Choroby reumatyczne to różnorodna grupa chorób charakteryzujących się przewlekłym procesem zapalnym zwykle o podłożu autoimmunologicznym. W rozpoznaniu chorób reumatycznych poza cechami klinicznymi, wykorzystuje się obecność autoprzeciwciał w surowicy krwi chorych.

Zidentyfikowano ponad 150 autoantygenów, przeciwko którym w chorobach reumatycznych wytwarzane są autoprzeciwciała. Autoantygenem może być każda substancja składowa błony komórkowej, cytoplazmy czy jądra komórkowego.

Nie do końca poznano rolę autoprzeciwciał w patogenezie poszczególnych jednostek chorobowych. W praktyce klinicznej najczęściej wykorzystuje się badania na obecność przeciwciał przeciwjądrowych, przeciwciał przeciw cytoplazmie granulocytów obojętnochłonnych, czynnika reumatoidalnego, przeciwciał przeciw cyklicznemu cytrulinowanemu peptydowi. Badania autoprzeciwciał wykorzystuje się przy rozpoznawaniu i różnicowaniu chorób reumatycznych oraz określaniu rokowania (1, 2).

Czynnik reumatoidalny jest to autoprzeciwciało skierowane przeciwko domenie CH2 i CH3 regionu Fc immunoglobuliny klasy G (IgG). Występuje najczęściej (85%) w klasie IgM, może jednak być obecny w klasie IgG, IgA lub IgE. Obecność czynnika reumatoidalnego ocenia sie przy użyciu odczynu Waalera-Rosego (3) (ryc. 1), metodą nefelometryczną lub metodą ELISA (ryc. 2). W odczynie Waalera-Rosego ocenia się RF w klasie IgM. Natomiast w metodzie nefelometrycznej i ELISA ocenia się obecność RF w klasach IgG, IgM, IgA. Zakres wartości prawidłowych zależy od metody badania.

Obecność czynnika reumatoidalnego nie upoważnia do rozpoznania reumatoidalnego zapalenia stawów (rzs). Występuje on u 80-85% chorych na rzs, a także w innych chorobach tkanki łącznej, z tego powodu jego swoistość jest niska. U 70% chorych na rzs obecność czynnika reumatoidalnego stwierdza się na początku choroby, natomiast u 10-15% pojawia się on w ciągu 2 lat jej trwania. Czynnik reumatoidalny najwcześniej pojawia się w płynie stawowym, później dopiero w surowicy krwi. Jego miano koreluje z aktywnością choroby i jest czynnikiem prognozującym jej przebieg. Czynnik reumatoidalny w niskim mianie można wykazać u 1-2% zdrowej populacji. Częstość jego występowania wzrasta z wiekiem i tak pomiędzy 20. a 60. rokiem życia jest on obecny u 2-4% osób, między 60. a 70. rokiem życia u 5%, natomiast u osób powyżej 70. roku życia u 10-25% populacji. Czynnika reumatoidalnego klasy IgM nie stwierdza się u chorych na zapalenie stawów z zajęciem stawów kręgosłupa („spondyloartropatie seronegatywne”).

Przeciwciała przeciw cyklicznie cytrulinowanemu peptydowi są to autoprzeciwciała swoiście reagujące z determinantami antygenowymi zawierającymi cytrulinę, która powstała w wyniku potranslacyjnej modyfikacji reszt argininy przez dezaminazę peptydyloargininową. Przeciwciała a-CCP ocenia się metodą ELISA.

Czułość przeciwciał a-CCP wynosi 48%, specyficzność 98% dla rozpoznania reumatoidalnego zapalenia stawów. Przeciwciała te uważane są za serologiczny marker wczesnej postaci rzs, szczególnie u osób z obecnym czynnikiem reumatoidalnym IgM. Przeciwciała a-CCP obserwuje się u 70% chorych z serologicznie dodatnią postacią rzs i u 33% z serologicznie ujemną. Mogą pojawić się na szereg lat przed wystąpieniem objawów stawowych. Przeciwciała a-CCP posiadają większą specyficzność niż czynnik reumatoidalny (anti-CCP – 97%, RF-62%).

Przeciwciała przeciwjądrowe są autoprzeciwciałami reagującymi ze stałymi i rozpuszczalnymi (ENA – Extractable Nuclear Antigen) antygenami jądra komórkowego. Immunofluorescencja pośrednia jest najczęściej używaną metodą do ich oceny. Służy ona do określenia miana ANA (norma do 1/20) oraz typu fluorescencji jąder komórkowych. Jako źródła antygenów używane są skrawki wątroby szczura, linia komórkowa HEp-2 (Human Epithelial cell), HEp-2000, a także Crithidium luciliae oraz granulocyty obojętnochłonne. Wykorzystując linię komórkową HEp-2 można wyodrębnić pięć podstawowych typów fluorescencji jądra komórkowego: typ homogenny (ryc. 3), obwodowy, jąderkowy (ryc. 4), plamisty (ryc. 5) oraz centromerowy (ryc. 6). Fluorescencję homogenną obserwuje się głównie u chorych na toczeń rumieniowaty układowy, jąderkową u chorych na twardzinę układową, centromerową fluorescencję w zespole CREST (Calcinosis, Raynaud phenomenon, Esophagus, Sclerodactylia, Teleangiectasie). Jednak najczęściej stwierdzanym typem fluorescencji jest plamiste „świecenie” jąder komórkowych. Nie jest ono swoiste dla żadnej z układowych chorób tkanki łącznej, wykazuje jedynie obecność przeciwciał przeciwjądrowych.

W przypadku stwierdzenia plamistego typu fluorescencji lub gdy nie stwierdza się ANA, a objawy kliniczne wskazują na układową chorobę tkanki łącznej, należy wówczas określić obecność przeciwciał przeciw rozpuszczalnym antygenom jądra komórkowego. Do tego celu służy metoda ELISA, podwójnej dyfuzji w żelu oraz Immuno blot (ryc. 7). Przeciwciałami reagującymi z ENA o znaczeniu klinicznym są przeciwciała przeciw Sm, przeciw RNP, przeciw SS-A/Ro, przeciw SS-B/La, przeciw Scl-70, przeciw Jo-1, przeciw PM/Scl i inne (tab. 1).

Przeciwciała przeciw Sm – reagują swoiście ze splicesomalnym małym jądrowym RNP, szczególnie podjednostką B,B` i podjednostką D. Występują u około 15-30% chorych na toczeń rumieniowaty układowy, stanowiąc swoisty marker tej choroby.

Przeciwciała przeciw RNP – reagują swoiście z U1 snRNP oraz białkami 70 kD, A (33kD), a także C (20 kD). W wysokim mianie przeciwciała przeciw RNP występują u 100% chorych na mieszaną chorobę tkanki łącznej i 10% chorych na toczeń rumieniowaty układowy, wspólnie z przeciwciałami przeciw Sm.

Przeciwciała przeciw SS-A/Ro – antygenem jest kompleks małocząsteczkowego RNA i dwóch białek o ciężarze cząsteczkowym 52 i 60 kDa. Przeciwciała te w tradycyjnej metodzie immunofluorescencji pośredniej nie powodują świecenia jąder komórkowych. Są one odpowiedzialne za tak zwany toczeń rumieniowaty układowy seronegatywnie. W tych przypadkach, aby wykazać przeciwciała przeciw SS-A, należy wykorzystać linię komórkową HEp-2000 lub posłużyć się metodą ELISA. Przeciwciała przeciw SS-A występują u około 30% chorych na toczeń rumieniowaty układowy, są one odpowiedzialne za rumień na skórze twarzy oraz za całkowity blok serca u matek noworodków, posiadających tego typu przeciwciała. Ponadto przeciwciała te wspólnie z przeciwciałami przeciw SS-B występują u chorych na zespół suchości.

Przeciwciała przeciw SS-B/La – antygenem jest fosfoproteina przeciwjądrowa o masie cząsteczkowej 48 kD. Występują one u 80% chorych na zespół suchości i u około 15% chorych na toczeń układowy, a ich obecność związana jest z późnym początkiem choroby.

Przeciwciała przeciw Scl-70 – reagują swoiście z katalitycznym, karboksylowym zakończeniem topoizomerazy I DNA. Występują u około 70% chorych na twardzinę układową. Uważa się, że są odpowiedzialne za uogólnione stwardnienie skóry, zmiany włókniste w tkance płucnej oraz zajęcie serca w przebiegu choroby.

Przeciwciała przeciw Jo-1 – antygenem dla tych przeciwciał jest syntetaza histydylo-tRNA. Występują one u 30% chorych z zapaleniem wielomięśniowym, a ich obecność związana jest ze zmianami śródmiąższowymi płuc oraz z zapaleniem stawów.

Wykorzystując jako źródło antygenów pierwotniaka Crithidium luciliae, można wykazać w metodzie immunofluorescencji pośredniej przeciwciała przeciw ds-DNA (dwuniciowym DNA) (ryc. 8). Są one swoistym markerem tocznia rumieniowatego układowego. Przeciwciała te występują u około 70% chorych. Ich miano koreluje z aktywnością choroby oraz odpowiedzią na zastosowane leczenie.

Przeciwciała przeciwjądrowe są istotnym wykładnikiem chorób o podłożu autoimmunologicznym. Ich obecność może być konieczna lub przydatna do rozpoznania choroby, może mieć znaczenie rokownicze oraz może być bez znaczenia diagnostycznego.

Przeciwciała przeciwjądrowe stwierdza się u 5% zdrowej populacji, wiadomo również, że ich obecność wzrasta wraz z wiekiem badanych osób. Ponadto ciąża oraz leki, takie jak sole złota, salazopiryna, immunoglobuliny i.v. oraz blokery TNF-α mogą indukować produkcję przeciwciał przeciwjądrowych.