© Borgis - Medycyna Rodzinna 1/2012, s. 3-9
*Anna Lewitt-Dziełak1, Krzysztof Krasuski2, Robert Temczuk3, Andrzej Krupienicz2
Leczenie nadciśnienia i otyłości u kobiet metodą ćwiczeń aerobowych i indywidualnie zbilansowanej diety – badania pilotażowe
Treatment of hypertension and obesity in females using aerobic exercise and individually balanced diet – a pilot study
1Centrum Treningu Osobistego i Dietetyki – EGO
Dyrektor Centrum: dr n. med. Anna Lewitt-Dziełak
2Zakład Podstaw Pielęgniarstwa, Warszawski Uniwersytet Medyczny
Kierownik Zakładu: dr hab. med. Andrzej Krupienicz
3Katedra Fizjoterapii, Wydział Rehabilitacji, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie
Kierownik Katedry: prof. dr hab. med. Krzysztof Klukowski
Summary
Introduction. One of the biggest health problems of today’s highly developed and industrialized societies is the hypertension and cardiovascular diseases. To a large extent, it also affects the Polish population. The risk of hypertension increases with the coexistence of factors such as obesity, increased body fat proportion in the total body weight and advanced age. Risk groups also include people with the so-called high-normal blood pressure, which is not diagnosed as hypertension.
Materials and methods. Pilot group consisted of 35 women who participated in the “Effective Slimming” programme. The program involved performing aerobic exercises in a specific regimen and compliance with designated individually balanced diet. Before joining the program, all participants were tested for blood pressure and resting heart rate and in terms of the percentage of fat in total body weight. These tests were again performed after the program.
Results. As a result of aerobic exercise and the prescribed diet, a statistically significant change (p < 0.05) in the values of blood pressure, resting heart rate and percentage of fat in total body weight was observed in the pilot group.
Conclusions. The application of aerobic exercise and controlled diet is an inexpensive, generally available treatment which is highly efficient in the prevention of cardiovascular diseases.
WSTĘP
Do głównych problemów zdrowotnych współczesnych wysoko rozwiniętych i uprzemysłowionych społeczeństw należy nadciśnienie tętnicze i choroby układu krążenia. W dużym stopniu dotyczy to również Polaków. Do najczęściej występujących czynników ryzyka nadciśnienia zalicza się: otyłość, cukrzycę, zaburzenia hormonalne oraz zaawansowany wiek.
Otyłość jest chorobą przewlekłą, powstającą na skutek zaburzenia bilansu energetycznego. Definiuje się ją jako stan nadmiernego gromadzenia tłuszczów w organizmie (u mężczyzn ponad 25%, u kobiet ponad 30% masy ciała) (1). Jednym z najczęstszych objawów towarzyszących otyłości jest nadciśnienie tętnicze krwi. Wiele badań epidemiologicznych oraz klinicznych potwierdza współwystępowanie tych dwóch stanów chorobowych. W Polsce, jak wynika z danych pochodzących z badania NATPOL PLUS, rozpowszechnienie nadciśnienia tętniczego dotyczyło 29% populacji, natomiast u 30% badanych stwierdzono ciśnienie wysokie prawidłowe. Tylko 47% ogółu osób objętych badaniem miało prawidłową masę ciała (2).
Zwiększenie ciśnienia tętniczego, które towarzyszy otyłości, prawie zawsze jest związane z cukrzycą, a także ze zmianą przemiany materii, prowadzącą do insulinooporności i dyslipidemii oraz z zaburzeniem neurohormonalnym, wzmagającym aktywność układu renina-angiotensyna-aldosteron i nadczynność współczulnego układu nerwowego. Insulinooporność i powiązana z nią hiperinsulinemia podnoszą poziom reabsorbcji jonów sodu w kanalikach proksymalnych nerek, powodując ich retencję w organizmie i tym samym wzrost objętości płynu pozakomórkowego. Mechanizm ten skutkuje ustaleniem nowego stanu równowagi elektrolitowej, w którym stężenie jonów sodowych przekracza wartość prawidłową, przyczyniając się do wzrostu ciśnienia tętniczego. Ponadto hiperinsulinemia podwyższa zawartość wapnia wewnątrz komórek mięśni gładkich, pobudzając je do skurczu, a w następstwie do ich hiperplazji. Po dłuższym czasie działania insuliny pojawia się wyraźny efekt aktywujący układ adrenergiczny i w rezultacie dochodzi do podwyższenia ciśnienia tętniczego (3).
Częstość występowania nadciśnienia w populacji rośnie wraz z wiekiem. W Polsce w grupie wiekowej powyżej 65 lat życia występuje u 59% kobiet i 56% mężczyzn (2). Wzrost nadciśnienia tętniczego wraz z wiekiem związany jest z postępującymi podczas starzenia zmianami w naczyniach tętniczych. Zmiany te dotyczą głównie zwiększenia sztywności naczyń w wyniku odkładania się w nich złogów wapnia, zmniejszenia ilości kolagenu w ścianach naczyń, rozplemu komórek mięśni gładkich w środkowej warstwie ścian tętnic oraz dysfunkcji baroreceptorów. Zwiększona sztywność ścian tętnic przyczynia się do zwiększenia oporu naczyniowego, co w konsekwencji znacznie obciąża lewą komorę serca. Wraz z procesami starzenia osłabia się także praca nerek, związana z przesączaniem kłębuszkowym i wydalaniem sodu, co pośrednio wpływa na zwiększenie ciśnienia tętniczego (4).
Na rozwój nadciśnienia tętniczego ma także wpływ płeć. Częstość występowania nadciśnienia u kobiet jest większa niż u mężczyzn, ale ujawnia się u nich później, zwłaszcza po menopauzie. Występujący wówczas niedobór estrogenów wpływa niekorzystnie na proliferację i czynność komórek mięśni gładkich. Obniżone stężenie estrogenów powoduje także zaburzenia równowagi między wydzielanymi przez śródbłonek substancjami naczyniowo-rozkurczającymi ze zwężającymi, odpowiedzialnymi za regulację napięcia ścian naczyń. Zmniejszenie produkcji tlenku azotu, przebudowa ścian naczyń i wzrost oporu obwodowego są konsekwencjami obniżenia poziomu estrogenów. Pomenopauzalny zanik miesiączki może prowadzić do wzrostu hemoglobiny i liczby erytrocytów, wskutek czego nastąpić może zwiększenie lepkości krwi, będące jednym z powodów wzrostu ciśnienia (5).
W grupie osób szczególnie narażonych na zwiększenie masy ciała są kobiety w wieku około- i pomenopauzalnym (6). Podwyższona masa ciała charakteryzuje prawie 2/3 wszystkich Polek w wieku 35-64 lat (5). Są one jednocześnie narażone na nadciśnienie tętnicze.
Systematycznie podejmowany wysiłek fizyczny skutkuje szeregiem zmian w układzie krążenia. Reakcja układu sercowo-naczyniowego na aktywność fizyczną uwarunkowana jest rodzajem, intensywnością i czasem trwania wysiłku. Wysiłkiem aerobowym definiuje się aktywność fizyczną, przy której energia potrzebna do pracy mięśni pochodzi głównie z tlenowych procesów przemian substratów energetycznych. W celu określenia tego rodzaju aktywności fizycznej, w praktyce wielu autorów posługuje się wartością maksymalną częstości skurczów serca (HR – ang. heart rate) wyznaczoną za pomocą wzoru HR max = 220-wiek. Ćwiczenia aerobowe opisywane są w literaturze jako wysiłki nieprzekraczające wartości 80% HR max. Głównymi kryteriami tego rodzaju wysiłków jest długi czas trwania oraz niska intensywność. Uważa się, że głównym źródłem energii dla pracujących mięśni w tego rodzaju ćwiczeniach są wolne kwasy tłuszczowe, przy czym warunkiem najefektywniejszej mobilizacji tych źródeł energetycznych jest długi czas wykonywania ćwiczenia (powyżej 20 minut) (7).
Wykazano, że nawet jednorazowo wykonany wysiłek fizyczny powoduje przemiany przystosowujące organizm do zwiększonego zapotrzebowania na tlen (8). Jeśli ćwiczenia wykonywane są regularnie przez dłuższy czas, obserwuje się zmniejszony wyrzut katecholamin w czasie wysiłku. Zjawisko to sprzyja zmniejszeniu wysiłkowej częstości skurczów serca. Już po kilku tygodniach treningu występuje spoczynkowa bradykardia, której nasilenie zależy od stopnia intensywności ćwiczeń (8). Obniżenie częstości skurczów serca w wyniku podejmowania wysiłków submaksymalnych spowodowane jest zmniejszeniem poziomu aktywacji współczulnego układu nerwowego. Wskazuje na to zmniejszenie stężenia noradrenaliny we krwi wywołane wysiłkiem. Zmniejszeniu częstości skurczów serca towarzyszy zwiększenie objętości wyrzutowej, co zapewnia utrzymanie takiej samej objętości minutowej serca. Warto zaznaczyć, że utrzymanie tej samej objętości minutowej przy mniejszej częstości skurczów, a zwiększonej objętości wyrzutowej, wiąże się ze zmniejszonym zapotrzebowaniem mięśnia sercowego na tlen. Ten efekt treningu ma bardzo ważne znaczenie w rehabilitacji pacjentów z chorobą niedokrwienną serca, ponieważ zmniejsza on ryzyko niedotlenienia serca podczas ich czynności życia codziennego. Typowym wskaźnikiem wytrenowania jest też zwiększenie tzw. tętna tlenowego, czyli stosunku pobierania tlenu do częstości skurczów serca – HR (9). Zmiany treningowe, strukturalne i czynnościowe występują również w naczyniach tętniczych. Przejawiają się one zwiększeniem wewnętrznej średnicy dużych tętnic doprowadzających krew do trenowanych mięśni (np. tętnic udowych u kolarzy) oraz zdolnością do rozszerzania się małych tętniczek pod wpływem niektórych czynników naczynio-rozszerzających, np. tlenku azotu (9). Prawdopodobnie jest to jedna z przyczyn obniżenia ciśnienia skurczowego i rozkurczowego. Pod wpływem treningu obniżają się one o kilka mmHg (10).
Regularne wykonywanie ćwiczeń aerobowych ma znamienny wpływ na obniżenie masy ciała, głównie dzięki ich wpływowi na redukcję tkanki tłuszczowej (FM – ang. fat mass) w organizmie. Do najskuteczniejszych metod redukcji tkanki tłuszczowej należy wykonywanie ćwiczeń z intensywnością 50% V02 max (9). Podczas wykonywania ćwiczeń z taką intensywnością głównym substratem energetycznym dla pracujących mięśni są wolne kwasy tłuszczowe (FFA – ang. free fat acids). Związane jest to ze zwiększeniem tempa lipolizy i zwolnienia tempa reestryfikacji kwasów tłuszczowych w tkance tłuszczowej. Redukcja zawartości tkanki tłuszczowej jest jednym z najistotniejszych sposobów obniżenia zawartości trójglicerydów we krwi. Podczas aktywności fizycznej z intensywnością 65% V02 max, trójglicerydy pokrywają około 25% zapotrzebowania energetycznego pracujących mięśni (9). Ponadto utrata masy ciała związana z obniżeniem zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie istotnie wpływa na podwyższenie cholesterolu HDL (ang. high density cholesterol). Normalizacja masy ciała u osób otyłych wywołuje wzrost stężenia HDL o około 0,35 mg/dl na kilogram utraconej masy ciała (11).
W latach 2004-2007 został wdrożony autorski program „Skuteczne Odchudzanie”, polegający na wykonywaniu ćwiczeń aerobowych w określonym schemacie oraz przestrzeganie określonej diety i instrukcji żywieniowych. Po zakończeniu programu stwierdzono w grupie badanych kobiet (średnia wieku 39,7 ± 10,6 lat) korzystną zmianę w wartościach ciśnienia tętniczego krwi, spoczynkowej akcji serca i procentowego udziału tkanki tłuszczowej w całkowitej masie ciała.
Podczas badań naukowych realizowanych w czasie programu poddano analizie wartości zmian spoczynkowego ciśnienia tętniczego krwi i spoczynkowej częstości skurczów serca u kobiet, a także wykazano, że łączący treningi aerobowe i zabiegi dietetyczne program „Skuteczne Odchudzanie” miał istotny wpływ na prewencję nadciśnienia tętniczego i leczenie otyłości w grupie badanych kobiet.
CEL PRACY
Celem pracy jest wykazanie pozytywnego wpływu ćwiczeń aerobowych połączonych z odpowiednią dietą na leczenie otyłości i zapobieganie nadciśnieniu tętniczemu u kobiet.
MATERIAŁ I METODY BADAWCZE
Charakterystyka badanej grupy
Na przeprowadzenie badań w 2004 roku zgodę wyraziła Komisja Bioetyczna przy Instytucie Żywności i Żywienia w Warszawie przy ul. Powsińskiej 61/63 (decyzja z dnia 25.03.2004 r.) (12).
Badaniem objęto grupę 35 kobiet, które zgłosiły się w 2004 roku do Centrum Treningu Osobistego® i Dietetyki – Ego w Warszawie. Celem zgłoszenia kobiet była chęć obniżenia masy ciała i ukształtowania sylwetki. Kobiety, które brały udział w programie, pozytywnie oceniały swój stan zdrowia. Stanowiły one grupę pilotażową dla programu „Skuteczne Odchudzanie” przeprowadzonego w latach 2004-2007. Wiek kobiet w tej grupie kształtował się od 19 do 55 lat (średnia 39,7 ± 10,6), przy czym najstarsze kobiety były najsilniej reprezentowane. Rycina 1 przedstawia rozkład wieku w danej próbie i świadczy o braku symetrii (najstarsze kobiety najsilniej reprezentowane) oraz o braku normalności.
Ryc. 1. Histogram wieku wraz z krzywą normalną dopasowaną do danych.
W badanej grupie znalazły się kobiety z prawidłową masą ciała, lecz z poziomem tkanki tłuszczowej wskazującym na otyłość (FM > 30%), a także kobiety z typową nadwagą i otyłością.
Metody badawcze
Test wysiłkowy
Przed przystąpieniem do programu treningowego dokonano pomiaru parametrów krążeniowych oraz (dla określenia początkowej wydolności fizycznej) przeprowadzano 45-minutowy test wysiłkowy (podzielony na trzy 15-minutowe sesje z minutową przerwą). Test wysiłkowy pozwolił opracować indywidualny program aktywności fizycznej. Test ten przeprowadzany był przed przystąpieniem do programu „Skuteczne Odchudzanie”, po pierwszym i po drugim miesiącu programu.
Przed testem wysiłkowym badano ciśnienie tętnicze i spoczynkową częstość akcji serca w pozycji siedzącej na prawym ramieniu aparatem OMRON M5-1 (12).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Zdrojewski T, Bandosz P, Szpakowski P et al.: Ocena wybranych problemów dotyczących rozpowszechnienia i terapii nadciśnienia tętniczego w Polsce na podstawie badania NATPOL PLUS. [W:] Więcek W, Kokot F (red.): Postępy w nefrologii i nadciśnieniu tętniczym. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2003; 2: 13-14. 2. Januszewicz A, Januszewicz W, Szczepańska-Sadowska E, Sznajderman M: Nadciśnienie tętnicze. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2000. 3. Cooke JP, Oka RK: Czy leptyna powoduje chorobę naczyń? Circulation (Pol) 2003; 1: 33-34. 4. Chrzanowski Ł: Molekularne aspekty chorób układu krążenia. Forum Kardiologów 2002; 7, 1: 35-40. 5. Amigoni S, Morelli P, Parazzini F, Chatenoud L: Determinants of elevated blood pressure in women around menopause: results from cross-sectional study in Italy. Maturitas 2000; 34: 25-32. 6. Cybulska B, Adamus J, Bejnarowicz J et al.: Profilaktyka choroby niedokrwiennej serca. Rekomendacje Komisji Profilaktyki Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego. Kardiologia Polska 2000; 53 (suppl 1): 4-48. 7. Figurska-Chmielewska M: Wpływ wybranych sposobów treningu fizycznego na czynność autonomicznego układu nerwowego u chorych po zawale serca oraz u osób zdrowych. Klinika Kardiologii i Elektroterapii Serca II Katedry Kardiologii Akademii Medycznej w Gdańsku; Gdańsk 2008; 13-14. 8. Górski J Celichowski P, Czyżewska E et al.: et al.: Fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego. Wyd. 2, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006; 220. 9. Blumenthal RS, Margolis S: The Johns Hopkins White Papers Heart attack prevention. Medletter Associates, Baltimore Maryland 2011. 10. Moser M, Franklin S, Handler J: The Nonpharmacologic Treatment of Hypertension: How Effective Is It? An Update. The Journal of Clinical Hypertension 2007; 9, 3: 209-216. 11. Kosiński P, Dobrowolski P, Filipiak K: Współczesne farmakologiczne możliwości zwiększenia stężeń cholesterolu frakcji HDL. Choroby Serca i Naczyń 2008; 5, 2, 87-92. 12. Lewitt A: Skuteczność redukcji masy ciała u kobiet za pomocą kontrolowanej diety i nadzorowanego wysiłku fizycznego w obserwacji odległej. Rozprawa doktorska nauk medycznych przedłożona Radzie Wydziału Nauki o Zdrowiu; Warszawa 2009; s. 36-43. 13. Stamler J, Stamler R, Neaton JD: Blood pressure, systolic and diastolic, and cardiovascular risks: US population data. Arch Intern Med 1993; 153: 598, 615. 14. Fagard RH: Prescriptions and results of physical activity. Journal of Cardiovascular Pharmacology 1995; 20-27. 15. Ikishawa K, Ohta T, Zhang J et al.: Influence of age and gender on exercise training-induced blood pressure reduction in systemie hypertension. American Journal of Cardiology 1999; Vol. 84(2), 192-196. 16. Kałka D, Sobieszczańska M, Marciniak W et al.: Wpływ ambulatoryjnego, kontrolowanego treningu kardiologicznego na ciśnienie u chorych na chorobę niedokrwienną serca i nadciśnienie tętnicze. Pol Mer Lek 2007; XXII, 127, 9-14. 17. Irwin L, Yasui Y: Effects of exercise on Total and Intra-abdominal Body Fat in postmenopausal women. JAMA 2003; 28(3): 323-330.
