Ponad 7000 publikacji medycznych!
Statystyki za 2021 rok:
odsłony: 8 805 378
Artykuły w Czytelni Medycznej o SARS-CoV-2/Covid-19

Poniżej zamieściliśmy fragment artykułu. Informacja nt. dostępu do pełnej treści artykułu
© Borgis - Postępy Nauk Medycznych 10/2009, s. 817-822
*Bolesław Rutkowski
Przewlekła choroba nerek – problem nie tylko medyczny, ale także socjoekonomiczny**
Chronic Kidney Disease – not only medical but also socioeconomical problem
Katedra i Klinika Nefrologii, Transplantologii i Chorób Wewnętrznych Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego
Kierownik Katedry i Kliniki: prof. dr hab. med. Bolesław Rutkowski
Streszczenie
Termin Przewlekła Choroba Nerek (PChN) został wprowadzony wraz z nową klasyfikacją opracowaną przez amerykańską grupę KDOQI, a nastepnie upowszechniony na całym świecie przez międzynarodową grupę ekspertów KDIGO. Wprowadzenie prostych zasad rozpoznawania PChN opartego o określenie eGFR i albuminurii umożliwiło porównanie epidemiologii tego zespołu w różnych częściach świata. Zanim do tego doszło, lepiej opracowane były dane dotyczące pacjentów ze schyłkową niewydolnością nerek (SNN). Ostatnie badania w tym zakresie wykazały, że na świecie obecnie ponad 2 miliony osób z SNN jest leczonych przy pomocy terapii nerkozastępczej, z tego 3/4 przy pomocy przewlekłej dializoterapii. Wciąż jednak istnieją duże różnice w dostępności do tego rodzaju leczenia zależne, w głównej mierze od sytuacji ekonomicznej danego kraju. W Polsce od przełomu wieków wszyscy pacjenci z SNN mają zapewnioną tego typu terapię. Jednakże stałe zwiększanie się liczby chorych z SNN na całym świecie stanowić zaczyna poważne zagrożenie dla budżetu ochrony zdrowia. Problem ten staje się jeszcze poważniejszy, jeśli wziąć pod uwagę dane epidemiologiczne dotyczące PChN, z których wynika, że 10-13% populacji świata to osoby z różnym stopniem zaawansowania tego zespołu chorobowego. Podobne wyniki uzyskano w czasie pilotażu epidemiologicznego PolNef w naszym kraju. Środowisko nefrologiczne świadome wynikających z tego faktu zagrożeń dla systemu ochrony zdrowia dąży do powszechnego wprowadzenia programu wczesnej identyfikacji pacjentów z PChN. Powinno to umożliwić odpowiednio wczesne zastosowanie nefroprotekcji tak niefarmakologicznej, jak też farmakologicznej. Wiadomo natomiast, że postępowanie takie pozwala w znaczący sposób wydłużyć okres leczenia zachowawczego, a tym samym zmniejszyć zapotrzebowanie na znacznie droższe leczenie nerkozastępcze. Należy oczekiwać, że ten sposób postępowania znajdzie także uznanie i poparcie przez instytucje odpowiedzialne za politykę zdrowotną.
Summary
Definition of Chronic Kidney Disease (CKD) was introduced with new classification worked out by American group KDOQI and later on widely recommended by international expert group KDIGO. Introduction of simple rules of CKD diagnosis based on the estimation of eGFR and albuminuria enabled comparison of this syndrome epidemiology in different parts of the world. Earlier better described were data only concerning patients with End Stage Renal Disease (ESRD). Last publication in this subject shown that over 2 million of ESRD patients are treated with renal replacement therapy throughout the world, 3/4 of them using dialysis. Nevertheless there are existing huge differences in the availability of this therapy dependent mainly from economical situation of specific country. In Poland from the beginning of this century renal replacement therapy is widely available to all ESRD patients. On the other hand increasing number of ESRD patients everywhere is causing more and more serious threat for healthcare budget. This problem is looking more seriously taking in to consideration fact that 10-13% of world population are subjects with different stage of kidney injury. Similar epidemiological results were obtained in Poland during pilot epidemiological study – PolNef. Nephrological community is conscious that this situation needs contradictory action. Only wide program of early identification of CKD patients and therefore introduction of individualized, non-pharmacological and pharmacological, nephroprotection will enable prolong the period of predialytic treatment and diminish number of patients starting much more expensive renal replacement therapy. Lets hope that such way of activity will find support of the institutions which are responsible for healthcare policy.



Przewlekła Choroba Nerek (PChN) stała się powszechnie używanym w terminologii nefrologicznej określeniem w momencie pojawienia się amerykańskiej klasyfikacji KDOQI (Kidney Disease Outcomes Quality Initiative), nastepnie zaadoptowanej przez międzynarodową grupę KDIGO (Kidney Disease Improving Global Outcome) (29).
Dla przypomnienia warto dodać, że zgodnie z przyjętą przez te ciała definicją, PChN rozpoznaje się wówczas, jeśli przez okres trzech miesięcy stale utrzymują się cechy czynnościowego lub strukturalnego uszkodzenia nerek. Przy czym głównym wskaźnikiem zaburzeń czynnościowych stał się eGFR coraz powszechniej wprowadzany przez laboratoria diagnostyczne (2, 6, 8, 18, 35, 36, 59). Natomiast wskaźnikiem uszkodzenia nerek stała się albuminuria (4, 12, 20, 53). Wiadomo bowiem, że albuminy w niewielkich ilościach pojawiają się w moczu we wszystkich rodzajach nefropatii. Rozpoznanie PChN jest zatem stosunkowo proste, chociaż niezbyt precyzyjne, ponieważ nie świadczy ono o rodzaju choroby nerek.
Niemniej założeniem programu KDIGO stała się identyfikacja osób z PChN po to, aby w drugim etapie przystąpić do bardziej precyzyjnej diagnostyki stricte nefrologicznej (25, 29, 53). Warto dodać, że wspomniana definicja oraz klasyfikacja stała się po zaakceptowaniu przez większość środowiska nefrologicznego swoistym rodzajem wspólnego języka umożliwiającego ocenić właściwie skalę zjawiska oraz poczynić obserwacje epidemiologiczne w różnych populacjach i subpopulacjach na całym świecie (4, 5, 9, 16, 22, 30, 37, 39, 55). Dane dotyczące uwarunkowań praktycznych wynikających z tych badań zostaną omówione w dalszej części tych rozważań. Stanowią one podstawę piramidy, którą stanowi PChN. Dla celów tego opracowania uwaga zostanie skupiona na szczycie tej piramidy, czyli na grupie osób znajdujących się w V stadium rozwoju PChN ze schyłkową niewydolnością nerek.
Epidemiologia schyłkowej niewydolności nerek (SNN)
SNN jest porównywana często do nadwodnej części góry lodowej, ponieważ w PChN stanowi tę najbardziej eksponowaną i widoczną część. Dzieje się tak z kilku powodów. Po pierwsze, od wielu lat jest to najbardziej zdefiniowana, zidentyfikowana i policzona grupa pacjentów (tab. 1). Wiadomo, że chorzy ci to 0,15% całej populacji osób z PChN (9, 43). Według szacunkowych wyliczeń na świecie takich pacjentów winno być zatem około 6-7 mln. Natomiast zgodnie z danymi publikowanymi przed dwoma laty łącznie, na świecie nieco ponad 2 mln osób z SNN było leczonych przy pomocy terapii nerkozastępczej (1550 tys. – dializami, 450 tys. – żyjący z przeszczepioną nerką) (17, 44, 51, 58). Duża różnica pomiędzy szacunkową liczbą osób z SNN a grupą poddawanych leczeniu nerkozastępczemu wynika, w głównej mierze z niedostatecznej dostępności do tego rodzaju leczenia w wielu krajach świata. Dotyczy to, w głównej mierze krajów rozwijających się w Afryce i Azji, ale w podobnej sytuacji znajdują się nawet tak bogate kraje, jak Rosja (40, 44, 52). Warto przypomnieć, że problem ten przez wiele lat istniał także w naszym kraju (41, 47, 52). Jednakże dzięki konsekwentnej realizacji programu Poprawy i Rozwoju Dializoterapii oraz ogromnego zaangażowania środowiska nefrologicznego na przełomie wieków udało się zapewnić dostęp do leczenia nerkozastępczego wszystkich potrzebujących tego typu terapii pacjentom. Rozwój trzech podstawowych metod terapii nerkozastępczej w naszym kraju przedstawiony został na rycinie 1. Swoiste doganianie krajów rozwiniętych, szczególnie widoczne jest w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych oraz w pierwszych latach obecnego stulecia. To spowodowało, iż rocznie przybywało w naszym kraju 10-20% pacjentów poddawanych leczeniu nerkozastępczemu. Obecnie w ciągu ostatnich trzech lat przyrost osób leczonych tymi metodami w Polsce wynosi 4-5% na rok. Taki właśnie roczny przyrost liczby pacjentów poddawanych leczeniu nerkozastepczemu (3-5%) obserwuje się w krajach rozwiniętych. Jest to potwierdzenie przedstawionej powyżej tezy, iż wszyscy, którzy tej terapii wymagają, otrzymują ją w naszym kraju bez problemów (47). Dodatkowym potwierdzeniem tego faktu jest zachowanie się liczby osób, u których rozpoczynane jest leczenie nerkozastępcze w ciągu roku (ang. incidence rate). Dane takie zaprezentowano na rycinie 2. Wykazują one także, po okresie gwałtownego wzrostu, swoiste plateau. Natomiast liczba rozpoczynających terapię nerkozastępczą oscyluje obecnie w granicach 120-125 pacjentów na milion mieszkańców. Jest to sytuacja zbliżona do tej, jaką obserwuje się w tym zakresie w takich krajach, jak Finlandia, Holandia, Norwegia czy Wielka Brytania (15). Oznacza to, że w momencie wchodzenia naszego kraju do Unii Europejskiej polska nefrologia spełniała wszystkie standardy w zakresie leczenia nerkozastepczego obowiązujące w tej Wspólnocie. Jest to niewątpliwie wielki sukces całego środowiska nefrologicznego tym bardziej, że także w zakresie jakości terapii nie pozostajemy w tyle za najlepszymi. Na dodatek udało się przekonać głównych płatników, czyli NFZ i Ministerstwo Zdrowia, iż zabiegi związane z dializoterapią i przeszczepianiem nerek, tak jak inne procedury ratujące życie, nie mogą podlegać limitowaniu. Istnieje jednakże pewien ważny aspekt tej sytuacji, który nie pozwala środowisku nefrologicznemu pozostawać zbyt długo w stanie samozadowolenia. Jest to zresztą zgodne ze starym polskim przysłowiem mówiącym, iż „nie ma róży bez kolca”. Tym swoistym kolcem, niepokojącym nefrologów na całym świecie, są koszty związane z powolnym, ale stałym narastaniem liczby pacjentów leczonych nerkozastępczo. Należy bowiem wziąć pod uwagę, że zarówno dializoterapia, jak też przeszczepianie nerek, należą do bardzo drogich procedur. Nic zatem dziwnego, że niezbędne dla ich pokrycia fundusze zaczynają zajmować coraz bardziej podniosłą pozycję w budżecie przeznaczonym na ochronę zdrowia (45).
Tabela 1. Liczba pacjentów leczonych dializami na świecie i w Polsce na przestrzeni ostatniego pięćdziesięciolecia.
Rok Liczba dializowanych na świecie Liczba dializowanych w Polsce
1960
1965
1970
1980
1990
2000
2005
5
520
5100
112 000
415 700
1 114 000
1 550 000
-
8
16
497
2340
8424
12 324
Ryc. 1. Leczenie nerkozastępcze w Polsce.
Ryc. 2. Liczba chorych ze schyłkową niewydolnością nerek na milion mieszkańców, u których rozpoczęto leczenie dializami w latach 1986-2007.
Czy można zatem uczynić jakiekolwiek kroki do zapobieżenia wspomnianemu wzrostowi kosztów leczenia nerkozastepczego tak, aby nie wiązało się to z zagrożeniem bankructwem systemu opieki zdrowotnej? Pierwszą opcją jest niewątpliwie przesunięcie ciężaru terapii nerkozastepczej w kierunku przeszczepiania. Obecnie w Polsce około 1/3 osób poddawanych jest tej właśnie formie terapii. Wiadomo natomiast powszechnie, że szczególnie w wymiarze wieloletnim jest to tańsza i bardziej efektywna forma leczenia. Najbardziej polecaną i godną szerokiego wprowadzenia formą winno stać się „wyprzedzające przeszczepianie nerek (ang. preemptive transplantation). Program taki jest od kilku lat propagowany i wprowadzany w życie w gdańskim ośrodku nefrologiczno- transplantacyjnym (13). Jednakże szersze jego wprowadzenie i powodzenie sprawy zależne jest od stworzenia systemu wczesnego wykrywania PChN oraz myślenie o chorym znajdującym się na pograniczu IV i V fazy PChN jako o kandydacie do leczenia nerkozastępczego, a nie jedynie jako o przyszłym pacjencie dializowanym.
Natomiast pierwszą opcją rozpatrywaną i oferowaną, jeśli to możliwe z medycznego punktu widzenia, winno być właśnie wyprzedzające przeszczepianie nerki (50). Jak wspomniano powyżej, potrzebna jest w tym celu wczesna identyfikacja pacjentów z PChN oraz przekazanie ich w odpowiednim momencie pod kontrolę nefrologa. Tym zagadnieniom poświęcona będzie dalsza część rozważań.
Epidemiologia PChN

Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
  • Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
  • Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
  • Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.

Opcja #1

24

Wybieram
  • dostęp do tego artykułu
  • dostęp na 7 dni

uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony

Opcja #2

59

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 30 dni
  • najpopularniejsza opcja

Opcja #3

119

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 90 dni
  • oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Akbari A et al.: Detection of chronic kidney disease with laboratory reporting of estimated glomerular filtration rate and an educational program. Arch Intern Med 2004; 164: 1788-1792.
2. BebbCE, Burden RP: Glomerular filtration rate: Reporting eGFR has benefits. BMJ 2007; 334: 1287.
3. Bello A, Nwankwo E, El Nahas AM: Prevention of chronic kidney disease: a global challenge. Kidney Int 2005; 68 (suppl 98): S11-S17.
4. Brantsma AH et al.: Cardiovascular and renal outcome in subjects with K/DoQI stage 1-3 chronic kidney disease: The importance of urinary albumin excretion. Nephrol Dial Transplant 2008; 12: 3851-3859.
5. Brown W, Peters R, Ohmit S: Early detection of kidney disease in community settings. The Kidney Early Evaluation Program (KEEP). Am J Kidney Dis 2003; 42: 22-35.
6. Cheung CK, Bhandari S: Perspectives on eGFR reporting from the Interface between Primary and Secondary Care. Clin J Am Soc Nephrol 2009; 4: 258-260.
7. Cirillo M et al.: Low glomerular filtration in the population: prevalence, associated disorders, and awareness. Kidney Int 2006; 70: 800-806.
8. Clark WF et al.: Evaluation of GFR estimating equations in the general community: implications for screening. Clin J Am Soc Nephrol 2006; 1: 787-795.
9. Coresh J et al.: Prevalence of chronic kidney disease and decreased kidney function in the adult US population: Third National Health and Nutrition Examination Survey. Am J Kidney Dis 2003; 41: 1-12.
10. Crowe E, Halpin D, Stevens P; Guideline Development Group: Early identification and management of chronic kidney disease: summary of NICE guidance. BMJ 2008; 337: a1530.
11. Czarniak P et al.: Program of early diagnosis of chronic kidney disease in children-SopKard 15 nephrological project. Pol Mer Lek 2008; 24 (suppl 4): 108-110.
12. de Jong PE, Gansevoort RT: Fact or fiction of the epidemic of chronic kidney disease-Let us not squabble about estimated GFR only, but also focus on albuminuria. Nephrol Dial Transplant 2008; 23: 1092-1095.
13. Dębska-Ślizień A et al.: A single center experience in preemptive kidney transplantation. Transp Proce 2006; 38: 49-52.
14. El Nahas AM, Bello A: Chronic kidney disease: the global challenge. Lancet 2005; 365: 331-340.
15. ERA-EDTA Registry 2006 Annual Report. Amsterdam, Acad Med Center Department of Medical Informations 2008.
16. Eriksen BO, Ingebretsen OC: The progression of chronic kidney disease: a 10-year population-based study of the effects of gender and age. Kidney Int 2006; 69: 375-382.
17. ESRD Patients in 2007. A Global Perspective Fresenius Medical Care Surrey 2008.
18. Glassock RJ, Winearls C: Screening for CKD with eGFR: Doubts and dangers. Clin J Am Soc Nephrol 2008; 3: 1563-1568.
19. Jaber B, Madias N: Progression of chronic kidney disease: can it be prevented or arrested? Am J Med 2005; 118: 1323-1330.
20. Kent DM et al.: Progression risk, urinary protein excretion, and treatment effects of angiotensin-converting enzyme inhibitors in non-diabetic kidney disease. J Am Soc Nephrol 2007; 18: 1959-1965.
21. Klebe B et al.: Kidney disease management in UK primary care: Guidelines, incentives, and information technology. Family Practice 2007; 24: 330-335.
22. Konta T et al.: Prevalence and risk factor analysis of microalbuminuria in Japanese general population L the Takahata study. Kidney Int 2006; 70: 751-756
23. Król E et al.: Early diagnosis of renal diseases – preliminary report from the pilot study PolNef. Przegl Lek 2005; 62: 690-693.
24. Król E, Czarniak P, Rutkowski B: Hypertension and chronic kidney disease. Results of Program for Early detection of Chronic Kidney Disease in Poland (PolNef) Nadciśnienie Tętnicze 2007; 11: 114-122.
25. Król E, Rutkowski B: Przewlekła choroba nerek – klasyfikacja, epidemiologia i diagnostyka. Forum Nefrol 2008; 1: 1-6.
26. Król E, Czarniak P, Rutkowski B: Effectiveness of antihypertensive treatment in patients with chronic kidney disease. J Renal Nutrition 2008; 18: 134-139.
27. Król E et al.: Early detection of chronic kidney disease: results of the PolNef Study. Am J Nephrol 2009; 29: 264-273.
28. Król E, Rutkowski B: Aging or comorbid conditions- what is the main cause of kidney damage? J Nephrol – w druku.
29. Levey AS et al.: Definition and classification of chronic kidney disease: a position statement from Kidney Disease: Improving Global Outcomes (KDIGO). Kidney Int 2005; 67: 2089-2100.
30. McDonalds S, Maguire G, Hoy W: Renal function and cardiovascular risk markers in a remote Australian Aboriginal community. Nephrol Dial Transplant 2003; 18: 1555-1561.
31. Melamed ML, Bauer C, Hostetter TH: eGFR: Is it ready for early identification of CKD? Clin J Am Soc Nephrol 2008; 3: 1569-1572.
32. Noble E et al.: The impact of automated eGFR reporting and education on nephrology service referrals. Nephrol Dial Transplant 2008; 23: 3845-3850.
33. Patwardhan M et al.: Advanced chronic kidney disease practice patterns among nephrologists and non-nephrologists: A database analysis. Clin J Am Soc Nephrol 2007; 02600706.
34. Patwardhan MB et al.: Recommendations for a clinical decision support for the management of individuals with chronic kidney disease. Clin J Am Soc Nephrol 2009; 4: 273-283.
35. Poggio ED, Rule AD: Can we do better than a single estimated GFR threshold when screening for chronic kidney disease? Kidney Int 2007; 72: 534-536.
36. Poggio ED, RuleAD: A critical evaluation of chronic kidney disease-should isolated reduced estimated glomerular filtration rate be considered a ´disease´? Nephrol Dial Transplant 2009; 24: 698-700.
37. Polkinghorne K et al.: Population prevalence of albuminuria in the Australian Diabetes, Obesity, and lifestyle (AusDiab) study: immunonephelometry compared with high-performance liquid chromatography. Am J Kidney Dis 2006; 47: 604-613.
38. Richards N et al.: Primary care-based disease management of chronic kidney disease (CKD), based on estimated glomerular filtration rate (eGFR) reporting, improves patient outcomes. Nephrol Dial Transplant 2008; 23: 549-555.
39. Romundstad S et al.: Microalbuminuria and all-cause mortality in 2,089 apparently healthy individuals: a 4,4-year follow-up.
40. Rutkowski B: Changing pattern of end-stage renal disease in Central and Eastern Europe. Nephrol Diel Transplant 2000; 15: 156-160.
41. Rutkowski B: Changing epidemiology of end-stage renal disease in Poland. Ann Acad Med Gedan 2003; 33 (suppl 1): 19-36.
42. Rutkowski B et al.: Epidemiology of kidney disease in Poland- pilot study PolNef. Przegl Lek 2004; 61: 22-24.
43. Rutkowski B, Rutkowski P: Epidemiologia chorób nerek. [W:] Książek A, Rutkowski B: Nefrologia. Wyd. Czelej, Lublin 2004.
44. Rutkowski B: Highlights of the epidemiology of renal replacement therapy in Central and Eastern Europe. Nephrol Dial Transplant 2006; 21: 4-10.
45. Rutkowski B et al.: Epidemiologiczne, społeczne i farmakoekonomiczne znaczenie postępowania nefroprotekcyjnego. [W:] Rutkowski B, Czekalski S, Myśliwiec M: Nefroprotekcja. Wyd Czelej Lublin 2006; 9-34.
46. Rutkowski B et al.: Program wczesnego wykrywania chorób nerek. [W:] Rutkowski B, Czekalski S, Myśliwiec M: Nefroprotekcja. Wyd Czelej, Lublin 2006; 108.
47. Rutkowski B et al.: Report on the Renal Replacement Therapy in Poland – 2006. Gdańsk, Drukonsul, 2008.
48. Rutkowski B: Leczenie nerkozatępcze. Wyd Czelej, Lublin 2007.
49. Rutkowski B: Przewlekła choroba nerek (PChN) – wyzwanie XXI wieku. Przewodnik Lekarski 2007; 2 (94): 80-87.
50. Rutkowski B, Dębska- Ślizień A: Kwalifikacja do leczenia nerkozastępczego. [W:] Rutkowski B: Leczenie nerkozastępcze. Wyd Czelej, Lublin 2007.
51. Rutkowski B: Czy i kiedy epidemia chorób nerek zostanie ograniczona? [W:] Więcek A, Kokot F: Postępy w nefrologii i nadciśnieniu tętniczym. Medycyna Praktyczna, Kraków 2008.
52. Rutkowski B: Availability of renal replacement Therapy in Central and Eastern Europe. Ethnicity Dis 2009; 19: S1-18-22.
53. Rutkowski B: Aktualne problemy diagnostyki chorób nerek. Forum Nefrol 2009; 2 (1): 45-49.
54. Schieppati A, Remuzzi G: Chronic renal diseases as a public health problem: epidemiology, social, and economic implications. Kidney Int 2005; 68 (suppl 98): S7-S10.
55. Stevens PE et al.: Chronic kidney disease management in the United Kongdom: NEOERICA project results. Kidney Int 2007; 72: 92-99.
56. Stidley C, Shah V, Narva A: A population-based, cross-sectional survey of the Zuni Pueblo: a collaborative approach to an epidemic of kidney disease. Am J Kidney Dis 2002; 39: 358-368.
57. Tonelli M et al.: Cholesterol and Recurrent Events (CARE) Trial Investigators. Proteinuria, impaired kidney function, and adverse outcomes in people with coronary disease: Analysis of a previously conducted randomized trial. BMJ 2006; 332: 1426.
58. United States Renal Data System: Annual Data Report: Atlas of End-Stage renal Disease in the United States. http://www.usrds.org/adr.htm. Accessed February 4,2007
59. Wyatt C et al.: Reporting of estimated GFR in the primary care clinic. Am J Kidney Dis 2007; 49: 634-641.
60. Xue J et al.: Forecast of the number of patients with end-stage renal disease in the United States to the year 2015. J Am Soc Nephrol 2005; 16: 3436-3741.
otrzymano: 2009-07-17
zaakceptowano do druku: 2009-09-02

Adres do korespondencji:
*Bolesław Rutkowski
Katedra i Klinika Nefrologii, Transplantologii i Chorób Wewnętrznych GUM
ul. Dębinki 7, 80-211 Gdańsk
tel.: (0-58) 349-25-05, fax: (0-58) 346-11-86
e-mail: bolo@amg.gda.pl

Postępy Nauk Medycznych 10/2009
Strona internetowa czasopisma Postępy Nauk Medycznych

Pozostałe artykuły z numeru 10/2009: