© Borgis - Postępy Nauk Medycznych 4/2009, s. 268-276
*Alicja Sobczak
Efektywność gospodarowania samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej – analiza wybranych wskaźników finansowych
Economic efficiency of independent health care institutions – the analysis of chosen financial ratios
Zakład Ekonomiki, Prawa i Zarządzania Szkoły Zdrowia Publicznego Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego
Kierownik Zakładu i Dyrektor Szkoły: dr med. Janusz Opolski
Streszczenie
W artykule zaprezentowano badanie efektywności gospodarowania samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej (SPZOZ-ów) w oparciu o wyliczenie i analizę wyniku finansowego brutto oraz wskaźników zyskowności netto, zyskowności działalności operacyjnej oraz relacji kosztów działalności operacyjnej do przychodów ze sprzedaży. Źródłem danych były sprawozdania finansowe MZ-03 za rok 2006. Liczebność badanej populacji wynosiła 1555 podmiotów, pogrupowanych według organu założycielskiego i dominującej funkcji opieki zdrowotnej. Wartości wskaźników finansowych poszczególnych podmiotów były bardzo zróżnicowanie. Aż 55% SPZOZ-ów samorządowych i 83% SPZOZ-ów utworzonych przez państwowe uczelnie medyczne poniosło straty na sprzedaży świadczeń, ale wiele z nich rekompensowało je przychodami z pozostałej działalności operacyjnej (z dotacji, z zysku ze zbycia aktywów trwałych, innych) oraz przychodami finansowym i dlatego straty z całej działalności wystąpiły u znacznie mniejszej liczby podmiotów. Ponad 60% badanych SPZOZ-ów osiągnęło nieujemny wynik finansowy.
Wartości tzw. wskaźników grupowych (tj. obliczone ze zagregowanych danych wszystkich SPZOZ-ów zaliczonych do określonej grupy) oraz średnie ze wskaźników poszczególnych podmiotów wskazują na niską efektywność wyróżnionych grup, szczególnie grup SPZOZ-ów udzielających świadczeń szpitalnych.
Summary
The article presents research on economic efficiency of independent public health care institutions (SPZOZ), based on calculation and analysis of their gross profit (loss), net profitability, profitability of operational activity and operational costs to sales revenue ratio. The source of the data were financial reports MZ-03 for the year 2006. The number of analyzed institutions reached 1555 and they were grouped according to the type of founder and dominant health care function. Financial ratios for particular institutions were very different. As many as 55% of SPZOZ founded by local governments and 83% of SPZOZ fouded by state medical universities indicated loss on sales, but many compensated it for other operational revenues (donations, profit on disposal of non-financial fixed assets, other) and financial revenues, so that significatly lower number of institutions generated gross loss. Over 60% of the SPZOZ gained gross profit (or at least covered overall costs with gross revenues).
The group financial ratios (i.e. calculated from agregated data of all SPZOZ included to a given group) as well as the group mean value of ratios calculated for individual SPZOZ showed low effectiveness of distinguished groups, especially the groups of institutions providing hospital services.
Wstęp
Samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej (SPZOZ) to forma prawno-ekonomiczna, w jakiej działa zdecydowana większość podmiotów publicznego sektora usługodawców (1). Od wielu lat w toku procesów reformowania ochrony zdrowia w Polsce toczą się dyskusje o podmiotach sektora publicznych usługodawców opieki zdrowotnej, ich statusie formalno-prawnym i wynikających zeń problemach organizacji, nadzoru, odpowiedzialności za wyniki finansowe, itp. SPZOZ-ów nie można traktować jako typowych „graczy” rynkowych. Po pierwsze, działają głównie na quasi rynku świadczeń zdrowotnych, finansowanych ze środków publicznych, gdzie nabywca ma możliwość narzucenia finansowych warunków kontraktów. Po drugie, mimo samodzielności w nazwie, nie są one w pełni autonomiczne, podlegając podmiotom, reprezentującym publicznego właściciela. Po trzecie, poddane są centralnym regulacjom, oddziałującym bezpośrednio lub pośrednio na ich wyniki finansowe. Największy problem – odnawiające się periodycznie i narastające zadłużenie SPZOZ-ów – rozwiązywano co jakiś czas przez bezpośrednie oddłużanie lub przez regulacje procesów restrukturyzacji finansowej (2).
Powszechna opinia o trudnej sytuacji finansowej i niskiej efektywności finansowej wszystkich SPZOZ-ów staje się zasadniczym argumentem na rzecz ich komercjalizacji i prywatyzacji (3).
Metodyka badania
Cel badania
Dotychczas nie dokonano szerokiej analizy porównawczej sytuacji finansowej SPZOZ-ów. Celem publikacji jest wypełnienie tej luki i weryfikacja tezy o zróżnicowanej efektywności finansowej tych podmiotów, mierzonej wynikiem finansowym brutto, wskaźnikami zyskowności netto i zyskowności działalności operacyjnej, a także relacją kosztów działalności operacyjnej (podstawowej) do przychodów ze sprzedaży i zrównanych z nimi.
Zmiennymi wyjaśniającymi to zróżnicowanie są dwie charakterystyki SPZOZ-ów:
– organ założycielski,
– dominująca funkcja opieki zdrowotnej.
Wynik finansowy brutto, będący różnicą między przychodami ogółem a łącznymi kosztami podmiotu, jest najbardziej ogólną miarą jego sytuacji finansowej. W prezentowanym badaniu znalazł również zastosowanie jako dodatkowa zmienna niezależna, wyjaśniająca kształtowanie się wartości pozostałych trzech wskaźników finansowych. Wskaźnik zyskowności netto oraz wskaźnik zyskowności działalności operacyjnej to syntetyczne wskaźniki rentowności, które znalazły się w zestawie 12 wskaźników oceny ekonomiczno-finansowej, zaproponowanych w projekcie rozporządzenia o sieci szpitali (4). Wskaźnik relacji kosztów działalności operacyjnej do przychodów ze sprzedaży produktów i zrównanych z nimi ilustruje dodatkowo zdolność SPZOZ do pokrycia kosztów przychodami z działalności podstawowej, czyli z udzielania świadczeń zdrowotnych. Wyliczenie i analiza wartości wszystkich tych wskaźników umożliwia syntetyczną ocenę rentowności sektora SPZOZ-ów.
Źródła danych i badana populacja
Dane źródłowe pochodziły ze sprawozdań finansowych MZ-03 za rok 2006 (sprawozdanie roczne), przekładanych przez SPZOZ-y drogą elektroniczną do CSIOZ. Na ich podstawie w roku 2007 w CSIOZ wykonano badanie sytuacji finansowej oraz struktury przychodów i kosztów samodzielnych publicznych usługodawców opieki zdrowotnej, z wykorzystaniem analizy wskaźnikowej (5). Metodykę i część danych zebranych dla potrzeb tego badania wykorzystano w niniejszej publikacji.
Analizie poddano populację SPZOZ-ów samorządowych czyli takich, dla których organem założycielskim były jednostki samorządowe różnego szczebla, w podziale na gminne, powiatowe oraz wojewódzkie, oraz grupę SPZOZ-ów, dla których organem założycielskim były państwowe uczelnie medyczne (6). Klasyfikacja według funkcji opieki zdrowotnej została dokonana przez zespół realizujący badanie. W klasyfikacji narodowych rachunków zdrowia, zaproponowanych przez OECD i stosowanych w statystyce publicznej w Polsce, wyróżnia się szereg typów funkcji opieki zdrowotnej (7), ale zastosowanie tego podziału w badaniu SPZOZ-ów nie było możliwe. SPZOZ jest bowiem kategorią prawno-ekonomiczną i jako samodzielny podmiot gospodarujący może w swojej strukturze mieć wewnętrzne jednostki organizacyjne, realizujące różne funkcje opieki zdrowotnej. Dla potrzeb niniejszego badania przyjęto cztery rodzaje SPZOZ-ów ze względu na realizowane funkcje lub zestaw funkcji opieki zdrowotnej:
– zakłady prowadzące działalność stacjonarną (z wyjątkiem szpitali psychiatrycznych),
– szpitale psychiatryczne (w tym całodobowe ośrodki leczenia odwykowego),
– zakłady opieki ambulatoryjnej,
– zakłady opieki długoterminowej.
Najbardziej zróżnicowana była grupa SPZOZ-ów, udzielających świadczeń szpitalnych (z wyjątkiem szpitali psychiatrycznych), bowiem zaliczono do niej zarówno te podmioty, w których dominują hospitalizacje, czyli szpitale ogólne oraz szpitale jednospecjalistyczne (wraz ze specjalistyczną opieką ambulatoryjną, diagnostyką i ratownictwem medycznym) oraz sanatoria (zaliczane w metodologii OECD do kategorii szpitali jednospecjalistycznych) jak i te SPZOZ-y, które mają charakter konglomeratu, a więc w zakresie ich działalności mieszczą się świadczenia szpitalne wraz ze specjalistycznymi ambulatoryjnymi i innymi realizowanymi zazwyczaj w strukturach szpitala, ale także podstawowa opieka zdrowotna oraz świadczenia medyczne połączone z opiekuńczymi (np. w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, hospicjum, itp.). Pozostałe wyróżnione kategorie – szpitale psychiatryczne, zakłady opieki ambulatoryjnej oraz zakłady opieki długoterminowej – były jednorodne ze względu na podstawową funkcję.
Dodatkowym kryterium (w ramach każdej z grup SPZOZ-ów, wyróżnionych ze względu na organ założycielski i funkcje) był osiągnięty wynik finansowy (każdy, nieujemny lub ujemny).
Liczebność badanej populacji ogółem oraz w wyróżnionych grupach
Łącznie badaniem objęto 1555 SPZOZ-ów. Najliczniejszą grupę stanowiły SPZOZ-y samorządowe – razem 1512, w tym:
– szczebla gminnego – 653,
– szczebla powiatowego – 487,
– szczebla wojewódzkiego – 372.
Grupa SPZOZ-ów, dla których organem założycielskim jest państwowa uczelnia medyczna, liczyła 43 podmioty (8).
Wśród SPZOZ-ów samorządowych, skategoryzowanych według funkcji opieki, najliczniej reprezentowane były zakłady opieki ambulatoryjnej – 888 oraz zakłady prowadzące działalność stacjonarną (z wyjątkiem szpitali psychiatrycznych) – 528. Dwie mniej liczne grupy to szpitale psychiatryczne (w tym całodobowe ośrodki leczenia odwykowego) – 52 i zakłady opieki długoterminowej – 44.
Przedmiot badania
Przeanalizowano wielkości i zróżnicowanie: wyniku finansowego brutto, wskaźnika zyskowności netto i wskaźnika zyskowności działalności operacyjnej (9) oraz relacji kosztów działalności operacyjnej (10) (podstawowej) do przychodów ze sprzedaży i zrównanych z nimi.
Wynik finansowy brutto to różnica między wszystkimi przychodami i wszystkimi kosztami działalności. W badaniu wyróżniono dwa przedziały wartości: ujemny (wartość poniżej 0) oraz nieujemny (wartość 0 lub dodatnia).
Wskaźnik zyskowności netto wyraża efektywność finansową całokształtu działalności SPZOZ. Jest odniesieniem zysku netto do przychodów ogółem (przychodów ze sprzedaży i zrównanych z nimi, przychodów z pozostałej działalności operacyjnej oraz przychodów finansowych). Im wyższa wartość wskaźnika, tym wyższa efektywność działalności SPZOZ.
Wyróżniono cztery przedziały rentowności netto: poniżej 0%, od 0% do 3%, od 3% do 5%, powyżej 5%.
Wskaźnik zyskowności działalności operacyjnej wyraża efektywność finansową działalności operacyjnej SPZOZ (tj. bez uwzględnienia przychodów i kosztów finansowych).
Jest to odniesienie zysku netto z działalności operacyjnej do przychodów z działalności operacyjnej. Pożądane jest uzyskanie jak najwyższej wartości tego wskaźnika.
Wyróżniono cztery przedziały rentowności działalności operacyjnej: poniżej 0%, od 0% do 4%, od 4% do 6%, powyżej 6%. Pożądane jest uzyskanie maksymalnej wielkości wskaźnika.
Relacja kosztów działalności operacyjnej (podstawowej, tj. bez pozostałych kosztów operacyjnych) do przychodów ze sprzedaży i zrównanych z nimi
Wskaźnik ten pokazuje, w jakim stopniu koszty podstawowej działalności operacyjnej SPZOZ czyli wytworzenia usług i produktów pokrywane są przychodami z ich sprzedaży. Wartości wskaźnika w przedziale 100% i poniżej informują o tym, że przychody ze sprzedaży pozwalają pokryć koszty działalności podstawowej i osiągnąć dodatni wynik finansowy ze sprzedaży. Wartości powyżej 100% świadczą o tym, że przychody ze sprzedaży nie wystarczają na pokrycie kosztów wytworzenia, co oznacza straty na sprzedaży świadczeń.
Zastosowane techniki analizy statystycznej
Podano liczebność SPZOZ-ów w każdej z wyróżnionych grup. Obliczono wartości poszczególnych wskaźników dla każdego SPZOZ-u i podano liczebność SPZOZ-ów w wyróżnionych a priori przedziałach wartości wskaźników. Obliczono również:
– wskaźniki dla każdej wyróżnionej grupy (przez podstawienie do wzoru wartości ze wszystkich SPZOZ-ów, zaliczonych do danej grupy) według wzoru:
, gdzie:
– wskaźnik dla grupy,
n – liczba SPZOZ-ów w grupie,
– suma wartości liczników z n-SPZOZ-ów,
– suma wartości mianowników z n-SPZOZ-ów,
– wartość licznika w n-tym SPZOZ-ie,
– wartość mianownika w n-tym SPZOZ-ie;
– średnie ze wskaźników poszczególnych SPZOZ-ów, zaliczonych do danej grupy według wzoru:
, gdzie:
– średnia ze wskaźników w grupie,
n – liczba SPZOZ-ów w grupie,
– suma wartości wskaźników z n-SPZOZ-ów,
– wartość wskaźnika w n-tym SPZOZ-ie.
Dla średniej ze wskaźnika relacji kosztów operacyjnych do przychodów ze sprzedaży produktów i zrównanych z nimi obliczono również odchylenia standardowe, będące miarą zróżnicowania jego wartości w poszczególnych podmiotach.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Więcej na ten temat m.in. [w:] Dercz M, Rek T: Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej. Komentarz, Wolters Kluwer Polska – ABC, Warszawa 2007.
2. Ustawy z 15 kwietnia 2005 o pomocy publicznej i restrukturyzacji publicznych zakładów opieki zdrowotnej, Dz. U. Nr. 78, poz. 684.
3. Od kilku lat pojawiają się projekty zmian ustawowych, których celem jest przekształcenie samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej w podmiot gospodarujący o innym statusie formalno-prawnym, np. spółki prawa handlowego, spółki użyteczności publicznej, itp.
4. www.mz.gov.pl Projekt rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie monitorowania i oceny ekonomiczno-finansowej szpitali włączonych do sieci szpitali z 19.04.2007. Analiza wskaźnikowa. Konstrukcja obu wskaźników zyskowności oraz wyróżnione przedziały ich wartości zostały zaczerpnięte z tego projektu.
5. Sobczak A, Czechowska D, Dmowski M: Sytuacja finansowa samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej – analiza wskaźnikowa, niepublikowany raport z badania, CSIOZ, Warszawa 2007; wyliczono oraz dokonano analizy 15 wskaźników finansowych. Ściągalność i jakość nadesłanych sprawozdań MZ-03 (na poziomie ponad 90% za rok 2006) wyznaczyła liczebność SPZOZ-ów, których dane finansowe wykorzystano w badaniu.
6. Badaniem nie objęto SPZOZ-ów, których organem założycielskim są organy administracji państwowej szczebla centralnego (Minister Zdrowia, Minister Obrony Narodowej, Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji, itp.).
7. Baran A, Żyra M: Narodowy rachunek zdrowia. Wydatki na ochronę zdrowia 1999, 2002, 2003, Biblioteka Wiadomości Statystycznych, t. 54, Warszawa 2006.
8. W tej grupie znalazły się szpitale kliniczne (41) i kliniki stomatologiczne (2).
9. Te dwa wskaźniki zyskowności znalazły się w projekcie rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie monitorowania i oceny sytuacji ekonomiczno – finansowej szpitali, włączonych do sieci szpitali, przekazanym do uzgodnień wewnętrznych 7 marca 2007, opublikowanym na stronie internetowej www.mz.gov.pl; wykorzystano zawarte tam definicje wskaźników i wyróżnione przedziały ich wartości.
10. bez uwzględnienia pozostałych kosztów operacyjnych.
11. monopsonem określa się jedynego nabywcę.
12. Przydatne byłoby zwłaszcza rozwinięcie kategoryzacji przychodów w sprawozdaniach finansowych.
