© Borgis - Postępy Fitoterapii 4/2006, s. 213-222
Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
Produkty pszczele w żywieniu i suplementacji diety
The bee products in the nutrition and supplementation
Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu
Dyrektor Instytutu: doc. dr hab. Przemysław M. Mrozikiewicz
Summary
The above data show that all presented bee products (especially bee honey) contain the good assimilable nutrition compounds, also tonic and adaptogenic substances (pollen, royal jelly, propolis). They let to supply the nutrition defficiency also they help better adaptation of human body to the unfavourable environmental condition, improving his physical and mental condition. On this base it could be assumed that the bee honey is a valuable food and health product. The pollen, royal jelly and propolis should be admitted as a valuable diet supplements. The discussed bee products are harmless and exist from a long time as a diet supplements on the Polish and European Union market.
Wśród produktów wytwarzanych przez pszczoły właściwości odżywcze i suplementacyjne wykazują: miód, pyłek kwiatowy, mleczko pszczele i propolis. O ile jednak miód odznacza się wyraźnymi cechami żywieniowymi, to pozostałe wymienione produkty pszczele służą wyłącznie do suplementacji diety. Poniższy przegląd uzasadnia stosowanie miodu jako istotnego produktu żywieniowego oraz pyłku kwiatowego, mleczka pszczelego i propolisu w kontekście wartościowych dla zdrowia człowieka suplementów diety.
Miód pszczeli
Podstawą do wszechstronnego wykorzystania miodu w żywieniu człowieka jest jego zróżnicowany skład chemiczny. Nie bez znaczenia są występujące w nim składniki energetyczne, budulcowe i regulujące, niezbędne do życia i rozwoju zarówno młodego, jak i dorosłego organizmu człowieka.
Średnio 77% miodu stanowią cukry proste – glukoza i fruktoza. Już w jamie ustnej są one częściowo wchłaniane do krwi za pośrednictwem układu limfatycznego. Dalszy etap tego procesu odbywa się w jelicie cienkim, w którym poprzez system kosmków jelitowych cukry proste wchłaniane są bezpośrednio do krwi.
Fruktoza ulega przekształceniu w glukozę, która uzupełnia poziom tego cukru we krwi. Natomiast glukoza pochodząca z miodu przez żyłę wrotną przekazywana jest do wątroby, gdzie zostaje zmagazynowana w formie węglowodanu zapasowego – glikogenu. W tej samej postaci jej nadmiar gromadzony jest w mięśniu sercowym i mięśniach szkieletowych. Stąd odpowiednia ilość glukozy, zależnie od zapotrzebowania energetycznego organizmu, dostarczana jest wraz z krwią do tkanek. W wyniku przemian metabolicznych na poziomie komórki ulega ona całkowicie spaleniu w obecności tlenu do dwutlenku węgla i wody, z wytworzeniem energii. Miód w ilości 100 g dostarcza około 330 kalorii energii.
Miód dzięki niskiej zawartości sacharozy (średnio 1,3%) i szybkiemu wchłanianiu zawartych w nim cukrów prostych jest produktem łatwo przyswajalnym i nie ulegającym fermentacji w przewodzie pokarmowym. Stąd jego przewaga nad klasycznym środkiem słodzącym, jakim jest cukier buraczany, czyli sacharoza. Ma to szczególne znaczenie u dzieci powyżej l roku życia. Miód jest lepiej tolerowany i szybciej przyswajany przez dzieci niż sacharoza. Ponadto cenne działanie wykazują takie cukry, jak laktuloza (izomer laktozy) i dekstryny (produkty niecałkowitego rozkładu skrobi lub glikogenu). Umożliwiają one rozwój w przewodzie pokarmowym znacznej liczby bakterii korzystnych dla człowieka Bifidobacterium bifidus, tzw. pałeczek mlekowych. Pałeczka ta zapobiega procesom fermentacyjnym, nie dopuszczając do powstawania kolek i wzdęć, a także uniemożliwia rozwój drobnoustrojów chorobotwórczych w przewodzie pokarmowym.
Poza tym obecność w miodzie niektórych kwasów organicznych, zwłaszcza mlekowego, jabłkowego, szczawiowego, winowego i mrówkowego, a także związków garbnikowych, ułatwia przyswajanie przetworów mlecznych na drodze utleniania kazeiny mleka. Dzięki temu miód jest łagodnym środkiem przeciwbiegunkowym, nie podrażnia żołądka i uwalnia go od dodatkowej czynności trawiennej. Natomiast szybkie wchłanianie cukrów prostych (glukozy i fruktozy) do krwi umożliwia podwyższenie dawki węglowodanów u dzieci szczególnie wtedy, gdy zależy nam na ich szybkim przybieraniu na wadze.
Pomocne w trawieniu u dzieci są także liczne enzymy zawarte w miodzie, takie jak inwertaza, amylazy (zwane diastazami), maltaza i melecytaza, ponadto składniki aromatyczne miodu. Te ostatnie związki warunkują przyjemny aromat i smak miodu, dzięki czemu jest on chętnie spożywany przez dzieci.
Miód jest dogodnym źródłem wielu cennych składników pokarmowych, zarówno budulcowych, niezbędnych do rozwoju młodego organizmu, jak i regulujących podstawowe czynności życiowe. U małych dzieci karmionych mlekiem i miodem (w ilości 2 łyżek dziennie), po 6 miesiącach zaobserwowano oprócz przybrania na wadze, także podwyższenie poziomu hemoglobiny i liczby czerwonych krwinek. Fakt ten można wyjaśnić występowaniem w miodzie wielu biopierwiastków, m.in. żelaza, miedzi, magnezu, chromu i cynku, wykazujących wpływ na układ krwiotwórczy człowieka.
Według naukowców miód wywiera korzystny wpływ na rozwój tkanki kostnej kręgosłupa u dzieci przez polepszenie przyswajalności wapnia i magnezu. Działa także łagodnie uspokajająco i nasennie.
Miód ma duże znaczenie w żywieniu osób uprawiających sport wyczynowy. Cukry proste dostarczane wraz z miodem zaspokajają podstawowe wymagania energetyczne organizmu, zwłaszcza podczas zwiększonego wysiłku fizycznego. Glukoza wykorzystywana jest jako podstawowe źródło energii. Jak już wspomniano powyżej, cukier gromadzony jest w postaci glikogenu w wątrobie i mięśniach szkieletowych, skąd uwalniany jest w miarę potrzeby i rozkładany do glukozy. W wyniku przemian metabolicznych glukoza i inne cukry proste dostarczają komórkom energii potrzebnej do prawidłowego funkcjonowania narządów wewnętrznych i mięśni oraz utrzymywania stałej temperatury ciała.
W trakcie zwiększonego wysiłku fizycznego istnieje potrzeba regularnego uzupełniania podstawowych składników mineralnych, szczególnie potasu. Jego niedobór powoduje osłabienie i bóle mięśni oraz nadpobudliwość i częstoskurcz serca. Miód jako produkt bogaty w ten biopierwiastek, utrzymuje równowagę płynu wewnątrzkomórkowego, chroni organizm przed odwodnieniem, a także reguluje pracę serca oraz zmniejsza pobudliwość nerwową i mięśniową. Pozostałe biopierwiastki zawarte w miodzie przyczyniają się do utrzymania właściwego ciśnienia osmotycznego krwi i równowagi kwasowo-zasadowej organizmu.
Badania naukowe wskazują na szybkie i efektywne wykorzystanie węglowodanów z miodu przez komórki mięśniowe i wątrobowe. Miód chroni także komórki wątrobowe przed niedotlenieniem w warunkach wysokogórskich. W tej sytuacji duże znaczenie ma nie tylko dostarczenie samej energii pochodzącej z węglowodanów prostych, ale połączenie ich z innymi składnikami zawartymi w pożywieniu. W okresie wzmożonego wysiłku fizycznego nie bez znaczenia jest podanie obok miodu produktów białkowych pochodzenia zwierzęcego (sery, mięso) i roślinnego (kasza, przetwory z mąki owsianej). Produkty te utrudniają w czasie wysiłku fizycznego odkładanie tłuszczu i substancji tłuszczowych zawierających fosfor w wątrobie. Stwarzają zatem realną możliwość zaopatrzenia wątroby w węglowodany i odnowienia ich zapasów w tym narządzie.
Jak już wspomniano, energetyczne i odżywcze walory miodu cenione są przez sportowców. Produkt ten wzmacnia potencjał fizyczny i wytrzymałość zawodników, zarówno w czasie treningu, jak i w trakcie zawodów. Spożycie go po wysiłku umożliwia w krótkim czasie ustąpienie objawów zmęczenia i szybką odnowę wydatkowanej energii. Badania wykazały, że miód przyjmowany pomiędzy zawodami lub w przerwach meczów pozwalał na podwyższenie efektywności i lepszą tolerancję ponownego wysiłku.
Liczni autorzy wskazują na przewagę miodu nad innymi produktami spożywczymi podawanymi sportowcom. W ocenie produktów przynoszących szybko dużą ilość energii, bez wywoływania dolegliwości trawiennych lub innych reakcji ubocznych, miód w skali 1-10 otrzymał 9 punktów, glukoza 7,5 punktu, a cukier buraczany (sacharoza) tylko 4,5 punktu. Korzystne działanie miodu uzasadniają także badania efektywności zawodników. Po podaniu miodu efektywność oceniono na 48%, podczas gdy po podaniu fruktozy, glukozy lub sacharozy, była ona zauważalna w niewielkim stopniu (poniżej 20%).
Miód jako środek bogaty w składniki budulcowe, energetyczne i regulujące jest z powodzeniem stosowany w żywieniu młodzieży szkolnej, studentów, rekonwalescentów, osób niedożywionych i ludzi starszych. Miód najszybciej ze wszystkich produktów naturalnych uzupełnia niedobory energetyczne organizmu. Dzięki temu prawie natychmiast usuwa stan obniżonej zdolności do pracy (z powodu spadku poziomu glukozy we krwi) i utrzymuje odpowiedni poziom energii przez wiele godzin. Badania naukowców wykazały, że przyjmowanie miodu w ilości l g/kg masy ciała dziennie przez miesiąc podwyższa fizyczną zdolność do pracy o 14%. Po 2 miesiącach przyjmowania miodu w tej samej ilości stwierdzono jeszcze korzystniejsze wskaźniki.
Miód w diecie odchudzającej, dzięki korzystnemu wpływowi na przemiany metaboliczne, pracę wątroby i dostarczanie organizmowi w niewielkiej dawce niezbędnej ilości kalorii, zapewnia uczucie sytości. Przy niedowadze z kolei ważna jest duża przyswajalność miodu i jego wysoka wartość odżywcza. Przyjmowany systematycznie przyczynia się do szybkiego przyrostu masy ciała i chroni przed jej obniżeniem.
Także u rekonwalescentów cenne jest dostarczenie za pośrednictwem miodu znacznej ilości kalorii bez obciążenia układu pokarmowego. Ponadto działa on stymulująco na mięsień sercowy, odnawiająco na komórki wątrobowe, przeciwzapalnie na błonę śluzową żołądka i jelit, moczopędnie, a także łagodnie uspokajająco.
Podawanie miodu jest szczególnie cenne w przypadku osób w starszym wieku. Badania wskazują, że w procesie starzenia się organizmu dochodzi do obniżenia aktywności tkanki łącznej i zdolności odtruwającej wątroby, upośledzenia czynności układu moczowego, a także zmniejszenia zdolności adaptacyjnych i odporności na zakażenia. Dzieje się to przede wszystkim na skutek obniżenia w organizmie zawartości niezbędnych witamin, aminokwasów i biopierwiastków. Miód poprzez zawarte w nim substancje pozwala na uzupełnienie ważnych dla życia składników, a co za tym idzie, usuwa lub łagodzi wiele wymienionych dolegliwości.
Miód jako środek spożywczy i dietetyczny wymaga racjonalnego dawkowania. Według naukowców dzienna dawka miodu dla osoby dorosłej wynosi 60-100 g, co odpowiada 3-5 łyżkom stołowym, przyjmowanym kilka razy dziennie (łyżka stołowa odpowiada około 20 g miodu). W celu zapewnienia lepszego wchłaniania należy go rozpuścić w szklance ciepłej, przegotowanej wody, herbaty lub mleka i pić 3 razy dziennie na godzinę przed jedzeniem lub godzinę po jedzeniu. Jeszcze korzystniejsze jest przetrzymywanie miodu przez dłuższy czas w ustach. W ten sposób składniki czynne miodu wchłaniane są z jamy ustnej bezpośrednio do krwi, z pominięciem układu wrotnego wątroby.
Miód polecany jest jako dodatek do mleka w ilości 1-2 łyżeczek dziennie (jeśli przyjąć, że jedna łyżeczka odpowiada 7,5 g miodu, to będzie to odpowiadało 7,5-15 g miodu dziennie) i można podawać go dzieciom w wieku 1-2 lat. Dzieciom w wieku 3-6 lat podaje się 3 łyżeczki miodu (około 25 g), dzieciom w wieku 6-12 lat – 6 łyżeczek (około 50 g), a dzieciom starszym – 2-4 łyżki stołowe miodu dziennie (40-80 g).
U osób powyżej 70 roku życia zaleca się przyjmowanie 1-2 łyżek stołowych miodu (20-40 g) dziennie po rozpuszczeniu w szklance ciepłego płynu. Z kolei u osób wykonujących ciężką pracę fizyczną i umysłową w momencie wystąpienia kryzysu obniżonej zdolności do pracy z powodu tzw. skrytego głodu, pomocne jest spożycie 1-2 łyżeczek miodu bezpośrednio lub po rozpuszczeniu w szklance ciepłej wody.
Nieco inaczej przedstawia się dawkowanie miodu u sportowców. W okresie wzmożonej działalności sportowej zaleca się przyjmowanie 12-16 łyżek stołowych miodu w czasie posiłków i przed snem, co odpowiada 240-320 g tego produktu. Specjaliści polecają spożycie 2 łyżek stołowych miodu (40 g) na pół godziny przed zawodami, w przerwach meczów oraz po wysiłku w celu szybkiej odnowy wydatkowanej energii. Szczególnie cenne dla organizmu sportowca jest przyjmowanie miodu w trakcie śniadania lub obiadu w postaci dodatku do innych produktów spożywczych: mleka, jogurtu, budyniu, sałatek owocowych. Polecany jest także w miejsce innych środków słodzących i do smarowania pieczywa.
Jeszcze inne dawkowanie polecają żywieniowcy w diecie odchudzającej, a mianowicie 300-400 g miodu dziennie w postaci roztworu wodnego lub spożywanego łącznie z owocami lub twarogiem.
Jak widać z powyższego przeglądu miód odznacza się wysokimi walorami odżywczymi i zdrowotnymi i może być stosowany w różnych grupach wiekowych człowieka jako korzystne źródło substancji energetycznych, budulcowych i dietetycznych.
Pyłek kwiatowy
Pyłek kwiatowy pobrany z kwiatów, pszczoły mieszają z odrobiną śliny lub nektaru i w postaci obnóży przenoszą do ula w koszyczkach znajdujących się na tylnej parze nóg. Pyłek w formie obnóży pozyskuje się za pomocą tzw. poławiaczy pyłku i po wysuszeniu stanowi on surowiec farmaceutyczny, spożywczy lub kosmetyczny. Do celów użytkowych obnóże rozdrabnia się i wykorzystuje w tej formie lub sporządza wyciągi zagęszczone, głównie alkoholowe.
Pyłek kwiatowy jest dość zróżnicowanym produktem roślinnym, bogatym w substancje biologicznie aktywne. W ziarnach pyłku pochodzących z różnych gatunków roślin stwierdzono ponad 200 substancji. Do zasadniczych grup chemicznych omawianego produktu zalicza się: białka i aminokwasy, węglowodany, lipidy i kwasy tłuszczowe, związki fenolowe, enzymy i koenzymy, a także witaminy i biopierwiastki.
Pyłek kwiatowy zawiera średnio 22,7% białka, w tym około 10,4% aminokwasów egzogennych, do których należą: metionina, lizyna, treonina, histydyna, leucyna, izoleucyna, walina, fenyloalanina i tryptofan. Są to niezbędne do życia elementy białka, których organizm nie jest w stanie sam wytworzyć. W pyłku kwiatowym występują ponadto znaczne ilości kwasów nukleinowych, z przewagą kwasu rybonukleinowego.
Węglowodany przyswajalne przez organizm człowieka występują w pyłku kwiatowym średnio w ilości 30,8%. Cukry redukujące, głównie fruktoza i glukoza, obecne są w tym produkcie w ilości koło 25,7%.
Wśród lipidów obecnych w pyłku kwiatowym w ilości około 5,1% wymienić należy przede wszystkim niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT). Należą do nich kwasy: linolowy, γ-linolenowy i arachidowy. Fosfolipidy i fitosterole (β-fitosterol) reprezentowane są w pyłku kwiatowym w mniejszych ilościach.
Kolejną grupą są związki fenolowe (ok. 1,6%). Składają się na nią flawonoidy, leukotrieny, katechiny i fenolokwasy. Do flawonoidów występujących w pyłku kwiatowym zalicza się przede wszystkim pochodne kemferolu, a do fenolokwasów – kwas chlorogenowy.
Do cennych substancji należy zaliczyć witaminy i biopierwiastki. Pyłek kwiatowy jest dość istotnym źródłem witamin (ok. 0,7%), zarówno rozpuszczalnych w tłuszczach, do których zalicza się witaminę A, witaminy E i D, jak i rozpuszczalnych w wodzie, takich jak B1, B2, B6, C, kwasy: pantotenowy, nikotynowy i foliowy, biotyna, rutyna i inozytol.
Wśród biopierwiastków występują makroelementy (wapń, fosfor, magnez, sód i potas) oraz mikroelementy (żelazo, miedź, cynk, mangan, krzem i selen).
Badania przeprowadzone na szczurach i królikach wykazały, że pyłek kwiatowy obniża w surowicy krwi zawartość lipidów całkowitych, triglicerydów, cholesterolu całkowitego, frakcji cholesterolu LDL oraz β-lipoprotein. Jest to dowód na działanie hipolipemiczne omawianego produktu.
Badania kliniczne także potwierdziły w surowicy krwi ludzi chorych obniżenie zawartości wymienionych powyżej substancji lipidowych po podawaniu im przez dłuższy czas pyłku kwiatowego. Ponadto u ludzi przyjmujących pyłek kwiatowy stwierdzono mniejszą zdolność płytek krwi do agregacji (zlepiania się). Wskazuje to na działanie przeciwmiażdżycowe, zabezpieczające przed niedokrwienną chorobą mięśnia sercowego i udarami mózgu. Przyjmuje się, że działanie hipolipemiczne pyłku kwiatowego związane jest głównie z NNKT oraz fosfolipidami i fitosterolami.
Badania na zwierzętach wykazały jednoznacznie odtruwające działanie pyłku kwiatowego. Szczury zatruwano rozpuszczalnikami organicznymi, takimi jak tetrachlorek węgla i trichloroetylen, powodującymi głębokie uszkodzenie komórek wątrobowych, etanolem i alkoholem allilowym, które wywołują stłuszczenie i marskość wątroby, a także lekami: paracetamolem i hydrokortyzonem. Pyłek kwiatowy obniżał poziom enzymów wątrobowych i bilirubiny w surowicy krwi tych zwierząt, nawet do wartości fizjologicznych, co świadczy o leczniczych właściwościach tego produktu w odniesieniu do tkanki wątrobowej. Podawany z kolei z substancjami toksycznymi, zabezpieczał komórki wątroby przed ich szkodliwym wpływem, co wskazuje na jego działanie ochronne. W procesach odtruwających ważną rolę odgrywają polifenole, głównie flawonoidy i kwasy fenolowe.
Należy także zwrócić uwagę na działanie odtruwające pyłku kwiatowego w chorobach zawodowych, zatruciach metalami ciężkimi, pyłami i gazami przemysłowymi oraz lekami, dla przykładu preparatami przeciwreumatycznymi, przeciwzapalnymi, sterydami i antybiotykami.
Pyłek kwiatowy odznacza się wysoką wartością odżywczą. Wykazano, że myszy i szczury skarmiane pyłkiem odznaczały się wyższą zawartością witaminy C i magnezu w tkankach oraz wyższą zawartością hemoglobiny i większą liczbą czerwonych krwinek w porównaniu ze zwierzętami otrzymującymi paszę standardową. Ponadto produkt ten w krótkim czasie uzupełniał niedobory pokarmowe.
U zwierząt głodzonych oraz będących na diecie bezwitaminowej pyłek kwiatowy powodował szybsze przyrosty masy ciała niż zwykła dieta. Składnikami odgrywającymi zasadniczą rolę w tym procesie są aminokwasy egzogenne, witaminy i biopierwiastki.
Pyłek kwiatowy odznacza się działaniem adaptogennym (przystosowawczym). Polega ono na podwyższaniu odporności przeciw szkodliwym czynnikom fizycznym, chemicznym i biologicznym. Zalicza się tutaj zarówno podwyższenie sprawności fizycznej organizmu w sytuacjach nadmiernego obciążenia wysiłkiem, działanie poprawiające funkcje mózgowe, takie jak pamięć, uczenie się, myślenie i zdolność koncentracji, a także wzrost odporności organizmu na zakażenia.
Właściwości odżywcze pyłku, a także regulujące procesy przemiany materii, wykorzystywane są między innymi w braku apetytu u dzieci, opóźnionym rozwoju oraz niedożywieniu u dzieci i dorosłych. Ponadto wskazane jest podawanie pyłku kwiatowego w okresie rekonwalescencji, po operacjach chirurgicznych, u osób wykonujących ciężką pracę fizyczną i umysłową. Codzienne przyjmowanie tego produktu przez alpinistów pozwalało na poprawę ich ogólnej kondycji i wydolności organizmu. Stwierdzono także korzystny wpływ pyłku w cukrzycy oraz jako środka zabezpieczającego przed grypą.
Pyłek kwiatowy przyjmowany systematycznie pozwalał na szybsze wyleczenie chorych z zakażeniami górnych dróg oddechowych. W przebiegu ciężkich i wyniszczających chorób, takich jak białaczka, czy zapalenie płuc, wskazane jest także podawanie pyłku jako środka immunostymulującego (podwyższającego odporność organizmu na zakażenia).
Pyłek kwiatowy ze względu na właściwości odżywcze, tonizujące i polepszające ukrwienie tkanki nerwowej, pozwala na podwyższenie sprawności umysłowej oraz wzmocnienie układu nerwowego, osłabionego na skutek stresu, czy przepracowania. Stąd pozytywne wyniki leczenia pyłkiem, między innymi stanów przemęczenia fizycznego i psychicznego, a także apatii.
Szczególnie dobre efekty uzyskuje się w depresjach spowodowanych obniżeniem energii życiowej, zwłaszcza u osób starszych. Długotrwałe przyjmowanie pyłku kwiatowego, nawet w małych dawkach, pozwala na stopniową poprawę stanu psychicznego i fizycznego organizmu.
Dobre wyniki przy podawaniu pyłku kwiatowego uzyskano w geriatrii, w objawach wczesnego starzenia się, a także w stanach nerwicowych u osób starszych. W trakcie podawania pyłku kwiatowego ludziom po 80 roku życia zauważono zanikanie w komórkach serca, mózgu, wątroby i nadnerczy brązowego barwnika lipofuscyny – symptomu starzenia się komórek organizmu ludzkiego. A zatem można to uznać za objaw odnawiającego działania pyłku kwiatowego. Z dobrym skutkiem podejmowano również próby zastosowania pyłku kwiatowego u osób poddawanych terapii radiacyjnej w celu uzyskania efektu ochronnego.
Leczniczo stosuje się u dorosłych 20-40 g pyłku kwiatowego dziennie. Jeśli przyjąć, że łyżeczka od herbaty odpowiada 7,5 g pyłku, to dawka dzienna wynosi 3-5 łyżeczek tego produktu dla osób dorosłych i 1-2 łyżeczki dla dzieci. Pyłek kwiatowy przyjmuje się zazwyczaj 3 razy dziennie przed jedzeniem.
Jeśli zatem przyjąć, że minimalne dzienne dawki lecznicze pyłku kwiatowego wynoszą dla osób dorosłych około 20 g, a dla dzieci około 7,5 g, to suplementacja diety będzie wtedy, jeżeli użyjemy do niej dawek niższych od wymienionych.
Mleczko pszczele
Mleczko pszczele powstaje w gruczołach gardzielowych młodych pszczół robotnic i służy do karmienia larw pszczół i trutni przez pierwsze 3 dni życia oraz matek pszczelich w okresie całego życia larwalnego i w czasie składania przez nie jajeczek. Obecnie stosuje się w praktyce farmaceutycznej, spożywczej i kosmetycznej mleczko pszczele liofilizowane lub konserwowane miodem.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Bianchi E.M.: Honey: its importance in children´s nutrition. Am. Bee J. 1977, 117, 733. 2. Aguar O., Fernandez M.P., Ruiz L.: The use of honey in the infant´s dietetics (survey). III Int. Symp. Apitherapy, Portoroż (Słowenia) 1978, 3. 3. Sirnik V., Koch V., Golob T:: The effect of honey on the metabolism of nutrients in albino rats. III Int. Symp. Apitherapy, Portoroż (Słowenia) 1978, 121. 4. Czernigow W.D.: Mied. Uradżaj, Minsk 1979. 5. Jarvis D.C.: Folk Medicine. Fawcett Crest, New York 1985. 6. Kushwaha K.P., Mathur G.P., Prakash O.M.: Infant feeding practices of peri-urban areas of Gorkhapur. Indian Pediatr. 1987, 24, 899. 7. Dobrovoda I.: Včelie produkty a zdravie. Priroda, Bratislava 1986. 8. Anduchar-Perez B.: Mied w pitanii grudnogo rebionka. W: Produkty pczełowodstwa – piszcza, zdorowie, krasota (Red. V. Harnaj). Izd. Apimondia, Bucharest 1988, 136. 9. Piana D.P.: Pczeła i produkty pczełowodstwa. W: Produkty pczełowodstwa – piszcza, zdorowie, krasota (Red. V. Harnaj). Izd. Apimondia, Bucharest 1988, 154. 10. Abramow W.W., Ostapcewa J.I., Kołotenko W.P., Kulikowa N.W.: Wlijanie naturalnogo mieda na fiziczeskuju rabotosposobnost czełowieka. Pczełowodstwo, Wypusk 18. Urożaj, Kiev 1988, 44. 11. Zhang X., Yu A., Wang S.: The analysis of the nutritive content and the clinical investigation of honey for babies. XXXIIIrd Int. Apicult. Congr. Apimondia, Beijing 1993, 515. 12. Jezierska A.: Miód nie tylko dla łakomczuchów. Wiad. Ziel. 1994, Nr 5, 21. 13. Hołderna-Kędzia E., Kędzia B.: Znaczenie miodu w żywieniu. Cz. I. Wpływ składników miodu na organizm człowieka. Pszczelarstwo 1996, Nr 10, 7. 14. Hołderna-Kędzia E., Kędzia B.: Znaczenie miodu w żywieniu. Cz. II. Przydatność miodu w różnych grupach wiekowych człowieka. Pszczelarstwo 1996, Nr 11, 6. 15. Knoller R.: Miód krzepi i leczy. Wyd. J and BF, Warszawa 1997, 33. 16. Gałuszka H.: Miód pszczeli. Powstawanie, wartość odżywcza, zastosowanie. Wyd. Sądecki Bartnik, Nowy Sącz 1998, 58. 17. Rybak-Chmielewska H., Szczęsna T.: Miód i produkty pszczele – wykorzystanie w żywieniu. Targi Ogrodniczo-Pszczelarskie. Materiały seminaryjne. Gdynia 1998, 31. 18. Kędzia B., Hołderna-Kędzia E.: Leczenie miodem. Znaczenie miodu w żywieniu. Wyd. Pol. Zw. Pszczel., Warszawa 1998, 36. 19. Sato T., Miyata G.: The nutraceutical benefit. Part III. Honey. Nutrition 2000, 16, 468. 20. Chalcarz W.: Miód w żywieniu człowieka. Post. Fitoter. 2004, Nr 12, 91.
21. Donadieu Y.: Le Pollen. Libraire Maloine S.A. Editeur, Paris 1983, 24. 22. Szapiro D.K., Bandiukowa W.A., Szemietkow M.F.: Pylca rastienij – koncentrat biołogiczeski aktiwnych wieszczestw. Nauka i Technika, Minsk 1985. 23. Iannuzzi J.: Pollen: food for honey bee – and men? Am. Bee J. 1993, 133, 557. 24. Szczęsna T., Rybak-Chmielewska H.: Some properties of honey bee-colected pollen. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1998, 42, 79. 25. Wójcicki J.: Badania doświadczalne i kliniczne wyciągów z pyłku kwiatowego. Herba Pol. 1987, 33, 49. 26. Juźwiak S., Samochowiec L., Wójcicki J.: The influence of pollen extracts on serum trigliceride lipase activity in rabbits fed with a high-fat diet. Herba Pol. 1989, 35, 43. 27. Wójcicki J., Samochowiec L., Kadłubowska S.: The influence of pollen extracts on biochemical disturbances in rats exposed to prolonged ethyl intake. Herba Pol. 1989, 35, 201. 28. Juźwiak S., Raińska T., Dutkiewicz T. i wsp.: Pollen extracts reduce the hepatotoxicity of paracetamol in mice. Phytother. Res. 1992, 6, 141. 29. Florek E., Leciejewska A.: Próba zastosowania preparatów pszczelarskich w profilaktyce zatruć trichloroetylenem. Herba Pol. 1995, 41, 70. 30. Slijepčevič M., Hadžija M., Blaži-Poljak M. i wsp.: Effect of pollen preparates in the food on reproductive capacity of mice. III Int. Symp. Apitherapy, Portoroż (Słowenia) 1987, 125. 31. Liebelt R.A., Lyle D., Walker J.: Effects of a bee pollen diet on survival and growth of inbred strains of mice. Am. Bee J. 1994, 134, 615. 32. Mateescu C., Barbulescu D., Cristea A.: Pollen extracts – nutritive-functional and therapeutical potentialities. XXXVth Int. Congr. Apimondia, Antwerp (Belgia) 1997, 122. 33. Poljak-Blaži M., Hadžija M., Slijepčevič M. i wsp.: Pollen preparations and their impact on immunological reactions of test mice. III Int. Symp. Apitherapy, Portoroż (Słowenia) 1976, 102. 34. Wan K.-F., Czan I.-L., Ie C.-H. i wsp.: Izueczenie wlijania pylcy na immunitentnju sistemu. XXXIII Int. Apicult. Congr. Apimondia, Beijin (Chiny) 1993, 143. 35. Machoy-Mokrzyńska A., Łoniewski I., Wojcicki J. i wsp.: Influence of pollen extracts on the central nervous system. Herba Pol. 1992, 38, 189. 36. Kulawiak S.: Profilaktyczne i lecznicze zastosowanie pyłku kwiatowego. W: Zagadnienia apiterapii w wybranych pracach klinicznych (Red. S. Kubiak). Wyd. Pszeln. Tow. Nauk., Ciechocinek 1987, 105. 37. Wójcicki J.: Skład chemiczny oraz farmakologia pyłku kwiatowego. Inf. Region. Zrzesz. Pszel. Apipol 1986, Nr 3, 12. 38. Drożdż E., Gwizdek E.: Pyłek kwiatowy jako odżywka regeneracyjna. V Symp. Apiter. Zagadnienia wybrane, Kraków 1985, 24. 39. Malmström S., Cederlöf R.: Pollen as prophylactic against the common cold. Herba Pol. 1983, 29, 229. 40. Dąbrowski I.: Effect of Cernitin and hydrolysed protein on adaptation to physical effort in subtropical conditions. Herba Pol. 1984, 30, 43. 41. Caillas A.: Niezwykłe zalety pyłku kwiatowego. Inf. Region. Zrzesz. Pszczel. Apipol 1987/1988, Nr 9/10, 24. 42. Potocka-Płazek K., Michalska G., Skalska A. i wsp.: Wpływ pyłków kwiatowych na stan zdrowia osób starszych. V Symp. Apiter., Kraków 1985, 51. 43. Gordienko W.E., Kaczałaj D.P.: Cwietocznaja pylca w profilaktikie. Pczełowodstwo 1988, Nr 9, 29. 44. Kędzia B., Hołderna-Kędzia E.: Leczenie produktami pszczelimi. PWRiL, Warszawa 1994. 56. 45. Wachonina T.W.: Pylca – wzrosłym i dietjam. Pczełowodstwo 2001, Nr 2, 48. 46. Szczęsna T., Rybak-Chmielewska H., Chmielewski W.: Pyłek kwiatowy (obnóża) – naturalna odżywka i surowiec farmaceutyczny. Wyd. Oddz. ISK, Skierniewice 1999, 37.
47. Król A.: Składniki mineralne i witaminy w mleczku pszczelim pszczół różnych ras. Pszczelarstwo 1978, Nr 6, 15. 48. Howe S.R., Dimick P.S., Benton A.W.: Composition of freshly harvested and commercial royal jelly. J. Apic. Res. 1985, 24, 52. 49. Kędzia B., Hołderna E.: Mleczko pszczele. Pszczelarstwo 1989, Nr 7, 5. 50. Matuszewski J.: Mleczko pszczele i możliwości jego zastosowania w lecznictwie. Pszczelarstwo 1958, Nr 6, 165. 51. Kaczór M., Kołtek A., Matuszewski J.: Wpływ mleczka pszczelego na lipidy krwi w miażdżycy. Pol. Tyg. Lek. 1962, 17, 1140. 52. Herold E.: Heilwerte aus dem Bienenvolk. Ehrenwirth Verlag, München 1975. 53. Dobrovoda I.: Vćelie produkty a zdravie. Priroda, Bratislava 1986. 54. Pocinkova P.: Pczelnite produkti w medicinata. Izd. Bołg. Akad. Nauk, Sofia 1986. 55. Kriwczanskij I.E., Indriczanu W.N.: Ljubitelskoje pczełowodstwo. Kartja Mołdowenjaske, Kisziniew 1987. 56. Slastenskij I.W.: Pczeły: mied i drugije produkty. Lenizdat, Petersburg 1987. 57. Szemietkow M.F., Szapiro D.K., Danusewicz I.K.: Produkti pczełowodstwa i zdorowie czełowieka. Uradżaj, Mińsk 1987. 58. Omarow S.M.: Cennoie lekarstwiennoie sredstwo. Pczełowodstwo 1989, Nr 10, 35. 59. Kędzia B., Hołderna E.: Właściwości biologiczne mleczka pszczelego. Pszczelarstwo 1989, Nr 8-9, 4. 60. Kędzia B., Hołderna E.: Zastosowanie mleczka pszczelego w lecznictwie i profilaktyce. Cz. I. Pszczelarstwo 1989, Nr 10-11-12, 3; Cz. II. Pszczelarstwo 1990, Nr 1-2-3, 4; Cz. III. Pszczelarstwo 1990, Nr 4, 5; Cz. IV. Pszczelarstwo 1990, Nr 5, 3. 61. Kędzia B., Hołderna E.: Leczenie produktami pszczelimi. PWRiL, Warszawa 1994. 62. Król A.: Wartość pokarmowa mleczka pszczelego. Pszczelarstwo 1995, Nr 6, 5. 63. Kędzia B., Hołderna E.: Mleczko pszczele w medycynie, żywieniu i kosmetyce. VII Krajowa Nauk.-Techn. Konf. Pszczel., Częstochowa 2001, 81. 64. Bąk B., Wilde J.: Mleczko pszczele jako produkt dietetyczny i leczniczy. Biul. Nauk. 2002, Nr 18, 201. 65. Kędzia B., Hołderna-Kędzia E.: Produkty pszczół w terapii. Zagadnienia wybrane. Wyd. Fundacji Humana Divinis, Toruń 2005, 83.
66. Vanhaelen M., Vanhaelen-Fastre R.: Propolis. I. Origine, micrographie, composition chimique et activite therapeutique. J. Pharm. Belg. 1979, 34, 253. 67. Ghisalberti E.L.: Propolis: a review. Bee World 1979, 60, 59. 68. Bankova V., Marekov N.: Propolis – chimiczen systaw i standartizacija. Farmacija (Sofia) 1984, 34, 8. 69. Kędzia B., Hołderna-Kędzia E.: Skład chemiczny propolisu w świetle dotychczasowych badań. Herba Pol. 1991, 37, 95. 70. Marcucci M.C.: Propolis: chemical composition, biological properties and therapeutic activity. Apidologie 1995, 26, 83. 71. Bankova V.S., Castro S.L., Marcucci M.C.: Propolis: recent advances in chemistry and plant origin. Apidologie 2000, 31, 3. 72. Gorbatenko A.G.: Leczenie bolnych jazwiennoj boleznju 30% spirtowym rastworom propolisa. Vracz. Delo 1971, Nr l, 22. 73. Krasnodębski J.: Właściwości i zastosowanie propolisu. Pol. Tyg. Lek. 1982, 37, 1489. 74. Kaczmarek F., Snela A.: Badanie właściwości przeciwutleniających krajowego propolisu. Herba Pol. 1982, 28, 153. 75. Kędzia B., Hołderna E.: Właściwości farmakologiczne propolisu. Herba Pol. 1986, 32, 115. 76. M. Dobrovoda I.: Včelie produkty a zdravie. Priroda, Bratislava 1986. 77. Kędzia B., Hołderna-Kędzia E.: Leczenie produktami pszczelimi. PWRiL, Warszawa 1994. 78. Dimov V., Ivanovska N., Manolova N. i wsp.: Immunomodulatory action of propolis. Influence on anti-infectious protection and macrophage function. Apidologie 1991, 22. 155. 79. Kędzia B., Geppert B., Iwaszkiewicz J.: Pharmacological investigations of ethanolic extract of propolis. Rev. Phytother. Practique 1990, Nr 3, 7. 80. Abramow W.W., Bułachowa E.K., Czerkasowa A.I. i wsp.: Wlijanie naturalnych produktów pczełowodstwa na sostojanie immunoreaktiwnosti sportsmenow. W: Apiterapia i pczełowodstwo (Red. A.I. Czerkasowa i wsp.). Alna Litera, Wilnius 1993, 167. 81. Gonzales R., Remirez D., Rodriguez S. i wsp.: Hepatoprotective effects of propolis extract on paracetamol-induced liver damage in mice. Phytother. Res. 1994, 8, 229. 82. El-Ghazaly M.A,, Khayyal M.T.: The use of aqueous propolis extract against radiation-induced damage. Drugs Exptl. Clin. Res. 1995, 21, 229. 83. Sapota A., Ligocka D.: Skuteczność preparatu Propolis w usuwaniu depozytów ołowiu u dzieci zamieszkałych na terenie Zagłębia Miedziowego. IV Konferencja Naukowa nt. Problemy ekologiczne i zdrowotne dzieci w środowisku skażonym. Legnica 1995. 84. Kędzia B., Otta H., Jankowiak J. i wsp.: Ocena przeciwzapalnego działania propolisu i pyłku kwiatowego. XXXII Nauk. Konf. Pszczel. Puławy 1995, 34. 85. Mahran L.G., El-Khatib A.S., Agha A.M. i wsp.: The protective effect of aqueous propolis extract on isolated rat hepatocytes against carbon tetrachloride toxicity. Drugs Exptl. Clin Res. 1996, 22, 309. 86. Beukelman C.J., De Vries P.J.F., Schaafsma A. i wsp.: Immunomodulating properties of propolis. Pharm. Pharmacol. Lett. 1997, 7. 75. 87. Bratter C., Tregel M., Liebenthal C. i wsp.: Prophylaktische Wirkungen von Propolis zur Immunstimulation: Eine klinische Pilotstudie. Forsch. Komplementarmed. 1999, 6, 256.
