© Borgis - Postępy Fitoterapii 4/2004, s. 179-182
Tadeusz Wolski1, 2, Irena D. Karwat3
Profilaktyka i terapia skutków wadliwego żywienia
Prophylaxis and therapy for the effect of incorrect nutrition
1Katedra i Zakład Farmakognozji z Pracownią Roślin Leczniczych Akademii Medycznej im. prof. F. Skubiszewskiego w Lublinie
Kierownik Katedry i Zakładu: prof. dr hab. n. farm. Kazimierz Głowniak
2Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych Akademii Rolniczej w Lublinie
Kierownik Katedry: prof. dr hab. Jan Dyduch
3Katedra i Zakład Epidemiologii Akademii Medycznej im. prof. F. Skubiszewskiego w Lublinie
Kierownik Katedry i Zakładu: prof. dr hab. Irena D. Karwat
Summary
Problems associated with the consequences of incorrect nutrition may be divided into several groups. These are medical and social issues. Many of the problems are analysed by specialists in the field of epidemiology. Many diseases classified into the civilisation diseases develop as a result of incorrect nutrition. Deficit and metabolic diseases, as well as poisonings, may also appear on this background. Adequate nutrition is the most important environmental factor favourably affecting the human state of health. Incorrect nutrition is due to many factors, and the direct or indirect causes may a the consequence of the development of many diseases, mainly obesity. Health risk associated with food may be the effect of either the consumption of food products of improper qualitative or quantitative composition, or the consumption of food containing prohibited amounts of contaminants. Health risk connected with incorrect nutrition may be due to the quantitative deficiency leading to the energetic deficit of the organism, and also qualitative deficit, which may cause anaemia, endemic goitre, sub-clinical avitaminosis, or lipid metabolism disorders. In the prophylaxis and therapy of the effects of incorrect nutrition, plant components may play an important role, containing – apart from primary metabolites (hydrocarbons, proteins, fats) – also secondary metabolites classified into so-called natural non-nutritive substances. The consequences of incorrect nutrition often lead to disability, with its health, social and occupational effects.
„Losy narodów zależą od sposobów odżywiania się”
Brillat – Savarin, XVIII wiek
Racjonalne odżywianie się od pierwszych dni życia aż do późnej starości jest przykładem na to, jak wiele w utrzymaniu dobrego stanu zdrowia zależy od zachowań zdrowotnych człowieka. Racjonalne odżywianie to takie, w którym uwzględniane jest zapotrzebowanie organizmu na wszystkie ważne dla zdrowia składniki odżywcze i energię, zależnie od wieku, płci i wykonywanej pracy. Jest to także warunek profilaktyki wielu chorób, a przede wszystkim tych, które określane są mianem chorób cywilizacyjnych, takich jak: miażdżyca, cukrzyca, otyłość, nadciśnienie i nowotwory (6, 9).
Z medycznych statystycznych danych wynika, że stale wzrasta liczba zachorowań i zgonów z powodu różnych chorób serca i naczyń krwionośnych oraz nowotworów. Zjawisko to określane jest już nawet jako epidemia, która jest szczególnie groźna w krajach ekonomicznie rozwiniętych, natomiast w tych ubogich, gdzie panuje niedożywienie, a nawet głód, obserwuje się znacznie mniej zachorowań, zwłaszcza na choroby układu krążenia. Miażdżyca i choroby z nią związane: niedokrwienna choroba serca, zawał mięśnia serca, czy udar mózgu, występują u ludzi w średnim i starszym wieku, prowadząc do niepełnosprawności i przedwczesnej śmierci (1, 8).
Pożywienie dostarcza wielu składników pokarmowych niezbędnych do ciągłej odnowy komórek i tkanek wewnątrz organizmu oraz zewnętrznych części ciała. Wszystkie składniki zawarte w pożywieniu podzielane są na dwie grupy: odżywcze i nieodżywcze. Składniki odżywcze to takie, które niezbędne są do wzrostu i rozwoju organizmu oraz utrzymania zdrowia przez całe życie, a najważniejsze z nich to białka, tłuszcze, węglowodany, sole mineralne i witaminy. Składniki nieodżywcze, występujące w pożywieniu, to różne substancje chemiczne, które nie są wykorzystywane na potrzeby ustroju, na przykład barwniki naturalne, błonnik pokarmowy, sztuczne substancje celowo dodawane do żywności (1, 7, 12). Niektóre z nich mogą jednak spełniać bardzo ważne funkcje fizjologiczne, jak na przykład błonnik pokarmowy, który jest niezbędny do prawidłowego trawienia pokarmów i wydalania resztek pożywienia. Niezrównoważone, niedoborowe pożywienie niekorzystnie wpływa na organizm człowieka, tj. na wzrost, masę ciała, poziom odporności, funkcjonowanie narządów wewnętrznych, gruczołów dokrewnych, układu krwionośnego, nerwowego, mięśniowego, wydalniczego i innych. Skóra, włosy i paznokcie, czyli zewnętrzne części ciała, są doskonałym barometrem wielu niedoborów pokarmowych. Niedobory niektórych witamin i/lub soli mineralnych można wykryć obserwując u pacjenta wygląd skóry, paznokci, czy włosów (1, 15).
Jednym z ważnych warunków prawidłowego żywienia jest dostarczenie w całodziennych posiłkach niezbędnych ilości składników odżywczych o wysokiej przyswajalności (5, 13).
W pożywieniu jest około 40 niezbędnych składników odżywczych, a wszystkich, czyli tych niezbędnych i nie niezbędnych, jest około 100. Składniki niezbędne nie są syntetyzowane w ustroju i ich jedynym źródłem jest żywność. Zaliczamy do nich prawie wszystkie witaminy, większość składników mineralnych, aminokwasy egzogenne oraz niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT) (1, 5).
Niedobory pokarmowe najczęściej występują u ludzi chorych z zaburzeniami trawienia i wchłaniania. Wtedy, pomimo dostatecznej ilości składników pokarmowych w diecie, narastają objawy niedoboru. Tak jest często w niedokrwistościach z powodu niedoboru żelaza lub niedoboru witaminy B12. Przy upośledzonym wchłanianiu tych składników, pomimo dostatecznej ich podaży, anemia jest nieunikniona (7, 11, 12).
Ważnym czynnikiem wpływającym na powstawanie niedoborów jest jakość produktów spożywczych, zależna od procesów technologicznych i warunków przechowywania. Zdarza się, że produkty żywnościowe poddane są złożonej obróbce technologicznej po to, aby otrzymać produkt przetworzony i oczyszczony. Pozbawia się go w tym procesie często ważnych dla zdrowia składników – witamin i soli mineralnych (14).
Nadmiar składników odżywczych również nie jest obojętny dla zdrowia. Wyniki badań naukowych wykazały, że nadmiar tłuszczu i węglowodanów w diecie stanowi poważny czynnik ryzyka w przebiegu wielu chorób, takich jak miażdżyca, cukrzyca, otyłość, nadciśnienie, nowotwory i wiele innych. Coraz częściej mówi się też o szkodliwości nadmiernej ilości białka w diecie.
Z kolei niedobór białka w pożywieniu i w organizmie powoduje ogromne szkody. Obserwuje się zahamowanie lub zaburzenia wielu przemian metabolicznych, anemie, obniżenie lub zanik odporności, zanik tkanki mięśniowej, zmiany degeneracyjne w narządach, ogólne osłabienie, apatię, zanik sprawności (11, 13).
Dużą rolę w przyswajaniu i w trawieniu składników pokarmowych odgrywa ośrodkowy układ nerwowy. Czynniki psychiczne są niezmiernie ważne w pobudzeniu wydzielania soku żołądkowego. Negatywne odczucia, jak przygnębienie, smutek, ból, nieapetyczny wygląd potraw, nieestetyczne nakrycie stołu, są często lekceważonym czynnikiem osłabiającym wykorzystanie składników odżywczych przez zahamowanie wydzielania soków trawiennych. Takie cechy prawidłowego żywienia, jak regularność przyjmowania posiłków, apetyczny wygląd, smak i zapach, estetyka i higiena miejsca ich spożycia, są bardzo ważnymi czynnikami przyswajania wszystkich składników odżywczych, także i białek (1, 5, 7).
Do NNKT zaliczane są kwasy należące do rodziny n-6 kwasu linolowego i n-3 kwasu linolenowego. Do tej ostatniej grupy należą m.in. kwasy występujące w tłuszczach ryb morskich. Określenie „niezbędne” używane jest po to, aby podkreślić konieczność obecności tych kwasów w pożywieniu człowieka. W organizmie człowieka kwasy te nie mogą być syntetyzowane, ponieważ nie ma odpowiednich enzymów, które umożliwiają tworzenie wiązań podwójnych w pozycjach łańcucha przy 6 lub 3 węglu od strony grupy metylowej. Takie układy enzymatyczne występują tylko w organizmach roślin (1, 10).
Biologiczna funkcja NNKT zapewnia tworzenie się związków o bardzo istotnym i wielorakim wpływie na organizm, zwanych prostaglandynami. Udaje się niekiedy podtrzymać zaburzony metabolizm niektórych kwasów tłuszczowych przez wzbogacenie pożywienia w brakujący w szeregu metabolicznym kwas tłuszczowy. Właśnie taką rolę spełnia kwas g-linolenowy zawarty w oleju z wiesiołka. Poprzez spożywanie tego oleju uzupełnia się niedobór wymienionego wyżej kwasu, ważnego w metabolizmie lipidów. Tworzenie się kwasu g-linolenowego z linolowego i dalszy jego metabolizm zanika w wielu chorobach, np. w miażdżycy, a także u osób w starszym wieku. Prawidłowa dieta ludzi zdrowych powinna zawierać różne tłuszcze w korzystnych ilościach, dlatego że występujące w nich kwasy tłuszczowe: nasycone, jednonienasycone i wielonienasycone, powinny być zawarte w jednakowych proporcjach – 1:1:1 (1, 10, 13, 15). U ludzi zagrożonych miażdżycą lub już chorych zaleca się drastyczne ograniczanie tłuszczów w ogóle, a zwłaszcza tłuszczów pochodzenia zwierzęcego. Nadmierne spożycie cukrów prostych (glukozy lub sacharozy) i produktów je zawierających, jest jedną z przyczyn powstawania otyłości.
Błonnik pokarmowy jest ważnym dla zdrowia składnikiem codziennego pożywienia. Należy on do grupy wielocukrów, a pod tą nazwą występują: celuloza, skrobia, pektyna i inne, które są składnikami tkanek roślinnych. Substancje te nie są trawione w przewodzie pokarmowym człowieka, co sprawia, że nie są one przyswajane i nie są składnikami odżywczymi i energetycznymi. Substancje te drażnią ściany jelita i pobudzają ich ruch perystaltyczny, co przyspiesza wydalanie mas kałowych i zapobiega zaparciom, a także wielu innym chorobom jelit. W badaniach na zwierzętach i ludziach zauważono, iż pokarm bogaty w błonnik pokarmowy obniża stężenie cholesterolu i glukozy we krwi. Jest to jego niezmiernie ważne działanie, wykorzystywane w leczeniu dietetycznym miażdżycy, cukrzycy i otyłości (2, 3, 11).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
l. Biernat J.: Żywienie, żywność a zdrowie. Wyd. Astrum, Wrocław 2001, 443. 2.Cichocka A.: Dieta śródziemnomorska dla osób po zawale serca. Przem. Spoż. 2003, 57, 38. 3.Cichocka A.: Dieta śródziemnomorska w profilaktyce choroby niedokrwiennej serca. Przem. Spoż. 2003, 57, 20. 4Cichocka A.: Grecka dieta śródziemnomorska w praktyce. Przem. Spoż. 2004, 58, 38. 5.Gertig H.: Żywność a zdrowie. PZWL, Warszawa 1996. 6.Gliński Z., i wsp.: Epidemiologia weterynaryjna. Wyd. Akademii Rolniczej w Lublinie, Lublin 2002. 7.Gronowska-Senger A.: Nauka o żywieniu człowieka w świetle wyzwań XXI wieku. Przem. Spoż. 2003, 57, 12. 8.Jędrychowski W.: Epidemiologia. Wprowadzenie i metody badań. PZWL, Warszawa 1999. 9.Robertson A., et al.: Food and health in Europe: a new basis for action. WHO Regional Publications, European Series, No. 96, Kopenhagen 2004. 10.Sikorski Z.E. (Red.).: Chemia żywności. WNT, Warszawa 2000. 11.Szostak W.B.: Żywienie w profilaktyce metabolicznych chorób cywilizacyjnych. Przem. Spoż. 2003, 57, 17. 12. Troszyńska A., i wsp.: Naturalne substancje nieodżywcze (NSN) pochodzenia roślinnego jako składniki żywności funkcjonalnej. Post. Fitoter. 2000, 2, 17. 13. Wolski T.: Wpływ żywności i żywienia na zdrowie człowieka. Przegl. Piek. Cukiern. 1997, 45, 7. 14. Wolski T., Gliński Z.: Żywienie i kontaminacja żywności a zdrowie. Ann. UMCS Sect. DD 1998, 53, 57. 15. Wolski T., Dyduch J.: Znaczenie warzyw i owoców w profilaktyce i terapii chorób cywilizacyjnych. Ann. UMCS, Sect. EEE 2000, 8, 19.
