Ponad 7000 publikacji medycznych!
Statystyki za 2021 rok:
odsłony: 8 805 378
Artykuły w Czytelni Medycznej o SARS-CoV-2/Covid-19

Poniżej zamieściliśmy fragment artykułu. Informacja nt. dostępu do pełnej treści artykułu
© Borgis - Postępy Fitoterapii 2/2000, s. 2-9
Jan Hasik
Postępowanie fitoterapeutyczne w gastroenterologii*
Phytotherapeutic management in gastroenterology
Klinika Gastroenterologii Akademii Medycznej w Poznaniu
Summary
The author reveals the more and more popular role in medicine – phytotherapy. He emphasies the possibility in chronic use without any side effects connecting with verious organs. He describes the advantage coming from the therapy using plant – derivated medications in various diseases.



W medycynie w ostatnich kilku latach największe triumfy święciło leczenie chemioterapeutyczne. Do zalet tego typu terapii należy szybkość i doraźna skuteczność efektów leczniczych. Jednak niestety do mankamentów tej terapii należy zaliczyć – zwłaszcza w przypadkach chorób nawracających i przewlekłych – występujące często już po krótkotrwałej terapii uszkodzenia miąższowe, głównie tak istotnych narządów, jak nerki, wątroba, szpik kostny i inne. Trudno się dziwić, że ostatnio obserwuje się w świecie pewien odwrót od zbyt często stosowanych chemioterapeutyków (zwłaszcza w chorobach przewlekłych), a powraca zainteresowanie ziołolecznictwem, zwłaszcza coraz doskonalszymi standaryzowanymi chemicznie i biologicznie wyciągami pochodzenia roślinnego.
Choroby żołądka, dwunastnicy i jelit
Do częstych chorób żołądka i dwunastnicy, w których fitoterapia ma istotne znaczenie należą: zapalenie błony śluzowej (w tym również ostre), wrzody żołądka (w tym stresowe) i dwunastnicy, żółciowe zapalenie błony śluzowej żołądka, choroba Menetriera, guzy łagodne i raki żołądka, uchyłek żołądka, zespół poresekcyjny i inne rzadziej występujące.
Przewlekłe zapalenie żołądka (53% populacji) charakteryzuje się albo objawami dyspeptycznymi (zbliżonymi do choroby wrzodowej) albo często ich brakiem. Zapalenie tzw. zanikowe może prowadzić do raka żołądka, stąd konieczność okresowych biopsji. Podstawą rozpoznania są badania gastroskopowe połączone z biopsją błony śluzowej, stwierdzające rodzaj zmian zapalnych i ewentualną przyczynę jaką jest wykrycie zakażenia Helicobacter pylori w 60-70% wrzodów żołądka. Leczenie raczej objawowe, ale w przypadku stwierdzenia infekcji Helicobacter pylori podaje się np. Amoxycyllinę (4 x dz. po 500 mg przez 7-14 dni), Metronidazol (3 x dz. po 400 mg przez 14 dni) i Omeprazol (ok. 30 mg dz. przez 4 tygodnie).
Spośród roślinnych środków rozkurczających należy wziąć pod uwagę Chelidonim hydrochloricum. Alkaloid Chelidonium majus powoduje szybkie zmniejszenie napięcia mięśni gładkich przewodu pokarmowego i dróg żółciowych. Równocześnie chelidonina działa jak cholereticum. Wskazania – stany zapalne przewodu pokarmowego, skurcze jelit, kolka jelitowa, przewlekłe schorzenia dróg żółciowych z komponentem spastycznym, kamica żółciowa.
Dodatek pochodnej aminofenazonu w preparacie Scopolan compositum wzbogaca lek o dodatkowe działanie przeciwbólowe. Wskazania – stany skurczowe oraz zaburzenia czynnościowe przełyku, wpustu lub odźwiernika, kolka jelitowa, wrzód trawienny żołądka i dwunastnicy oraz nieżyt błon śluzowych przewodu pokarmowego.
Przeciwskurczowo na żołądek wraz z częścią odźwiernikową i dwunastnicą działają Guttae stomachicae o składzie: Tinctura Valerianae, Tinctura Menthae, Tinctura amarae, Intractum Hyperici i Pabialginum liq.
Zapalenie błony śluzowej żołądka o różnym natężeniu, aż do wytworzenia wrzodów trawiennych leczy się farmakologicznie preparatami wiążącymi kwasy (antacida), substancjami hamującymi wydzielanie kwasów (środki antycholinergiczne, antagoniści H2) oraz substancjami ochraniającymi błonę śluzową i przeciwzapalnymi.
Atropina i wyciągi z pokrzyku działają kompetetywnie antagonistycznie wobec acetylocholiny na receptorach. W żołądku hamują podstawowe wydzielanie kwasu i pepsyny i osłabiają napięcie i ruchliwość mięśni gładkich żołądka i jelit. Najczęściej atropina stosowana jest w niskich dawkach 0,5 mg, jest to dawka absolutnie nieodpowiednia do hamowania sekrecji, dla złagodzenia bólu z reguły jednak wystarcza. Ponieważ atropina spełnia wszystkie wymogi bezpiecznego stosowania, nie ma potrzeby stosowania syntetycznych leków antycholinergicznych.
Sok i wyciąg z lukrecji są od dawna stosowanymi środkami medycyny ludowej do leczenia dolegliwości żołądkowych. Kontrole potwierdzają, że wysokie dawki skracają czas gojenia wrzodów żołądka. W sukcesie terapeutycznym uczestniczą dwie substancje: glicyrhizyna i likwirytygenina. Dlatego na bazie glicyrhizyny produkuje się leki, również preparaty lukrecjowe pozbawione glicyrhizyny zalecane są do terapii wrzodów żołądka.
Przeciwwskazaniami dla preparatów z korzenia lukrecji są schorzenia wątroby z zastojem żółci, marskość wątroby, nadciśnienie, hipokaliemia, ciężka niewydolność nerek i ciąża. Ze względu na ryzyko i dostępne obecnie inne środki farmakologiczne w leczeniu wrzodów trawiennych (leki antycholinergiczne, antagoniści H2) najczęściej nie ma konieczności stosowania lukrecji w tych wskazaniach.
Podstawowe leczenie zachowawcze wrzodu żołądka to uporządkowanie trybu życia i zajęć, a przede wszystkim obowiązkowe zastosowanie diety oszczędzającej na bardzo długi czas. W diecie tej muszą się znajdować czynniki stymulujące wydzielanie soku żołądkowego. Farmakologicznie podaje się roślinne środki uspokajające i wymienione wyżej przeciwskurczowe, a w przypadku Helicobacter pylori takie preparaty jak wspomniane uprzednio – omeprazol, amoxycyllinę, metronidazol.
Wiele z roślinnych środków gorzkich znalazło zastosowanie w leczeniu zaburzeń żołądkowo-jelitowych. Te gorzkie środki określono jako „amara” lub substancje goryczkowe. W zależności od substancji towarzyszących, występujących dodatkowo w surowcach lub ich przetworach wyróżnia się różne podgrupy. Amara-aromatica zawierają poza goryczami jeszcze olejek o aromatycznie korzennym smaku (np. skórka pomarańczowa, ziele piołunu). Amara-adstrigentia zawierają dodatkowo garbniki (np. korę chinowca, korę kondurango). Amara-mucilaginosa charakteryzują się dodatkiem substancji śluzowych (np. mchu islandzkiego). Amara-pura zawiera wyłącznie gorycze (np. korzeń gencjany), są pozbawione olejków, garbników i śluzów.
Wskazaniami do ich stosowania są: brak łaknienia, nerwicowe dolegliwości żołądkowe, dolegliwości dyspeptyczne, rekonwalescencja. Przy przekwaszonym żołądku wskazana jest wstrzemięźliwość szczególnie gdy stosowane są preparaty zawierające alkohol. Środki goryczowe najlepiej podaje się 15 do 30 minut przed posiłkami. Podane podczas lub po posiłkach mogą spowodować opóźnienie wydzielania.
Nalewka piołunowa (Tinctura Absinthii) jest typowym preparatem goryczowym ze względu na obecność goryczy absyntyny. W jej skład poza tym wchodzą olejek, garbniki i flawonoidy.
Działanie preparatu polega głównie na odruchowym wzmożeniu wydzielania soku żołądkowego. Olejek zawarty w nalewce piołunowej działa nieznacznie rozkurczająco. Wskazania – w bezsoczności i bezkwaśności żołądkowej jako środek pobudzający łaknienie, a także w niestrawności.
W przewlekłym nieżycie żołądka, stosujemy preparaty: „linal” (Zakł. Chem.-Farmac. „VIS” Katowice), – 4 x dziennie po 2 łyżeczki lub „Gastrogan” (Warszawskie Zakł. Ziel. „Herbapol” – 1 łyżeczkę granulatu popić ˝ szklanki ciepłej wody: 2-4 x dziennie.
W ostrym nieżycie żołądka, stosujemy preparaty: Bismutannal, Chelidoninum hydrochlor. (3 x dziennie po 1-2 tabl.), Tinct. Menthae pip. (25 kropli kilka razy dziennie), tinct. opii simplex (20 kropli 3 x dziennie).
W chorobach wrzodowych żołądka gdzie przyczyną nie jest Helicbacter pylori stosuje się kłącze pięciornika, kurze ziele, ziele pięciornika gęsiego (srebrnika), ziele tasznika, ziele krwawnika, korzeń prawoślazu, korzeń kozłka, liść melisy, kwiat lawendy, korzeń mniszka i liść pokrzywy – po 50 g. Łyżeczkę ziół zalać szklanką wrzątku, przykryć i odstawić na 3 godziny. Przecedzić, nieco podgrzać, pić 3 x dziennie 20 min. przed jedzeniem. Dodatkowo pić odwary (dla otyłych – maceraty) z siemienia lnianego.
W raku żołądka – w leczeniu paliatywnym po zabiegach chirurgicznych – stosujemy przede wszystkim środki przeciwbólowe i spazmolityczne: Chelidonium hydrochol. (po 2 tabletki 3 x dziennie po jedzeniu), Tinct. Opii simplex (15-20 kropli 4 x dziennie), Tinct. Opii benzoica (20-40 kropli 3 x dziennie), Spasticol (po 1 czopku 1-3 x dziennie doodbytniczo).
W chorobie wrzodowej dwunastnicy zaleca się: korzeń arcydzięgla, korzeń mniszka, korzeń lukrecji, ziele drapacza, koszyczek rumianku, ziele dziurawca, kwiat ślazu – po 50 g.
W chorobach tych pomocne są także: Scopolan, Bellergot, Bellergot retard, Semen Lini (maceracja z 1 łyżki nasion na szklankę wody), Semen Sinapis albae (maceracja z 5 g nasion na szklankę wody), Fructus Myrtilli (odwar z 10 g owoców na szklankę wody), Fructus Petroselini (napar z 5 g owoców na szklankę wody), Folium Althaeae (maceracja łyżki ziół na szklankę wody), Tinctura Aloes (po 5 kropli 3 x dziennie po posiłkach), Biostymina – ampułkę domięśniowo co drugi dzień przez 3 tygodnie), Tinctura Chelidonii (po 35 kropli 4 x dziennie przed jedzeniem), Tinctura Belladonnae (po 10 kropli co 4-6 godz.).
Ciągle aktywny w tych wskazaniach to koszyczek rumianku o właściwościach przeciwzapalnych i ochraniających błonę śluzową.
Ponieważ przy schorzeniach żołądkowo-jelitowych, jak również przy gastritis i uleus, subiektywnie odczuwane symptomy szczególnie ból, mniej związane są z wielkością dolegliwości niż z zaburzoną perystaltyką, korzystne jest to, że składniki rumianku na mięśnie gładkie jelita wywierają silny papawerynowy, muskulatropowy, spazmolityczny efekt. Wewnętrzne stosowanie rumianku przy ostrych skurczach i kolkach jak również przy zapalnych schorzeniach układu pokarmowego jest jak najbardziej uzasadnione.
W krwotokach z przełyku, żołądka i dwunastnicy stosować leki o działaniu hemostatycznym: Intr. Hippocastani, Herb. Millefolii, Cort. Hippocastani, Venescin, Rutisol.
Poniżej wymieniono środki farmakopealne, które stosowane są w nieżytach i wrzodach:
– siarczan atropiny FP V, Ph. Eur.,
– extractum belladonnae siccum FP V, DAB 8,
– koszyczki rumianku FP V, DAB 8,
– korzeń lukrecji FP V, Ph. Eur.,
– sok z lukrecji FP III, DAB 8.
Preparaty przeczyszczające
Preparaty przeczyszczające pochodzenia roślinnego oparte są w większości na antrazwiązkach aloesu, kruszyny, rzewienia i senesu. Przykłady wykorzystania tych surowców w różnych postaciach i zestawach poniżej.
Radix Rhei. Korzeń rzewienia zawiera 2 grupy substancji biologicznie czynnych – garbniki i antrazwiązki. Działanie ich jest antagonistyczne, a osiągnięty efekt zależy od wielkości zastosowanej dawki. W małych dawkach zaznacza się działanie zapierające wywołane przez garbniki, a w większych – działanie przeczyszczające wywołane przez antrachinony.
Spośród innych preparatów sporządzonych na bazie korzenia rzewienia należy wymienić Pulvis Magnesiae cum Rhei (produkt Aflopa Łódź) i nalewki. Te ostatnie zawdzięczają efekt terapeutyczny skojarzonemu działaniu antrazwiązków, goryczy i olejków.
Dwa kolejne preparaty „Alax” i „Altra” produkują Poznańskie Zakłady Zielarskie „Herbapol”.
Alax. Skład: Aloe, Extractum Rhei sicc., Extractum Belladonnae sicc., Radix Glycyrhizae plv. Następuje wzmożenie ruchów perystaltycznych jelit i przesunięcie zalegających mas kałowych. Alkaloidy tropanowe pokrzyku obniżają napięcie mięśni gładkich jelit, co umożliwia bezbolesne wypróżnienie następujące w 8-12 h po podaniu preparatu.
Altra. Skład: Extractum Frangulae sicc., Extractum Faecis sicc.
Substancjami czynnymi w preparacie są antrazwiązki (frangulina i glikofrangulina) zawarte w wyciągu z kruszyny. Mechanizm działania leku jest identyczny, jak preparatu Alax. Działanie następuje w 8-10 h od chwili podania.
Boldaloin („Herbapol” Wrocław). Skład: Alcaloida Boldo omnia, Extractum Aloe sicc.
Cholesol („Herbapol” Wrocław). Skład: Cortex frangulea, Herba Equiseti, Fractus Rosae, Herba Rutae, Fructus Coriandri, Fructus Juniperi, Inflorescentia Helichrysi, Intractum Taraxaci.
Normogran (Warszawskie Zakłady Zielarskie „Herbapol”).
Skład: Fucus, Herba Hyperici, Radix Glycyrrhizae, Radix Althaeae, Anthodium Millefolii, Extractum Frangulae sicc., Folium Menthae piperitae. Preparat swe działanie zawdzięcza składnikom o różnym mechanizmie działania. Mannit i pochodne kwasu alginowego (plechy morszczynu) działają jako osmotyczne środki przeczyszczające.
Działanie przeczyszczające powodują również antrazwiązki Cortex Frangulae. Pobudzają splot warstwy mięśniowej jelita, zwiększają tonus jelit oraz wzmagają ich ruchy perystaltyczne.
W gastroenterologii, jako środki przeczyszczające, zastosowanie znalazły również substancje śluzowe, zwłaszcza uzyskiwane z nasion Plantago psyllium, jak również innych surowców roślinnych, np. z glonów i porostów (Carragen, Focus vesiculosus). Podane doustnie absorbują wodę i zatrzymują ją w jelitach, przez co rozluźniają masy kałowe.
Wchodzą w skład preparatów takich, jak: „Plantagolax” („Herbapol” Wrocław), „Sylax”, „Agiocur” (Madaus) i „Syllamalt” (Walace).
We wzdęciach szczególne znaczenie lecznicze mają przetwory roślinne. Surowce, które mogą tutaj znaleźć zastosowanie, określane są jako carminativa (carminare = oczyszczać). Jako środki wiatropędne obok „antycholinergika” stosowane są także surowce przyprawowe jak: kminek, koper, mięta, melisa, anyż, rumianek, imbir, i kardamon.
„Digestosan” wytwarzany przez „Herbapol” Łódź składa się z: Herba Cnici benedicti, Folium Menzanthidis, Folium Menthae piperiae, Fructus Carvi, Herba Millefolii. Działa tonizująco na czynności wydzielnicze żołądka, jelita cienkiego, trzustki i wątroby, „digestosan” działa równocześnie rozkurczająco i wiatropędnie.
Preparat tabletkowy „Flatex” (PZZ „Herbapol” w Poznaniu) o składzie: Fructus Foeniculi, Fructus Carvi, Folium Menthae piperitae i Radix Gentianae działa spazmolitycznie i wiatropędnie dzięki zawartości olejków i goryczy. Wymieniony lek jest szczególnie zalecany jako środek przeciwko dyspepsji i dysfunkcji układu trawiennego.
Oprócz wymienionych preparatów działaniem wiatropędnym odznaczają się takie preparaty jak: mieszanki ziołowe „Normosan” i „Normogran” oraz syrop „Rhelax”.
Z innych środków wiatropędnych należy wymienić wyciąg z liści i kory wiecznie zielonego krzewu lub drzewa Haronga madagascariensis. Jak nazwa wskazuje roślina pochodzi z Madagaskaru, gdzie znalazła zastosowanie w zaburzeniach trawiennych. Sekrecję gruczołów trawiennych wzmaga także olejek czosnkowy. Działa on jednocześnie wiatropędnie i przeciwbakteryjnie.
Zespół jelita drażliwego
Zespół jelia drażliwego (colon irritabile) stanowi czynnościową, powodującą różne zaburzenia motoryki (perystaltyki) jelita grubego (ok. 60% wszystkich chorób brzusznych). Charakteryzuje się naprzemiennymi biegunkami lub zaparciami przebiegającymi z bólami i wzdęciami brzucha. Jeśli chodzi o stolce to cechuje tę chorobę nagłe parcie i uczucie niepełnego oddania kału. Przy bólach w jamie brzusznej narasta ilość stolców, a wszystkie opisane dolegliwości następują po obfitym wypróżnieniu. Do rozpoznania choroby potrzebne są powyższe objawy, brak zmian w badaniu przedmiotowym i badaniach rtg, poza przyspieszoną perystaltyką. Również badania laboratoryjne nie wykazują odchyleń.
W zespole jelita drażliwego polecane są preparaty ziołowe o działaniu uspokajającym, wpływającym tonizująco na układ nerwowy, przeciwbólowe, rozkurczowe. Zaleca się stosowanie: Intractum Valerianae (po 20-30 kropli 3-4 x dziennie), Bellergot (po 1-2 drażetek 2-3 x dziennie), Bellergot retard (po 1 drażetce 1-2 x dziennie), Nervosan (odwar z łyżki ziół na szklankę wody, pić po 1 szklance rano na czczo i wieczorem przed snem).
Zasada leczenia polega na wyeliminowaniu czynników wywołujących schorzenie. Zaleca się pożywienie bogate w substancje balastowe i niewzdymające. Szczególnie dobrze sprawdziły się otręby pszenne, leki spazmolityczne, szczególnie atropina, jak również olejek miętowy i zarzewka cuchnąca (Asa foetida).
Roślinne środki przeciwbiegunkowe
Mówiąc o schorzeniach przewodu pokarmowego nie należy zapominać o częstych i niebezpiecznych, szczególnie u dzieci i osób starszych, biegunkach. Przyczyny biegunek są różne w zależności od kraju, z reguły są to zachorowania wirusowe lub bakteryjne. Niebezpieczeństwo biegunek polega na odwodnieniu organizmu.
Spośród leków zalecane są środki absorbujące i ściągające, ponadto pektyny i środki śluzowe jak również w bolesnych parciach – środki rozkurczające. Opium jest dozwolone tylko w przypadku gdy zawodzą inne środki przeciwbiegunkowe.
Do środków absorbujących dużą liczbę organicznych związków, włącznie z toksynami bakteryjnymi, należy węgiel leczniczy (Carbo activatus) pochodzenia roślinnego. Węgiel leczniczy może być stosowany jedynie przez krótki okres ze względu na niepożądane pochłanianie m.in. enzymów trawiennych i witamin.
Rola środków śluzowych i ściągających w likwidowaniu biegunek jest niebanalna. Stąd często zalecane pektyny oraz śluzy siemienia lnianego i bulwy storczyka (Salep tubor), a spośród środków ściągających surowce garbnikowe jak czarna herbata, suszone jagody, chleb świętojański i kłącze pięciornika.
Pektyny stanowią oczyszczoną frakcję węglowodanową, uzyskiwaną z białych części owocni cytrusowych lub z wytłoczyn jabłek przez ekstrakcję rozcieńczonymi kwasami. Oczyszczone pektyny o śluzowatym smaku zachowują się jak typowe hydrokoloidy, tworząc w wodzie lepkie, opalizujące roztwory koloidalne. Również śluz ze storczyka samiczego i siemię lniane pęcznieją, wchłaniając wodę i ułatwiając formowanie stolca.
Salep tuber pochodzi z różnych gatunków storczyków (zwłaszcza Orchis mascula, Orchis militaris, Platanthera bifolia i Anacamphis pyramidalis).
Czarna herbata, Theae folium, to sfermentowane i wysuszone młode liście uprawianych w plantacjach krzewów herbacianych (Camellia sinensis). Garbniki czarnej herbaty są słabo scharakteryzowane chemicznie: są to produky kondensacji katechin i galokatechin.
Chleb świętojański, Ceratoniae fructus, stanowią wysuszone owoce szarańczynu strąkowego (Caratonia siliqua). Jadalne łuski zawierają obok cukru inwertowanego, pektyny, śluz i garbniki, głównie typu katechinowego.
Czarne jagody, Myrtilli fructus, to dojrzałe, suszone, pomarszczone, kuliste, ciemnogranatowe jagody Vaccinium myrtillus. Czarne jagody zawierające 5-10% garbników, glikozy flawonowe i kwasy roślinne uchodzą za stary domowy środek przeciwko biegunkom.
Rzadziej wykorzystywane są suszone kłącza pięciornika (Rhizoma tormentillae). Surowiec zawiera około 20% garbników katechinowych oraz galotaniny.
Roślinne leki przeciwhemoroidalne
Rozpoznajemy chorobę oglądaniem bezpośrednim i palpacyjnie. Lezenie zachowawcze poza troską o higienę odbytu (kąpiele, nasiadówki) to dieta, regulująca wypróżnianie i szczególne znaczenie posiada fitoterapia („Hemorol”, „Hemorectal”, „Detralex” itp.).
W żylakach odbytu najlepsze wyniki daje stosowanie stabilizowanych wyciągów kasztanowca (Intr. Hippocastani) i do wewnątrz i do smarowania krwawnic.
Leki przeciwhemoroidalne ochraniające ściany naczyń przeznaczone do stosowania zewnętrznego to preparaty zawierające kortykosteroidy (m.in. „Hemcort-HC – maść (0,5%) i czopki (0,5%), „Ultraproct” – czopki i maść), preparaty zawierające antybiotyki („Proctosone” – czopki i maść) oraz liczne roślinne środki miejscowo znieczulające (m.in. „Aesculan” – czopki, Herbapol-Wrocław; „Aesculan” – maść, Herbapol-Poznań; „Neo-Aesculan” – żel, Herbapol-Poznań).
Choroby wątroby

Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
  • Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
  • Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
  • Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.

Opcja #1

24

Wybieram
  • dostęp do tego artykułu
  • dostęp na 7 dni

uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony

Opcja #2

59

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 30 dni
  • najpopularniejsza opcja

Opcja #3

119

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 90 dni
  • oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Brand N.: Die Artischocke – eine Dekade interdiszplinarer Forschung. Ztschr. Phytother. 20, 292 (1999). 2. Dolińska G., Knapik Z.: Kliniczna ocena preparatu Boldaloin produkcji Wrocławskich ZZ Herbapol. Instytut Chorób Wewnętrznych AM we Wrocławiu, Archiwum, IRiPZ, Wrocław 1974. 3. Dzieniszewski J., Gabryelewicz A.: Choroby trzustki. PZWL, Warszawa 1991. 4. Farmakopea Polska V. Suplement I 1995. Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne. Warszawa 1995. 5. Hasik J. i wsp.: Ocena kliniczna preparatu Sylicynar stosowanego w hiperlipoproteinemii i przewlekłych chorobach wątroby. Herba Polonica 35, Nr 2-3, 123 (1989). 6. Hasik J. i wsp.: Ocena kliniczna Sylicynaru w przewlekłym zapaleniu trzustki. Herba Polonica 37, Nr 3-4, 157 (1991). 7. Hasik J.: Skuteczność Sylimarolu w chorobach wątroby. Herba Polonica 42, Nr 2, 127 (1996). 8. Hasik J. i wsp.: Dietetyka. Wyd. III. PZWL Warszawa 1999. 9. Indeks Leków 1999. Środki farmaceutyczne i materiały medyczne zarejestrowane w Polsce. Wydawnictwo. JWC, Piotrków Trybunalski 1999. 10. Kunz E.: Die Wirksubstanz Silymarin in der Behandlung von Lebererkrankungen (mit Addendum). Falk Foundation e.v. Freiburg i Br. 1994, 1995 (mit Addendum). 11. Lutomski J., Alkiewicz J.: Leki roślinne w profilaktyce i terapii. Wyd II poprawione. PZWL Warszawa 1993. 12. Murray W.J.: Herbal Medications for Gastrointestinal Problems. [W:] Miller L.G., Murray W.J.: Herbal Medicinals. A. Clinician´s Guide Pharmaceutical Products Press, New York – London (1998). 13. Ożarowski A. i wsp.: Leksykon Leków Naturalnych. Agencja Wydawnicza Comes, Lidia i Andrzej Skarżyńscy, Warszawa 1993. 14. Pharmindex. Kompendium. Medi Media International Sp. z o.o. Warszawa 1999. 15. Rote Liste 1998, ECV Editio Cantor, Aulendorf/Wurtt. 1998. 16. Schulz V., Hansel R.: Rationale Phytotherapie Ratgeber für die ärztliche Praxis. Springer-Verlag Berlin, Heidelberg, New York 1996. 17. Sewing K.F.: Würzburger Gespräche über die Kneipp Therapie Pharmakologie pflanzlicher Laxantien. Seb. Kneipp Zentr. Inst., Bad Worishoffen 1976 u D.A.Z. 122, 209 (1982).
Postępy Fitoterapii 2/2000
Strona internetowa czasopisma Postępy Fitoterapii