W leczeniu schorzeń nerek i dróg moczowych stosuje się zabiegi chirurgiczne, środki chemioterapeutyczne i antybiotyki. Niemałą rolę odgrywa także fitoterapia, którą należy stosować dopiero po dokładnym zdiagnozowaniu choroby i zapoznaniu się z dotychczasowym przebiegiem leczenia (2). Ziołolecznictwo wspomaga przede wszystkim leczenie stanów zapalnych i kamicy układu moczowego oraz chorób gruczołu krokowego.

Na temat leczenia ostrych stanów zapalnych układu moczowego wypowiadało się już wielu znanych specjalistów w tej dziedzinie. Według Zbigniewa Kwiasa (4), kierownika Kliniki Urologii AM w Poznaniu, możemy stosować uzupełniająco preparaty ziołowe moczopędne, odtruwające, rozkurczowe, usprawniające krążenie, regenerujące nabłonek. Wskazane są również fitoterapeutyki o działaniu bakteriobójczym i przeciwzapalnym, co ma szczególne znaczenie w okresie powrotu do zdrowia, gdy bakteriomocz jest już nieznamienny.

Leki roślinne działające przeciwzapalnie, bakteriobójczo i moczopędnie można również stosować u chorych oczekujących postępowania instrumentalnego z powodu chorób pęcherza moczowego.

Wśród fitoterapeutyków stosowanych w urologii rozróżniamy akwaretyki, leki odkażające drogi moczowe oraz leki przeciwkamicowe. Akwaretyki roślinne, dawniej zwane „diuretykami", wywołują wzmożone wydzielanie moczu (diurezę wodną) i mogą okazać się pomocne w leczeniu zakażeń bakteryjnych i stanów zapalnych dróg moczowych. Schilcher (8) zakwalifikował do roślin o właściwościach akwaretycznych kilkanaście ziół odgrywających niebanalną rolę w terapii przepłukującej (tab. l).

Terapia przepłukująca jest na ogół akceptowana w praktyce urologicznej. Celem terapii jest usunięcie bakterii oraz zapobieganie rozszerzaniu się infekcji na inne obszary. W przypadku kamieni moczowych terapia przepłukująca zmniejsza stężenie moczu, przeciwdziałając krystalizacji kamieni w obrębie odprowadzających dróg moczowych, a zatem również kolkom nerkowym (5).

W tym celu stosuje się surowce pojedyncze oraz mieszanki w postaci naparów, wywarów, herbatek lub wyciągów. Często zalecane surowce to m.in. Betulae folium (liść brzozy) i Solidaginis viragurea herba (ziele nawłoci). Oba surowce zawierają w wysokim stężeniu flawonoidy i pochodne kwasu fenolokarboksylowego oraz triterpeny. Jak podaje Melzig i Major (6) badania farmakologiczne wyciągów wodnych z obu surowców wykazały oprócz diurezy wody (akwarezy) także pewne efekty saluretyczne. Ogólnie przyjmuje się, że akwaretyki roślinne działają poprzez wzmożone ukrwienie nerek, zwiększenie filtracji kłębuszkowej i hamowanie wtórnej resorpcji wody w moczowodach.

W celu scharakteryzowania efektów współdeterminujących skuteczność składników liści brzozy i ziela nawłoci badano (7) niektóre flawonoidy tych surowców pod względem działania hamującego w stosunku do specyficznej hydrolazy neuropeptydowej. Stwierdzono przy tym, że flawonoidy te, zwłaszcza kwercetyna hamują neutralną metaloendopeptydazę (NEP). Enzym ten odpowiada za rozpad przedsionkowej peptydazy natriuretycznej, a tym samym poprzez wydzielanie sodu steruje powstawaniem moczu. Hamowanie NEP i enzymu konwersji angiotenzyny (ACE) przyczynia się prawdopodobnie do przyspieszonego tworzenia moczu, w ramach terapii przepłukującej.

Jeżeli fizjologiczne mechanizmy regulacji rozpatrujemy w aspekcie oddziaływania farmakologicznego w kierunku wzmożonego wydzielania jonów sodu, czego następstwem jest wzmożona diureza wody, to możemy wyróżnić dwa główne punkty uchwytu działania: po pierwsze - hamowanie syntezy obkurczającej naczynia angiotenzyny II i po drugie - hamowanie rozpadu ANP Oba efekty z pewnością zwiększają wydzielanie jonów sodu i wody, a tym samym wywołują działanie akwaretyczne. Zarówno synteza angiotenzyny II, jak również rozpad ANP są katalizowane przez blisko spokrewnione enzymy z grupy metaloendopeptydazy. Enzym ACE jako cel działania farmakologicznego jest znany od dawna, istnieje wiele leków syntetycznych, które jako inhibitory ACE wykorzystywane są do obniżania ciśnienia krwi oraz w leczeniu niewydolności mięśnia sercowego. Oprócz działania nefroprotektywnego stwierdzono w wyniku terapii inhibitorem ACE również normalizację bilansu jonów sodu (l).

Skoro leki syntetyczne poprzez hamowanie ACE i NEP wywołują wzmożone wydzielanie sodu i wody, to dlaczego także leki roślinne nie mogłyby wywierać porównywalnego działania za pomocą tych samych mechanizmów.

Bardziej szczegółowe rozważania na temat mechanizmów akwaretycznego działania liści brzozy i nawłoci znajdzie czytelnik w publikacji Melzig i Major (6).

Do surowców roślinnych działających diuretycznie, zwalczających infekcje bakteryjne, a tym samym hamujących stany zapalne należą wymienione wyżej liście mącznicy lekarskiej, liście brzozy, ziele pokrzywy, korzeń wilżyny, ziele skrzypu i ziele nawłoci. Surowce te stosujemy w postaci

mieszanek ziołowych lub w postaci monoherbatek albo, po obróbce przemysłowej jako krople lub tabletki. Do gotowych preparatów kroplowych należą: Nefrol, Urosan, Urovit. Również krople lub herbatki z nawłoci pobudzają czynność nerek.

Istnieje grupa roślinnych leków moczopędnych, eliminujących chlorki. Należą do nich kofeina i teobromina, które znajdują się w kawie, herbacie i orzeszkach Cola. Środki te wzmagają również wydalanie sodu. W przypadku zwężeń tętnic oraz u chorych na nadciśnienie tętnicze należy je stosować bardzo ostrożnie.

Podawanie roślinnych akwaretyków chorym z obrzękami pochodzenia sercowego, nerkowego lub wątrobowego, a także u chorych z nadciśnieniem tętniczym lub niewydolnością nerek jest raczej niewskazane.

Są trzy główne podgrupy środków przeciwzapalnych i antyseptycznych stosowanych w urologii: w chorobach zapalnych, kamicy moczowej oraz w chorobach gruczołu krokowego.

Preparaty ziołowe wykazujące obok właściwości moczopędnych działanie odtruwające, rozkurczowe, regenerujące nabłonek oraz działające przeciwzapalnie i bakteriobójczo można stosować jako leczenie uzupełniające również ostrych stanów zapalnych.

Do tej grupy zaliczamy następujące surowce:

liść brzozy, borówki brusznicy, berberysu, strąki fasoli, korzeń łopianu i pietruszki a także ziele skrzypu, nawłoci, marzanki, liście mącznicy lekarskiej, korzeń mniszka, liść ruty, porzeczki czarnej, ziele rdestu ptasiego, kwiat tarniny, ziele tasznika. Większość tych ziół zawierają popularne leki, takie jak: Urogran, Uverex, Nefrol, Nefrosept, Ginjal i Fitolizyna.