© Borgis - Balneologia Polska 3/2006, s. 142-149
*Kazimierz Kucharski1, Jacek Kucharski2, Justyna Śliwińska3
Poszukiwania badawcze z ostatniego 40-lecia nad działaniem leczniczym wód siarczkowych w Busku Zdroju (1965-2005)
Four decades of investigations into therapeutic effects of balneotherapy in Busko spa (1965-2005)
1ze Szpitala Uzdrowiskowego w Busku Zdroju Dyrektor Szpitala: mgr Tadeusz Oryniak 2z Sanatorium „Włókniarz” Dyrektor Sanatorium: mgr Jerzy Pamula 3ze Szpitala Uzdrowiskowego w Busku Zdroju Prezes Uzdrowiska Busko Zdrój S.A.: mgr Tadeusz Oryniak
Streszczenie
Przegląd prac badawczych z lat 1965-2005 z Buska Zdroju na temat leczenia wodami siarczkowymi. Dotyczą one schorzeń reumatycznych, wpływu na nieprawidłową gospodarkę lipidową, na wzrost poziomu siarki, selenu, grup SH we krwi u tych pacjentów. Wykazano też wpływ na poziom Fe, Cu, Rb i Pb we krwi. W doświadczeniach na szczurach i królikach w podawaniu sondą dożołądkową i dożylnie octanu ołowiu i azotanu ołowiu, a następnie po podaniu dożołądkowo wody siarczkowej stwierdzono, że działa ona normalizująco na obraz krwi i funkcje wątroby. Badano wpływ kąpieli na układ immunologiczny i możliwość monitorowania tą drogą efektu leczenia balneologicznego w schorzeniach naczyń. W ostatnim 10-leciu oceniono pozytywnie wpływ wody siarczkowej na wskaźniki obrony antyoksydacyjnej i peroksydacji lipidów.
Słowa kluczowe: woda siarczkowa,
biopierwiastki,
grupy SH,
intoksykacja ołowiem u zwierząt,
układ immunologiczny,
obrona antyoksydacyjna,
gospodarka lipidowa,
wolne rodniki,
zapalenie,
miażdżyca,
radioterapia.
Key words: sulphid water,
rheumatic diseases,
SH-groups and bioelements in blood,
immuny system,
intoxication Pb in animals,
antyoxidative defence,
lipid peroxidation,
lipid balance,
free radicals inflammation,
atheromatosis,
radiotherapy.
Wstęp
Uzdrowisko Busko Zdrój funkcjonuje ponad 170 lat. Z odwiertów głębszych wydobywa się 2,2% solankę jodkowo-bromkową, z płytszych wodę 1,4% chlorkowo sodową, bromkową, jodkową, fluorkową, borową, siarczkową o pH 6,9. Zawiera ona w swoim składzie do 39,5 mg i H2S+ HS– oraz inne produkty dysocjacji, siarczki, wielosiarczki, w postaci jonowej wystepują też Na+ K+ Ca2+ Mg2+Sr2+ Fe2+ Se2+Zn2+Cl– Br– J– SO42 – HCO3– i inne pierwiastki śladowe (Źródło „Wiesław” – 14).
W czasie kąpieli ilość H2S może obniżyć się o połowę (4). Działanie lecznicze przypisuje się wchłoniętemu siarkowodorowi, który przenika przez skórę, błonę śluzową oskrzeli, przewodu pokarmowego i drogi rodne (Job wg 14).
Wchłanianie siarki potwierdzili kolejno: Bőni, Weiss, Dirnagll, Evers, Oshima, Job, Heubner, Remlinger (11, 14, 21, 27). Badania izotopowe wykazały rozmieszczenie wchłoniętej siarki w chrząstce stawowej i wewnątrz stawu, w układzie kostnym, w tkance łącznej i w wielu białkach ustroju. Wchłanianie siarki dwuwartościowej w czasie kąpieli jest oceniane na 1-10 mg (27), a uwzględniając wszystkie drogi wchłaniania maksymalnie 58 mg (Job wg 14). Jest to znikoma ilość w obrocie metabolizmu siarki w ustroju, który wynosi 2000 mg na dobę, ale siarki głównie utlenionej dostarczanej w pożywieniu (27).
Wchłonięta w czasie zabiegu siarka dwuwartościowa oddając po drodze elektron utlenia się redukując metale ciężkie do postaci nieszkodliwej, wchodzi w organiczne połączenia białek i enzymów, bierze udział w syntezie metioniny i cysteiny, w procesach oksydoredukcyjnych komórki, w kariogenezie i syntezie kwasów nukleinowych. Hamuje procesy kataboliczne na co wskazuje wzrost ATP (Job, Jordan wg 14) i bierze udział w syntezie kwasu chondoitynosiarkowego, obniża poziom hialuronidazy (Evers, Job wg. 14, 27). Pod wpływem kąpieli w wodzie siarczkowej w Busku Zdroju stwierdzono wzrost poziomu glutationu we krwi o 13 mg % (Dzierżyński, Straburzyński, Szulc wg 11).
Kąpiele w wodzie siarczkowej zalecane są: w chorobach reumatycznych i narządu ruchu, układu nerwowego, skóry, wybranych chorobach układu krążenia i zaburzeń ukrwienia obwodowego, oraz przewlekłych zatruciach metalami ciężkimi (24), a Bogoljubow podaje dobre wyniki w leczeniu niepłodności u kobiet i w zaburzeniach metabolicznych, hipercholesterolemii (1). Nasze badania cytohormonalne (22) wykazują u chorych z reumatoidalnym zapaleniem stawów pobudzenie androgenne i estrogenowe z przywracaniem dwufazowego cyklu miesiączkowego.
Kuracja pitna wodą siarczkową wg Gutenbrunnera wskazuje na szybkie przenikanie siarki do komórek. Już po 20 minutach wykazano jej obecność w chrząstkach stawowych, tkance kostnej oraz w ścianie naczyń i w błonie śluzowej jelit (9).
Celem pracy jest przedstawienie wyników ważniejszych prac badawczych nad działaniem leczniczym wód siarczkowych w Busku Zdroju w wybranych schorzeniach.
Reumatoidalne zapalenie stawów – r.z.s. jest przewlekłą, postępującą, immunologicznie zależną układową chorobą tkanki łącznej, charakteryzującą się nieswoistym zapaleniem i destrukcją ze zniekształceniami symetrycznych stawów, ich przykurczami, oraz zmianami pozastawowymi i powikłaniami narządowymi. Jest reakcją na nieznany antygen i wtórne procesy autoimmunizacyjne. W efekcie dochodzi do nadmiernej produkcji niektórych przeciwciał, cytokin prozapalnych i mediatorów zapalenia.
W około 70% stwierdza się w surowicy chorych czynnik reumatoidalny klasy Ig M. Określa się te przypadki jako serologicznie dodatnie, a pozostałe jako serologicznie ujemne. Rozpoznanie ustala się według kryteriów ACR z 1987 r. Częstość wystepowania 0,5-2% populacji dorosłych (24, 36).
Etiopatogeneza r.z.s.
Według Zimmermann-Górskiej należy uwzględnić rolę infekcji Epstein-Barr (w błonie maziowej stawów u chorych znaleziono aktywowane przez ten wirus limfocyty). Trzeba uwzględnić też predyspozycję genetyczną związaną zwłaszcza z antygenem HLA DR4 (niektórych jego podtypów) i czynnik bezpośrednio wyzwalający tj. stres, zakażenia bakteryjne oraz rolę wolnych rodników tlenowych (36).
Wolne rodniki tlenowe WRT są to atomy lub cząsteczki mające na swej powłoce walencyjnej jeden lub dwa niesparowane elektrony. Należą do nich anionorodniktlenowy (?O2–), rolę utleniającego rodnika spełnia też nadtlenek wodoru H2O2 (jako reaktywna forma tlenu RFT) powstający w przemianach rodnikowych, oraz najgroźniejszy rodnik hydroksylowy (?OH).; ostatni jest wyjątkowo silnym utleniaczem.
Reaguje on z obecnymi w błonach śluzowych białkami i wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi uszkadzając ich strukturę (peroksydacja lipidów – 23).
W procesie fagocytozy obcych ciał (antygenów) przez granulocyty obojętnochłonne i makrofagi już przy kontakcie ich z błoną komórkową powstaje anionorodnik tlenowy (?O2–) zapoczątkowujący peroksydację jej struktur.
Przy peroksydacji lipidów błon komórkowych przez WRT powstają hydronadtlenki lipidowe i cytotoksyczne aldehydy uszkadzające błony biologiczne i inaktywujące związane z nimi enzymy (Merry i wsp. wg 23).
Uszkodzone granulocyty obojętnochłonne wytwarzają, poza uwolnieniem do środowiska hydrolaz lizosomalnych, znaczną ilość reaktywnych form tlenu (RFT), które uczestniczą w depolimeryzacji kwasu hialuronowego, degradacji proteoglikanów, kolagenu (Kleinveld H.A. – wg 23) i powodują peroksydację innych błon komórkowych utleniając białka, hamując proliferację chondrocytów (Vincent F. wg 23).
Dochodzi też do denaturacji własnej immuloglobuliny IgG, która staje się antygenem obcym ustrojowi i powoduje powstanie przeciwciała, czynnika reumatoidalnego – najczęściej klasy IgM, który tworzy ze zdenaturowaną IgG w ustroju kompleksy immunologiczne.
Kompleksy immunologiczne aktywują składowe dopełniacza, pobudzają granulocyty obojętnochłonne do fagocytozy (również powstałych kompleksów immunologicznych), do dalszej produkcji WRT oraz uwalniania enzymów izosomalnych. WRT zwiększają przepuszczalność naczyń, nasilają chemotaksję, mają wpływ na funkcję limfocytów (23).
Merry (wg 23) przedstawił dowody że przewlekłe zapalenie błony maziowej stawów jest konsekwencją indukcji WRT powodujących jej uszkodzenie również w czasie niedotlenienia i reperfuzji.
Są one zależne od zmieniającego się ciśnienia wewnątrztorebkowego chorego stawu (zmniejszenie przepływu włośniczkowego krwi w czasie intensywnej gimnastyki i reperfuzji w spoczynku).
Komórki śródbłonka naczyń włosowatych poddane niedotlenieniu i reoksygenacji poprzez oksydazę ksantynową produkują WRT, które uszkadzają błony komórkowe i depolimeryzują kwas hialuronowy (23). WRT biorą udział w destrukcji chrząstki stawowej, hamują syntezę proteoglikanów oraz proliferację chondrocytów (23). WRT mogą uszkadzać strukturę kwasów nukleinowych, powodować pęknięcia chromosonów i mutację materiału genetycznego, co ma znaczenie w indukcji chorób autoimmunizacyjnych (23), również w reumatoidalnym zapaleniu stawów.
W leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów stosuje się niesterydowe leki przeciwzapalne (NLP), leki modyfikujące proces zapalny: metotreksat, sulfasalazynę, arechinę, leflunomid, cyklosporynę A, rzadziej sole złota, oraz leki biologiczne – inhibitory cytokin prozapalnych (głównie anty-TNF-alfa) i gilokokortykoidy.
Balneoterapia w reumatoidalnym zapaleniu stawów
Kąpielom siarczkowym przypisuje K.L. Schmidt działanie modulujące proces zapalny (29).
H.G. Pratzel uważa, że leczenie wodą siarczkową, radonową i CO2 w kąpieli spełnia kryteria evidence based medicine (EBM) w balneoterapii, a efektywność tego postępowania za udowodnioną (21a).
Kargülle twierdzi, że siarka dwuwartościowa przenikając w kąpieli do komórek niszczy wolne rodniki tlenowe i hamuje czynność komórek Langerhansa w skórze wpływając na reakcje immunologiczne. Tym mechanizmem tłumaczy odczulający efekt kąpieli w alergicznych schorzeniach skóry.
W modelu przewlekłego poadiuwantowego zapalenia stawów u szczurów stwierdził depresję odpowiedzi immunologicznej po pełnych kąpielach w wodzie siarczkowej o stężeniu S–2 10 mg/l o temperaturze 38°C przez 10 minut (łącznie 24 kąpiele z wyłączeniem jednego dnia w tygodniu). Kargülle sądzi że siarka wchłonięta z kąpieli niszcząc wolne rodniki jest odpowiedzialna za hamowanie procesu zapalnego (12).
Agishi i wsp. obserwowali bardzo dobre efekty kliniczne po kąpielach w gorącej wodzie siarkowej w atopowych zapaleniach skóry.
Stwierdzili że gorąca woda siarkowa i/lub kwaśne pH tej wody zmieniają potencjał oksydo-redukcyjny skóry (redukcja w czasie kąpieli, a po kąpieli reakcja odwrotna w kontakcie z powietrzem – utlenianie) i jest to czynnik leczniczy.
Ocena wpływu kuracji balneologicznej wodą siarczkową w Busku Zdroju na chorych z reumatoidalnym zapaleniem stawów (1949-1988)
W wyniku leczenia chorych z r.z.s. o średniej i małej aktywności procesu kąpielami siarczkowymi w Busku Zdroju (14) w temperaturze 37°C/15 min stwierdzono:
1. Po 24-dniowej kuracji wodą siarczkową nie obserwowano u chorych pogorszenia klinicznego ani pogorszenia wyników w testach laboratoryjnych.
2. Obserwacje kliniczne wskazują na występowanie – już w czasie kuracji – zmniejszenia sztywności porannej mięśni, zmniejszenia bólów stawowych oraz poprawy sprawności ruchowej. Poprawa kliniczna utrzymywała się do 6 miesięcy po kuracji (Kucharski 14-16).
3. U chorych z r.z.s. stwierdzono zmniejszenie prędkości przepływu krwi w tętnicach palców u rąk o 48% w stosunku do grupy kontrolnej. Po kąpielach w wodzie siarczkowej (kuracja 24-dniowa, 16 kąpieli) wystąpił znamienny wzrost prędkości przepływu krwi w tętnicach palców rąk z 0,6-1,16 cm/sek. tj. do 93% normy uzyskując bardzo dobry efekt hemodynamiczny (14).
4. Już po 24-dniowej kuracji obniżał się poziom miedzi w surowicy krwi, podwyższał poziom żelaza oraz zwiększała się liczba grup SH co jest uznawane za najwcześniejszy dowód działania przeciwzapalnego w r.z.s. (14-16, 33, 34).
5. Zielonka i wsp. badali florę bakteryjną i grzybów pleśniowych w gardle u chorych na r.z.s. Stwierdzili ustępowanie tej flory po kąpielach i kuracji pitnej wodą siarczkową oraz zmniejszenie liczby towarzyszących im przeciwciał we krwi po 24-dniowej kuracji (35).
Choroby naczyń w leczeniu uzdrowiskowym
Uznanymi czynnikami ryzyka rozwoju miażdżycy u ludzi, poza genetycznymi, są najczęściej wymieniane: nadciśnienie tętnicze, nadwaga, hiperlipidemia, terapia glikokortykosteroidami.
Ostatnie badania wnoszą dowody potwierdzające hipotezę że miażdżyca jest chorobą zapalną autoimmunologiczną (18), a w powstaniu blaszki miażdżycowej odgrywają rolę procesy zapalne i autoimmunologiczne typu humoralnego i komórkowego (18), dotyczy to zwłaszcza przeciwciał antyoxy LDL, antykardiolipinowych i in.
W procesie zapalnym typu komórkowego uczestniczą prozapalne cytokiny (13).
W odpowiedzi komórkowej na nadmiar cholesterolu i utlenionego LDL, przylegających do naczynia cząsteczek i monocytów, sródbłonek reaguje prozakrzepowo uwalniając czynnik tkankowy TF, czynnik aktywacji płytek, inhibitor aktywatora plazminogenu. Powstający skrzep przyścienny naczynia wiąże się z upośledzeniem wydzielania innych mediatorów śródbłonka np. prostacykliny i tlenku azotu (7, 13, 18).
Powstający drobny skrzep zapoczątkowuje gromadzenie się makrofagów wypełnionych lipidami i cholesterolem tworząc blaszkę miażdżycową. W blaszce gromadzą się też limfocyty T (18).
Mechanizm zapalny i autoimmulogiczny w powstawaniu miażdżycy łączy rola wolnych rodników tlenowych. Atakują one błony komórkowe zawierające szczególnie dużo wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, powodują ich peroksydację i powstanie rodników kwasów tłuszczowych oraz nadtlenków lipidów i uszkadzają składnik białkowy lipoproteidów (lipooksygenacja i cyklooksygenacja).
Utlenione lipoproteidy osoczowe o małej gęstości (oxy – LDL) powodują zmiany cytotoksyczne w komórkach endotelialnych i fibroblastach, hamują aktywność prostacykliny, oddziaływują na ścianę tętnic (6).
Wpływ kuracji kąpielowej wodami siarczkowymi na gospodarkę lipidową
W leczeniu baleneologicznym wodami siarczkowymi podkreśla się ich działanie obniżające poziom cholesterolu we krwi i poprawę gospodarki lipidowej (1, 7, 29).
Cencora i wsp. (7) stosowali kąpiele siarczkowe w Busku Zdroju u pacjentów z niedrożnością naczyń kończyn dolnych po operacjach przeszczepów na tętnicach z odnerwieniem sympatycznym. Po 24-dniowej kuracji stwierdzono znaczne obniżenie cholesterolu i fibrynogenu w surowicy krwi, czego nie znaleziono w grupie kontrolnej po kąpielach w solance jodkowo-bromkowej. U części z nich stwierdzono nagłe obniżenie protrombiny po kąpielach siarczkowych u pacjentów, którym podawano synkumar. Aby zapobiec krwawieniom zaszła potrzeba zmniejszenia dawki synkumaru i częstszej kontroli czasu i wskaźnika protombinowego.
Wpływ kuracji pitnej wodą siarczkową na gospodarkę lipidową
U 29 pacjentów z miażdżycą zarostową kończyn dolnych i podwyższonym poziomem cholesterolu i/lub triglicerydów we krwi stosowano doustnie wodę siarczkową ze źródła „Wiesław” z Buska Zdroju 3 razy dziennie po 50 ml przez 4 tygodnie. W wyniku tej kuracji uzyskano:
a) Statystycznie znamienny spadek we krwi poziomu cholesterolu, triglicerydów i LDL cholesterolu (stężenia HDL cholesterolu nie zmieniły się statystycznie znamiennie).
b) Spadek spontanicznej agregacji płytek krwi i agregacji wywołanej przez ADP lub kolagen.
c) Wzrost aktywności fibrynolitycznej we krwi.
d) Wzrost grup SH w surowicy krwi (7, 8).
Zachowanie się niektórych biopierwiastków i metali ciężkich we krwi i w surowicy pod wpływem 24-dniowej kuracji wodą siarczkową (33, 34)
W wyniku kąpieli w wodzie siarczkowej w Busku Zdroju zachodzą zmiany w składzie niektórych pierwiastków we krwi.
U 103 chorych podzielonych na trzy grupy: reumatoidalne zapalenie stawów – r.z.s, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa – z.z.s.k, choroba zwyrodnieniowa stawów – ch.z, wykazano przed kuracją znamienne obniżenie poziomu siarki w surowicy w stosunku do grupy kontrolnej (30 osób) (tab. 1).
Tabela 1. Średnia zawartość siarki w surowicy krwi przed i po kuracji (w ppm met. PIXE).
| | zzsk+rz+chz | zzsk | rzs | chz | Grupa kontrolna | Średni błąd |
| Ilość osób | 103 | 30 | 48 | 25 | 30 | |
| Przed | 715 | 707,7 | 699,3 | 715,2 | 792,9 | 60,6 |
| Mniej niż w gr.kontrol. w % | 9,7 | 10,8 | 11,8 | 9,7 | | |
| Po | 1001,3 | 921,1 | 1056,3 | 947,8 | | 60,6 |
| Współczynnik wzrostu | 1,4 | 1,3 | 1,51 | 1,32 | | |
| Wzrost w % | 40 | 30 | 51 | 32 | | |
Po 24-dniowej kuracji wykazano u chorych w surowicy krwi średni wzrost siarki o 40% w tym w grupie RZS o 51%. Stanowi to potwierdzenie wchłaniania siarki z kąpieli zwłaszcza przy jej niedoborach u chorych.
Tabela 2. Średnia zawartość selenu w surowicy krwi przed i po kuracji (w ppm met. PIXE).
| Rodzaj schorzenia | zzsk+rzs+chz | zzsk | rzs | chz | Grupa kontrolna | Średni błąd |
| Ilość osób | 103 | 30 | 48 | 25 | 30 | |
| Przed | 0,12 | 0,13 | 0,12 | 0,1 | 0,1 | 0,02 |
| Po | 0,15 | 0,14 | 0,15 | 0,15 | | 0,02 |
| Współczynnik wzrostu | 1,25 | 1,08 | 1,25 | 1,5 | | |
U tych samych chorych wykazano istotny wzrost selenu w grupie reumatoidalnego zapalenia stawów. i choroby zwyrodnieniowej stawów w surowicy, a w grupie zesztywniającego zapalenia stawów we krwi.
Tabela 3. Średnia zawartość selenu we krwi przed i po kuracji (w ppm met. PIXE).
| Rodzaj schorzenia | zzsk+rzs+chz | zzsk | rzs | chz | Grupa kontrolna | Średni błąd |
| Ilość osób | 103 | 30 | 48 | 25 | 30 | |
| Przed | 0,17 | 0,15 | 0,18 | 0,18 | | 0,04 |
| Po | 0,2 | 0,23 | 0,18 | 0,2 | | 0,04 |
| Współczynnik wzrostu | 1,18 | 1,53 | 1,4 | 1,11 | | |
Rola selenu w ustroju
W wodzie siarczkowej występuje też selen. Wzrost poziomu selenu w surowicy jest szczególnie cenny uwzględniając prawdopodobną jego rolę w patogenezie reumatoidalnego zapalenia stawów.
Selen wchodzi w skład 35 selenoprotein, głównie jako selenocysteina, odgrywa rolę w centrum selenozależnych enzymów. Znanym przykładem jest rodzina peroxydaz glutationowych (GSH – px).
Selen zachowuje się jak antyoksydant dla WRT i czynnik przeciwzapalny redukując ulegające utlenieniu pośrednie związki w działaniu cyklooksygenazy i lipooksygenazy, zmniejsza produkcję prostaglandyn i leukotrienów. Niedobór selenu obserwowany w reumatoidalnym zapaleniu stawów wpływa na ekspresję cyklooksygenazy 2 (Cox 2) i jej zwiększoną aktywność w r.z.s. Powoduje też nasilenie stresu oksydacyjnego, zwiększoną podatność na działanie wolnych rodników (WRT), wywołuje zaburzenia w układzie immunologicznym i wzrost aktywności procesu zapalnego.
GSH – px przez redukcję nadtlenków wodoru przeciwdziała peroksydacji lipidów i fosfolipidów błon komórkowych, uszkodzeniu DNA i ochrania prostacyklliny.
Selen jest niezbędny dla optymalnego funkcjonowania układu immunologicznego – neutrofili, makrofagów, komórek NK, limfocytów T oraz ich immunokooperacji (19).
Zachowanie się biopierwiastków
W wyniku kąpieli w wodzie siarczkowej w Busku Zdroju zachodzą zmiany w składzie niektórych pierwiastków we krwi.
Badania przed kuracją w tej samej grupie 103 chorych (grupa kontrolna – 52 osoby) wykazały we krwi znamienny wzrost poziomu miedzi w RZS. Podobnie w surowicy w RZS i w z.z.s.k. poziomy miedzi były podwyższone. Po 24-dniowej kuracji wodą siarczkową stwierdzono we krwi istotne podwyższenie poziomu żelaza w grupie RZS i spadek poziomu miedzi w grupie z.z.s.k., znamienne obniżenie poziomu rubidu w z.z.s.k. oraz ołowiu we wszystkich grupach.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Bogoljubow V.M.: Klinische Aspekte der Schwefel – wasserbehandlung. Schwefel nider Medizin Bad Nenndorf 1990 Demeter Verlag GMBH.
2. Bujalski W.: Wpływ kompleksowego leczenia uzdrowiskowego w Busku Zdroju na aktywność, enzymatyczność obrony antyoksydacyjnej oraz wybrane parametry laboratoryjne u chorych w przebiegu dyskopatii i zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa –praca dokt. W.A.M Łódź 1999.
3. Brückle W.: Indikationen und Kontrindikationen der Schwefelbäder für die Bechandlung entzündlich – rheumatischer Erkrankungen Sulphur in Health Resort Medicine Bad Nenndorf 1994. ISMH Verlag Geretesried.
4. Chmielewski H, Legwant Z: Uwagi w sprawie leczenia uzdrowiskowego w Busku Zdroju Biul.Wojsk.Ak.Med. 1992, XXXV, 14,115-120.
5. Chwalińska- Sadowska H, i wsp.: Ocena skuteczności stosowania preparatu Peroxinorm w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów Reumatologia 1988, XXVI,1,31-39.
6. Domagała B, Dworski R: Wolne rodniki i antyoksydanty. Udział nadtlenków lipidów w rozwoju miażdżycy. PTL 1986, XLI, 21, 697-700.
7. Goszcz A, i wsp. Kucharski K: Wpływ kuracji pitnej wodą siarczkową ze źródła „Wiesław” z Uzdrowiska Busko – Solec na gospodarkę lipidową, układ fibrynolityczny i trombogenezę płytkową u pacjentów z miażdżycą. Pol.Merk.lek. 1997, III, 13, 33-36.
8. Goszcz A, Kucharski K: 33 rd. World Congress of the ISMH Prague 1998, Nakladestvi Galen.
9. Gutenbrunner Ch.:Trinkkuren mit Schwefelverbindungen. Schwefel in der Medizin Bad Nenndorf 1990 Demeterverlag GMBH.
9a. Gutenbrunner Ch.: Mineral Water Drinking Cures - Mechanisms ad Indications Health Resort Medicine ISMH Verlag. Budapest 2002.
10. Grabski M: Wpływ wód siarczkowo-siarkowodorowych słonych na wybrane wskaźniki obrony antyoksydacyjnej i peroksydację lipidów krwinek czerwonych u chorych z reumatoidalnym zapaleniem stawów in vitro. Praca doktorska WAM Łódź 2003.
11. Jankowiak: Balneologia kliniczna PZWL 1971.
12. Kargülle M.Z. et. al.: Influence of Thermal Sulphur Bath Cure on Adjuvant Arthritic in Rats. Sulphur in Health Resort Medicine Bad Nenndorf 1994 ISMH Verlag Geretesried.
13. Kotyla P.J. i wsp.: Znaczenie inhibitorów hydroksymetyloglutarylo-koenzymu A (Statyn) w reumatologii. Reumatologia 2005, 43,1,21-25.
14. Kucharski K.: Doświadczenia w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów wodami siarczkowymi w Busku Zdroju. Baln. Pol. 1995, XXXVII, 3-4,63-72.
15. Kucharski K.: Sulphur in Health Resort Medicine Bad Nenndorf 1994 ISMH Verlag Geretesried.
16. Kucharski K, Health Resort Medicine 2002 Budapest ISMH Verlag.
17. Lipecka K.: Lecznicze zastosowanie dysmutazy ponadtlenkowej jako czynnika przeciwzapalnego PTL XLIV,14,339-340.
18. Meissner M, Butkiewicz L, Chwalińska-Sadowska H, i.wsp.: Zespół antyfosfolipidowy pierwotny (PAPS) i wtórny do tocznia rumieniowatego SAPS a miażdżyca tętnic; wstępne obserwacje. Reumatologia 2005,43,2,48-55.
19. Olesińska E, Tuszkiewicz, Misztal E.: Przypuszczalna rola selenu w patogenezie reumatoidalnego zapalenia stawów. Reumatologia 2005, 43,1,31-34.
20. Ortyl W, Politowski M, Turowski G, Zubel M.: Próba oceny wpływu kuracji uzdrowiskowej w Busku Zdroju na niektóre parametry reaktywności immunologicznej u chorych z miażdżycą zarostową kończyn dolnych. Baln. Pol. 1985, XXVIII, 1-4, 19-23.
21. Ponikowska I.: Medycyna Uzdrowiskowa Warszawa 1995, „Watext´s”.
21a. Pratzel H.G.: Balneology Quo vadis Health Resort Medicine. Budapest 2002, ISMH Verlag.
22. Ruta R, Zielonka E, Kucharski K.: Wpływ kąpieli siarczkowych Buska Zdroju na układ hormonalny u kobiet z goścem przewlekłym postępującym i chorobą zwyrodnieniową stawów, Baln. Pol 1968,337.
23. Sajewicz I, Badulski J.E.: Wolne rodniki tlenowe i ich rola w patologii kostno-stawowej. Postępy Osteoartrologii Białystok 1992,4,23-31.
24. Samborski W, Ponikowska I.: Choroby reumatyczne – standardy lecznicze w medycynie uzdrowiskowej. Baln. Pol. 2005, XLVII, 1-2, 14-23.
25. Schmidt K.L.: Wissenschaftiche Grundlagen der Balneotherapie bei rheumatischen Erkrankungen Rheumatologie in Europa. Eular 1995, 24,4,136-141.
26. Solecki B.: Ocena obrony antyoksydacyjnej i peroksydacji lipidów u chorych z reumatoidalnym zapaleniem stawów i z chorobą zwyrodnieniową stawów leczonych uzdrowiskowo w Busku Zdroju. Praca dokt. WAM Łódź 2000.
27. Straburzyński G.: Fizjoterapia 1988 PZWL.
28. Szafranko J.: Wpływ kąpieli siarczkowo-siarkowodorowych na zachowanie się grup sulfhydrylowych w surowicy krwi u chorych z zespołami bólowymi odcinka szyjnego kręgosłupa leczonych w Busku Zdroju. Praca dokt. WAM Łódź 1978.
29. Szeszko A i wsp.: Wpływ kąpieli siarczkowo-siarkowodorowych na zachowanie się stężenia lipidów w surowicy krwi osób z otyłością prostą. Lek. Wojsk. 1981, VI,11-12,589-591.
30. Turowski G.: The influence of Balneotherapy on T-cells populations and direct lymphocytotoxicity in patients with vascular disorders of lower limbs. Materia Medica Polona 1991,3(79),175-178.
31.Wajdowicz A.: Wpływ wody siarczkowej z Buska Zdroju na wybrane wskaźniki stanu czynnościowego wątroby, nerek i układu krwiotwórczego u zwierząt zatruwanych związkami ołowiu. Kraków Kat. Patologii 1986 – maszynopis.
32. Ziąber Z.: Wpływ kąpieli siarczkowo-siarkowodorowych w Busku Zdroju na grupy shulfhydrylowe (SH) w surowicy krwi u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Praca dokt. WAM Warszawa 1997.
33. Zielonka E. i wsp.: Poziom siarki i selenu we krwi u chorych na r.z.s. i zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa. Reumatologia 1982, XX, 3-4, 217-220.
34. Zielonka E. i wsp.: Zachowanie się niektórych biopierwistków u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów i z.z.s.k. w przebiegu leczenia balneologicznego w Busku Zdroju. Reumatologia 1982, XX, 3-4, 209-214.
35. Zielonka E, Doleżal M.: Wpływ leczenia wodami siarczkowymi w Busku Zdroju na poziom przeciwciał przeciwko antygenom Aspergillus flavus, Aspergillus fumigatus, Penicillium meleagrinum w surowicy chorych ze schorzeniami reumatoidalnymi, XXXI Dni Kliniczne Buska Zdroju – 1981, XXXVI – 1986.
35a. Zielonka E, Zaborski W, Wodzień M.: Wpływ leczenia balneologicznego wodami siarczkowymi Buska Zdroju na układ immunologiczny chorych z reumatoidalnym zapaleniem stawów i chorobą zwyrodnieniową stawów. Problemy uzdrowiskowe 1987, 1-2, 231-232.
36. Zimmermenn-Górska I.: Choroby reumatyczne 1991 PZWL.
37. Agishi Y, Okuchi S et.al.: Aging evaluation of hot spring waters and human skins by ORP (oxidation – reduction potentials) Health Resort Medicine 2002 Budapest ISMH Verlag.
