| Fe mg | 1-2 |
| Zn mg | min. 0,5 |
| I mg | min. 5 |
| Witaminy: | na 100 kcal: |
| A mg ER | 60-180 |
| D mg | 1-3 |
| E mg a-TE | 0,5/1g PUFA (kwas
linolowy)i nie mniej niż 0,5/100 kcal |
| C mg | min. 8 |
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Bratter P. et al.: Selenium in the nutrition of infants: influence of the maternal selenium status. Trace Elements in Nutrition in Children-II ed. RK Chandra, Nestle Nutrition Workshop” 1991, 23, 79-89. 2. Castillo-Duran C. et al.: Effect of zinc supplementation on development and growth of Chilean infants. J. Pediatr, 2001, 138, 229-35. 3. Dietary Guidelines for Infants. Pediatric Basics, 1994, 69. 4. Dzieniszewski J. i wsp.: Podstawy naukowe żywienia w szpitalach, IŻŻ, Borgis Warszawa 2001. 5. ESPGHAN Committee on Nutrition.: Comments on the composition of cow´s milk based follow-up formula. Acta Paediatr Scand., 1990, 79, 250-254. 6. Gerrish C. J., Mennela J.A.: Flavor variety enhances food acceptance in formula-fed infants. Am. J. Clin. Nutr., 2001,73, 1080-85. 7. Gray P.: Perspectives on European (EU) legislation on fortified food. Scand J.Nutr., Naringsforskning, 4/99 supl. 35, 97-100. 8. Jalla J. et al.: Zinc absorption and exchangeable zinc pool sizes in breast-fed meat or cereal as first complementary food, JPGN:2002, 34, 35-41. 9. Książyk J. i wsp.: Zalecenia żywienia niemowląt. Standardy Medyczne, 2001, 3, 7/8. 10. Michaelsen K.F.: Nutrition and growth during infancy. Acta Paediatrica 1997, vol.86, suppl. 420, 1-36. 11. Rolland-Cachera M.F. et al.: Increasing prevalence of obesity among 18 year – old males in Sweden; evidence for early determinants. Invited commentary. Acta Paediatr., 1999; 88: 365-367. 12. Rolland-Cachera M.F. et al.: Influence of micronutrients on adiposity development: a follow – up study of nutrition and growth from 10 months to 8 years of age. Int. J. Obes. Metab. Disord.,1995; 19 (8): 573-8. 13. Socha J.(red.): Żywienie dzieci zdrowych i chorych, PZWL, Warszawa 1998. 14. Socha J., Stolarczyk A. (red.): Żywienie niemowląt w okresie wprowadzania pokarmów uzupełniających. Borgis, Warszawa 1998. 15. Stolarczyk A. i wsp.: Witaminy i składniki mineralne w żywieniu i leczeniu żywieniowym (sprawozdanie z sympozjum). Standardy Medyczne, 2001, 3, 9. 16. Walter T.: Influence of iron deficiency on cognition in infancy and childhood. Pediatric Basics, 1995, 71, 2-5. 17. World Feeding Views, Świat doznań smakowych u niemowląt w perspektywie wielokulturowości. 1997 Gerber Products Company.
