Ponad 7000 publikacji medycznych!
Statystyki za 2021 rok:
odsłony: 8 805 378
Artykuły w Czytelni Medycznej o SARS-CoV-2/Covid-19

Poniżej zamieściliśmy fragment artykułu. Informacja nt. dostępu do pełnej treści artykułu
© Borgis - Postępy Nauk Medycznych 7/2013, s. 466-474
Katarzyna Wójcik-Krowiranda, Tomasz Michalski, *Andrzej Bieńkiewicz
Stany przednowotworowe w ginekologii
Precancerous conditions in gynecology
Oddział Kliniczny Ginekologii Onkologicznej, Uniwersytet Medyczny, Łódź
Kierownik Kliniki: prof. dr hab. med. Andrzej Bieńkiewicz
Streszczenie
Stany przednowotworowe sromu i pochwy to zmiany, w obrębie których częściej dochodzi do rozwoju nowotoworów złośliwych niż w tkance zdrowej. Występują w każdym wieku. Zaobserwowano wzrost ilości ich występowania u osób młodych – do 40. roku życia. Czynnikami etiopatogenetycznymi są: zakażenia HPV, przewlekłe procesy zapalne, zaburzenia trofiki tkanek. Diagnostyka zmian zarówno sromu, jak i pochwy polega na badaniu histopatologicznym wycinka ze zmiany. Leczenie uzależnione jest od stopnia zaawansowania zmiany.
Stany przednowotworowe szyjki i trzonu macicy są zmianami, w obrębie których dochodzi częściej do rozwoju nowotworów złośliwych niż w tkance zdrowej.
Rak szyjki macicy stanowi w Polsce od wielu lat poważny problem epidemiologiczny. Liczba zachorowań stopniowo obniża się, pozostaje jednak wciąż na zbyt wysokim poziomie.
Neoplazja wewnątrznabłonkowa (CIN) pojawia się najczęściej w strefie transformacji (strefie przejściowej) w okolicy ujścia zewnętrznego. Zmiany mogą ulec progresji do raka inwazyjnego lub mogą przez wiele lat utrzymywać się w formie stacjonarnej. Wśród licznych znanych czynników zwiększonego ryzyka rozwoju raka szyjki macicy największe znaczenie ma przewlekła infekcja wirusem brodawczaka, zwłaszcza typami wirusa o wysokim potencjale onkogennym. Leczenie uzależnione jest od stopnia zaawansowania zmiany.
Większość raków błony śluzowej trzonu macicy poprzedzona jest nieprawidłowym jej rozrostem. Należy jednak zauważyć, że na podłożu bez atypii rozwój raka obejmuje 1,6% pacjentek, z kolei w przypadku rozrostów atypowych możliwość kancerogenezy stwierdza się u 23-56% chorych. Leczenie rozrostów błony śluzowej macicy uzależnione jest od jego typu.
Summary
Precancerous conditions in gynecologic oncology are the changes where malignant neoplasms occur more frequently than in the healthy tissue of female genital tract.
Vulvar and vaginal precancerous leasions occure in any age of women. Signifficant increase of their occurence is observed in relatively young patients (i.e. below 40 yrs.). Ethiopatogenic factors are: HPV infections, chronic inflammation, altered tissue trophy. Diagnostisc of vulvar and vaginal leasions is always based on specimen pathological examination. Treatment depends on the pathologic result as well as clinical status of the patient.
Cervical cancer has been a serious epidemiological problem for many years in Poland. The number of cases gradually decreases but it still remains at too high rate.
Cervical Intraepithelial Neoplasia (CIN) generally appears in the transformation zone (transient zone), nearby the external orifice. Leasions may progress into invasive cancer or can stay fixed for many years. Among numerous well known cervical cancer development risk factors, the most significant is the infection of human papilloma virus, especially with typical, high potential oncogenic virus. Treatment depends on severity of the changes. The majority of uterine carcinoma is preceeded by abnormal proliferation.
The vast maiority of endometrial cancers is preceeded by pathologic hyperplasia with atypia of the endometrium. However it is noteworthy, that approx. 1.6% of endometrial carcinoma is not proceeded by atypia of the endometrium. In case of endometrial hyperplasia with atypia the progression to endometrial carcinoma is observed in 23-56% of all cases. The mode of endometrial hyperplasia treatment depends on precise type of the leasion.



Stany przednowotworowe trzonu macicy
Rak trzonu macicy należy do jednego z najczęstszych nowotworów złośliwych u kobiet na świecie. Każdego roku urzędy statystyczne notują 189 tysięcy nowych zachorowań i około 45 tysięcy zgonów spowodowanych tą chorobą. Zachorowalność na nowotwory złośliwe trzonu macicy jest znacznie zróżnicowana. Około 60% zachorowań na nowotwory trzonu macicy występuje w krajach wysoko rozwiniętych. Według danych epidemiologicznych rak błony śluzowej trzonu macicy w krajach o wysokim dochodzie w przeliczeniu na jednego mieszkańca stał się najczęstszym nowotworem złośliwym narządu płciowego. Współczynniki zachorowania na nowotwory złośliwe trzonu macicy są najwyższe w krajach Ameryki Północnej, Europy oraz Australii. Średni poziom zachorowań na raka trzonu macicy obserwuje się w krajach Azji Wschodniej oraz Południowo-Wschodniej. Najniższe wskaźniki zachorowalności zaobserwować można w krajach Azji i Afryki. Zachorowalność na raka trzonu macicy we wszystkich rejonach Europy kształtuje się na porównywalnym poziomie, przy czym należy zaznaczyć, że najmniejsza zachorowalność i umieralność dotyczy krajów Europy Północnej, a w szczególności Szwecji (1). W 2008 roku według opracowania Globocan na nowotwory złośliwe trzonu macicy zachorowało 287 107 pacjentek na świecie, a w Polsce 3995 pacjentek, z czego 2174 w wieku do 65 roku życia, a 1819 w wieku 65 lat i więcej. Według Globocan, w 2008 roku na nowotwory złośliwe trzonu macicy zmarło w Polsce 966 pacjentek (2-4).
Większość raków błony śluzowej macicy poprzedzona jest nieprawidłowym jej rozrostem. Należy jednak zauważyć, że na podłożu bez atypii rozwój raka obejmuje 1,6% pacjentek, z kolei w przypadku rozrostów atypowych możliwość karcenogenezy stwierdza się u 23-56% chorych. Nieprawidłowe rozrosty błony śluzowej macicy są częstą przyczyną krwawień z dróg rodnych zwłaszcza u kobiet w okresie okołomenopauzalnym, nieco rzadziej po menopauzie. W prawidłowym cyklu miesiączkowym po wystąpieniu owulacji wzrasta poziom hormonów produkowanych przez ciałko żółte, co powoduje zakończenie fazy proliferacji błony śluzowej i stanowi początek fazy wydzielniczej. Faza ta jest fizjologicznym ograniczeniem procesu rozrostu i jeżeli nie nastąpi zapłodnienie, występuje prawidłowe krwawienie i cały cykl rozpoczyna się od początku (5). U pacjentek ze zwiększonym poziomem hormonów estrogenowych zarówno względnym, jak i bezwzględnym oraz gdy taki stan utrzymuje się dłużej, dochodzi do rozrostu błony śluzowej trzonu macicy. Zdarza się tak, jeśli z jakichkolwiek przyczyn nie wystąpi jajeczkowanie. Błona śluzowa trzonu macicy nie przechodzi wówczas w następną fazę cyklu. Po przekroczeniu granicy wydolności układu naczyniowego dochodzi do jej obumierania i krwawienia z dróg rodnych zbliżonego do miesiączki. Krwawienie tego typu jest zwykle bardziej obfite i trwa dłużej niż fizjologiczna miesiączka. Jeżeli przyczyny, które spowodowały wystąpienie cyklu bezowulacyjnego, ustąpią, nie dochodzi do trwałych zmian w błonie śluzowej trzonu macicy, a w kolejnych cyklach procesy proliferacji i wydzielania odbywają się już prawidłowo. Liczne badania dowodzą, że większość raków błony śluzowej macicy poprzedzone są jej rozrostem. Stwierdzono także, że im bardziej nasilone są zmiany rozrostowe, tym większe jest prawdopodobieństwo rozwoju raka endometrium. We wszystkich rodzajach rozrostów błony śluzowej trzonu macicy stwierdza się w badaniu ultrasonograficznym jej pogrubienie (6). Częstym miejscem występowania ognisk rozrostu endometrium są także polipy endometrialne, nierzadko stwierdzane przypadkowo w rutynowo wykonywanym przezpochwowym USG. Polipy mogą wywodzić się zarówno z błony śluzowej trzonu macicy, jak i kanału szyjki macicy. Polipy są zwykle widoczne jako hiperechogenne zmiany znajdujące się w różnych częściach macicy (6). Od początku badań nad rozrostami endometrium zainteresowania i obserwacje badaczy skupiały się na związku tych stanów z ryzykiem transformacji nowotworowej. Pojęcie rozrostu i możliwości powstania na jego podłożu raka błony śluzowej trzonu macicy po raz pierwszy opisał Cullen w 1900 roku. Podział Światowej Organizacji Zdrowia zaproponowany przez Sculliego, Normana i Norrisai powszechnie używany po dziś dzień wyróżnia cztery grupy rozrostów:
1. rozrost prosty – bez atypii,
2. rozrost złożony – bez atypii,
3. rozrost prosty atypowy,
4. rozrost złożony atypowy.
Rozrost prosty stanowi naturalną odpowiedź prawidłowo funkcjonującej błony śluzowej macicy na nadmierny bodziec estrogenowy. Jego charakterystyczną cechą jest proliferacja gruczołów i podścieliska z niewielkim przesunięciem stosunku gruczołów do podścieliska na korzyść gruczołów. W porównaniu do endometrium proliferacyjnego cewy gruczołowe układają się w sposób bardziej przypadkowy i często są torbielowato rozdęte, mitozy są nieliczne, a nabłonek nie wykazuje cech polimorfizmu. W rozroście złożonym stwierdza się większe zaburzenia architektoniki błony śluzowej: gruczoły są stłoczone, a podścielisko skąpe, ale polimorfizm i atypia komórek są niewielkie. Rozrost atypowy endometrium występuje najczęściej w formie rozrostu złożonego. Cechą charakterystyczną jest duży polimorfizm (atypia) komórek nabłonkowych, większe stłoczenie gruczołów. Jądra komórkowe są w większości przypadków większe od cytoplazmy, wykazują nieregularny kształt, wzmożoną barwliwość i zawierają wyraźne jąderka. Układ komórek w cewach gruczołowych jest chaotyczny, występuje duża różnorodność wielkości i kształtu komórek, pojawiają się liczne figury mitotyczne. Mimo uproszczenia i licznych poprawek, klasyfikacja rozrostów WHO, ISGO i FIGO z 1994 roku nie jest satysfakcjonująca. Jej główną wadą jest niska powtarzalność rozpoznań histopatologicznych. Połączenie rozrostów atypowych i gruczolakoraka endometrium zwiększa powtarzalność i zgodność rozpoznań wśród histopatologów. Klasyfikacja zaproponowana w 2000 roku przez Muttera i jego grupę i w 2003 roku przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia jako alternatywna dla klasyfikacji WHO, dzieli zmiany endometrium na trzy grupy:
– łagodny rozrost błony śluzowej macicy (ang. endometrial hyperplasia),
– endometrialna śródnabłonkowa neoplasia (ang. endometrial interepithelial neoplasia),
– rak endometrium (ang. endometrial cancer).
Endometrialną śródnabłonkową neoplazję (EIN) rozpoznaje się przez analogię do CIN w szyjce macicy, VIN w sromie, VAIN w pochwie, PIN w prostacie, PanIN w trzustce i traktuje jako stan przedrakowy. EIN jest klonalną proliferacją zmienionych architektonicznie i cytologicznie gruczołów, które mają skłonność do przemiany złośliwej w raka trzonu macicy typu endometrialnego. Przemiana w EIN wymaga odpowiednich czynników hormonalnych i kumulacji dodatkowych genetycznych uszkodzeń w przynajmniej jednej latentnej komórce przednowotworowej, której monoklonalny rozrost powoduje powstanie grup ciasno upakowanych i cytologicznie zmienionych gruczołów, znanych jako EIN. Szacuje się, że u 39% pacjentek ze zmianami o charakterze endometrialnej śródnabłonkowej neoplazji rak rozwinie się w ciągu jednego roku, a całkowite ryzyko rozwoju nowotworu złośliwego jest u tych chorych 45 razy wyższe niż w przypadku zmian łagodnych. Dlatego zmiany te powinny być wcześnie rozpoznawane i odpowiednio leczone (7-10).
Rozrosty endometrium są jedną z najczęstszych przyczyn krwawień z żeńskich narządów płciowych i to właśnie krwawienie zmusza pacjentkę do wizyty u ginekologa. Wykrycie zmian nowotworowych w miednicy mniejszej we wczesnym etapie ich rozwoju jest jednym z najważniejszych czynników prognostycznych u chorych na raka trzonu macicy. Klasyczna ultrasonografia już od ponad dwudziestu lat jest jedną z najczęściej wykorzystywanych metod wstępnej diagnostyki zmian w trzonie macicy. Ultrasonografia jest podstawowym i najprostszym sposobem obrazowania zmian patologicznych błony śluzowej macicy. W trakcie badania ultrasonograficznego głowicą przezpochwową oceniana jest grubość błony śluzowej macicy, jej echostruktura oraz granice między błoną śluzową a błoną mięśniową. Należy również zaobserwować kształt jamy macicy, obecność echa środkowego oraz ewentualny płyn w jamie macicy. Echogeniczność zmian w macicy jest porównywalna do prawidłowej błony mięśniowej trzonu, która jest określana mianem normoechogenicznej. Zmiany ciemniejsze są określane jako hipoechogenne, a zmiany jaśniejsze opisuje się jako ogniska hiperechogenne. Endometrium u pacjentek miesiączkujących jest otoczone hiperechogeniczną warstwą, którą są najprawdopodobniej drobne naczynia położone między błoną śluzową a błoną mięśniową trzonu macicy. U kobiet po menopauzie endometrium w obrazie ultrasonograficznym to najczęściej cienka, regularna w obrysie linia o wysokiej echogeniczności. Niekiedy w jamie macicy można stwierdzić niewielką ilość płynu, który nie jest objawem patologii. Pomiary błony śluzowej macicy wskazują, że grubość jednej warstwy endometrium w prawidłowej macicy najczęściej nie przekracza 4-5 mm. Weryfikacji histopatologicznej powinny być poddawane pacjentki w wieku pomenopauzalnym, u których stwierdza się endometrium o grubości powyżej 8-10 mm. Mogą u nich częściej występować zmiany rozrostowe i rak błony śluzowej trzonu macicy. W badaniu zmian rozrostowych duże znaczenie ma wykrywanie angiogenezy. Jest to złożony i wieloetapowy proces związany z przebudową macierzy zewnątrzkomórkowej, migracją i proliferacją śródbłonków oraz różnicowaniem mikronaczyń. U pacjentek po menopauzie powstawanie nowych naczyń w narządzie płciowym często współistnieje z rozrostami nowotworowymi. Spektrum przepływów dopplerowskich w guzie złośliwym wykazuje z reguły wzrost przepływu późnorozkurczowego oraz spadek indeksów oporu i pulsacji (6). W diagnostyce patologii błony śluzowej macicy duże znaczenie mają techniki endoskopowe. Histeroskopia to technika endoskopowa, która w ostatnich latach wykonała milowy krok w diagnostyce nieprawidłowych krwawień z dróg rodnych i podejrzeniu patologii endometrium stwierdzanym w rutynowym badaniu ultrasonograficznym. Techniki te pozwalają na precyzyjne rozpoznawanie na podstawie oceny histopatologicznej materiału pobranego w sposób celowany pod kontrolą wzroku. W wielu ośrodkach jeszcze podstawową metodą pobierania materiału do oceny histopatologicznej pozostaje diagnostyczna abrazja kanału szyjki i jamy macicy. Tak zwane „ślepe” łyżeczkowanie macicy obarczone jest dużym błędem, ze względu na możliwość ominięcia z przyczyn technicznych fragmentów błony śluzowej okolic ujść macicznych jajowodów, rzadziej dna macicy. Należy zauważyć, że początek rozrostu i wczesne postacie raka endometrium znajdują się często w tych właśnie obszarach. Dokładność pozyskania materiału tą metodą jest związana bezpośrednio ze starannością wykonania zabiegu, doświadczeniem lekarza oraz zaawansowaniem procesu chorobowego. Histeroskopia przy użyciu najnowszych urządzeń po pierwsze może być już wykonana w warunkach ambulatoryjnych, a po drugie jest bardzo wartościową metodą precyzyjnego weryfikowania miejsc, z których należy pobrać materiał do oceny histopatologicznej. Histeroskopowe uwidocznienie jamy macicy wraz z wyściełającym ją endometrium, wykrycie i określenie obszarów patologicznych oraz celowane pobranie wycinka sprawiają, że ta technika endoskopowa wykazuje największą wartość diagnostyczną w odniesieniu do rozrostów endometrium (9-11). Wśród sposobów leczenia zmian rozrostowych endometrium należy wymienić postępowanie zachowawcze – leczenie hormonalne oraz leczenie zabiegowe, które może mieć charakter pośredni polegający na destrukcji endometrium lub może być radykalne, polegające na wycięciu macicy (14, 15).
Celem leczenia zachowawczego – terapii hormonalnej stosowanej głównie u pacjentek w wieku rozrodczym, jest doprowadzenie do prawidłowych przemian endometrium potwierdzonych obrazem histopatologicznym. U kobiet niemiesiączkujących, po menopauzie, należy doprowadzić do atrofii endometrium. Podstawowym preparatem terapeutycznym jest progesteron i jego pochodne (15). Operacyjne leczenie pośrednie rozrostów endometrium może zostać wdrożone tylko i wyłącznie u pacjentek z rozrostem endometrium bez atypii, również przeciwwskazane jest w raku endometrium. Leczenie operacyjne pośrednie zastosować można również u pacjentek, u których terapia zachowawcza była nieskuteczna lub też u pacjentek z nawracającymi krwawieniami, oczywiście po wykluczeniu raka. Pośrednie leczenie operacyjne rozrostów endometrium polega na jego destrukcji, przy zastosowaniu metod niepozwalających na uzyskanie w czasie zabiegu materiału do oceny histopatologicznej, dlatego też przed zabiegiem destrukcji endometrium należy dokonać weryfikacji histopatologicznej materiału uzyskanego z jamy macicy. Metody destrukcji błony śluzowej macicy znane są już od ponad 20 lat i są wynikiem postępu i doświadczeń prowadzonych z użyciem histeroskopii (15). Wycięcie macicy jest najbardziej radykalnym sposobem leczenia rozrostów błony śluzowej trzonu macicy, może ono zostać wykonane z dostępu brzusznego i pochwowego. Postępowanie operacyjne radykalne powinno być rozważone wspólnie z pacjentką po uwzględnieniu jej preferencji oraz po rozważeniu możliwości transformacji nowotworowej (15).
Stany przednowotworowe szyjki macicy
Rak szyjki macicy stanowi w Polsce od wielu lat poważny problem epidemiologiczny. Liczba zachorowań stopniowo obniża się, pozostaje jednak wciąż na zbyt wysokim poziomie. Rocznie rozpoznawanych jest około 3450 nowych przypadków raka szyjki macicy – problemem głównym przy tej liczbie zachorowań jest fakt, że pomimo prowadzonych od kilku lat, powszechnie dostępnych, cytologicznych badań profilaktycznych i coraz szerszego dostępu do badań diagnostycznych, nadal przeważająca część nowo rozpoznawanych przypadków to raki w wysokim stopniu zaawansowania. Wpływa to niekorzystnie na efekty leczenia, gdyż, podobnie jak w przypadku innych nowotworów, u chorych na raka szyjki macicy stopień klinicznego zaawansowania procesu nowotworowego jest głównym czynnikiem determinującym szanse na wyleczenie – im wyższe jest zaawansowanie nowotworu w momencie rozpoznania, tym prawdopodobieństwo wyleczenia jest mniejsze (16).
Wśród licznych znanych czynników zwiększonego ryzyka rozwoju raka szyjki macicy wyodrębniono te, których udział w nowotworzeniu w szyjce macicy ma największe udowodnione znaczenie (poniżej pozycje 1-4) oraz te, których rola jest prawdopodobna, a ich znaczenie wzbudza kontrowersje wśród badaczy (poniżej pozycje od 5 do 11).
Czynnikami zwiększonego ryzyka zachorowania na raka szyjki macicy, podawanymi najczęściej w literaturze, są:
1) przewlekła infekcja wirusem brodawczaka ludzkiego (ang. human papilloma virus – HPV),

Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
  • Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
  • Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
  • Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.

Opcja #1

24

Wybieram
  • dostęp do tego artykułu
  • dostęp na 7 dni

uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony

Opcja #2

59

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 30 dni
  • najpopularniejsza opcja

Opcja #3

119

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 90 dni
  • oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Steward BW, Kleihues P (red.): Uterine cancer. World Cancer Report. IARC Press, Lyon 2003: 217-219.
2. Globocan: Cancer Incidence and Mortality Worldwide. IARC Press, Lyon 2008, http://globocan.iarc.fr.
3. Gabryś M: Epidemiologia i etiopatogeneza raka błony śluzowej trzonu macicy. [W:] Markowska J (red.): Ginekologia onkologiczna. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, t. 2, Wrocław 2006: 683-685.
4. Didkowska J, Wojciechowska U, Zatoński W: Nowotwory złośliwe w Polsce w 2008 roku. Centrum Onkologii-Instytut, Warszawa 2010 (dane niepublikowane, dostępne na witrynie internetowej).
5. Czekierdowski A: Diagnostyka ultrasonograficzna w raku endometrium. [W:] Markowska J (red.): Ginekologia onkologiczna. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2006: 701-714.
6. Bręborowicz J, Bręborowicz D: Diagnostyka histopatologiczna nowotworów trzonu macicy. [W:] Markowska J (red.): Ginekologia onkologiczna. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2006: 769-775.
7. Sobczuk A, Wrona W, Pertyński T: Nowe poglądy na temat klasyfikacji rozrostów błony śluzowej trzonu macicy – endometrialna śródnabłonkowa neoplasia (EIN). Ginekologia Polska 2007; 78: 986-989.
8. Gabryś M, Jędryka M: Czynniki prognostyczne w raku błony śluzowej trzonu. [W:] Markowska J (red.): Ginekologia onkologiczna. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2006: 726-730.
9. Sajdak S: Diagnostyka endoskopowa rozrostów i raka endometrium. [W:] Markowska J (red.): Ginekologia onkologiczna. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2006: 716-719.
10. Łukaszek S: Rozrost błony śluzowej trzonu macicy w okresie okołomenopauzalnym i pomenopauzalnym – uwagi patomorfologa. Przegląd Menopauzalny 2003; 2: 6-11
11. Urbański K, Kornafel J (red.): Ginekologia onkologiczna. [W:] Zalecenia postępowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach złośliwych. Część I. Onkologia w praktyce klinicznej. Via Media, Gdańsk 2007; 3 (suppl. C): 235-240.
12. Znojek W, Wilczyński RW, Hille G: Analiza czynników ryzyka neoplazji endometrium jako sposób uzupełnienia wskazań do diagnostycznego łyżeczkowania u kobiet po menopauzie z krwawieniem z jamy macicy. Przegląd Menopauzalny 2007: 110-114.
13. Sajdak S: Ocena przydatności współczesnych metod diagnostycznych w rozpoznawaniu zmian rozrostowych i raka endometrium. Akademia Medyczna, Poznań 1993.
14. Sajdak S: Histeroskopia. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2000.
15. Sajdak S: Leczenie rozrostów błony śluzowej trzonu macicy. [W:] Markowska J (red.): Ginekologia onkologiczna. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2006: 735-739.
16. Kędzia W, Zwierko M: Epidemiologia raka szyjki macicy. [W:] Markowska J (red.): Ginekologia onkologiczna. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2006: 501-511.
17. Kędzia W: Etiopatogeneza raka szyjki macicy. [W:] Markowska J (red.): Ginekologia onkologiczna. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2006: 512-515.
18. Basta A: Stany przedrakowe szyjki macicy – diagnostyka i leczenie. [W:] Markowska J (red.): Ginekologia onkologiczna. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2006: 579-589.
19. Olszewski WT: Terminologia zmian przednowotworowych szyjki macicy – od Papanicolaou do systemu Bethesda. Zwalczanie Nowotworów 2001; 1: 4.
20. Majak B: Podręczny atlas cytologii ginekologicznej. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2002: 23-27.
21. Chosia M, Domagała W: Choroby narządu płciowego żeńskiego. [W:] Domagała W (red.): Patologia, znaczy słowo o chorobie. Wydawnictwo PAU, Kraków 2005: 978.
22. Majewski S, Pniewski T, Goyal-Stec M: Rola wirusów brodawczaka w rozwoju zmian łagodnych i złośliwych okolicy narządów płciowych. Zakażenia wirusowe 2005; 6: 58.
23. Basta A, Bednarek W, Bidziński M et al.: Postępowanie w przypadku stwierdzenia śródnabłonkowej neoplazji i raka gruczołowego in situ szyjki macicy. Rekomendacje PTG, PTP i Centralnego Ośrodka Koordynującego Populacyjny Program Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Raka Szyjki Macicy. Ginekologia Polska 2009; 80: 791-794.
24. Wilkinson EJ, Friedrich EG: Disease of the vulva. [W:] Kurman RJ (red.): Blanstein’s Pathology of the Female Genital Tract. Spriner Verlag, New York 1987: 36-39.
25. Friedrich EG: Vulvar disease. W.B. Saunders Company, 2 ed., New York 1983.
26. McLachlin CM, Crum CP: Vulvar squamous carcinoma and its precursors: epidemiology and oncogenesis. [W:] Monsone J (red.): Papillomavirus in Human Pathology. Ares-Serono Symposia Publ., Roma 1995; 9: 387-395.
27. Andersen WA, Franquemont DW, Williams J et al.: Vulvar squamous cell carcinoma and papillomaviruses. Two separate entities? Am J Obstet Gynecol 1991; 165: 329-346.
28. Costa S, Guida G, Terzano P, Orlandi C: HPV infection in vulvar neoplasia. [W:] Monsone J (red.): Papillomavirus in Human Pathology. Ares-Serono Symposia. Publ., Rome 1995; 9: 403-412.
29. Kaufman RH: Intraepithelial neoplasia of the vulva. Gynecol Oncol 1995; 56: 8-21.
30. Di Paola GR: Natural history of vulvar neoplasia. 7th World Congres of Cervical Pathology and Colposcopy, Roma 1990. J Exp Clin Cancer Res 1990: 170-171.
31. Haefner HK, Tate JE, McLachlin MC, Crum CP: Vulvar intraepithelial neoplasia: age, morphological phenotype, papillomavirus DNA and coexisting invasive carcinoma. Human Pathol 1995; 26: 147-151.
32. McLachlin CM, Crum CP: Vulvar squamous carcinoma and its precursors: epidemiology and oncogenesis. [W:] Monsone J (red.): Papillomavirus in Human Pathology. Ares-Serono Symposia Publ., Roma 1995; 9: 387-395.
33. Messing MJ, Gallup DG: Carcinoma of the vulva in young women. Obstet Gynecol 1995; 86: 51-54.
34. Toki T, Kurman RJ, Park JS et al.: Probable nonpapillomavirus etiology of squamous cell carcinoma of the vulva in older women a clinicopathologic study using in situ hybridization and polymerase chain reaction. Int J Gynecol Pathol 1991; 10: 107-125.
35. Herod JJO, Shafi MI, Rollason TP et al.: Vulvar intraepithelial neoplasia: long term follow up of treated and untreated women. Br J Obstet Gynaecol 1996; 33: 157-161.
36. Barhan S, Ezengau L: Choroby sromu u kobiet w wieku podeszłym. Medycyna Po Dyplomie 1998; 7: 3.
37. Spaczyński M: Onkologia ginekologiczna. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 1997.
38. Jacobelli S, Sanaa F, Moyal-Barracco M et al.: Anti-HPV E2 protein T-cell responses and Vidal control In women with usual vulvar intraepithelial neoplasia and their healthly partners. PLoSOne 2012; 7(5): e36651. Epub 2012 May 9.
39. Basta A, Gudynudis E, Szczepański R, Adamek K: Infekcja HPV w obrębie sromu a śródnabłonkowa neoplazja i rak inwazyjny sromu. Przegl Lek 1996; 4(53) (suppl. 4): 81-84.
40. Basta A: Taktyka postępowania diagnostyczno-terapeutycznego we wczesnych stadiach zaawansowania raka sromu. Przegl Lek 1999; 56: 89-93.
41. Basta A, Adamek K, Pityński K: Intraepithelial neoplasia and early stage vulvar cancer. Epidemiological, clinical and virological observations. Eur J Gynaecol Oncol 1999; 2: 111-114.
42. Basta A, Adamek K, Pawlak M, Przeszlakowski D: Występowanie stanów przednowotworowych i nowotworów złośliwych sromu u kobiet młodych. Przegl Lek 199; 1: 20-22.
43. Blanc B, Benmoura D, D’Ercole C: Diagnostics Therapeutic approach of VIN 3 among young women. [W:] Monsone J (red.): Papillomavirus in Human Pathology. Ares-Serono Symposia Publ., Rome 1995; 9: 413-418.
44. De Palo G, Stefanon B, Pilotti S et al.: High Grade Vulvar Intraepithelial Neoplasia: A clinical pathologic and molecular virology study. Cervix Lower fem. Genital Tract 1992; 10: 23-31.
45. Friedman M: Vulvar intraepithelial neoplasia III and Human Papillomavirus. [W:] Monsone J (red.): Papillomavirus in human Pathology. Ares-Serono Symposia Publ., Rome 1995; 9: 397-401.
46. Okoń K, Basta A, Stachura J: Morphometry separates squamous cell carcinoma of the vulva into two distinct groups. Pol J Pathol 1998; 49: 293-295.
47. Starzewski J, Hanski W: Śródnabłonkowa neoplazja sromu i choroba Pageta. [W:] Miecznikowski A (red.): Choroby sromu. PZWL, Warszawa 1993: 59-78.
48. Piekieł H: Early invasion of the vulva. Eur J Gynecol Oncol 1989; 10: 97-99.
49. Micheletti L, Preti M, Barbero M et al.: Association between vulvar intraepithelial neoplasia and other intraepithelial and/or invasive neoplasia of the loer genital tract. [W:] Chanen W, Atkinson K (red.): Cervical Pathology and Colposcopy. 9th World Congres. Monduzzi Editore, Bologna 1996: 445-448.
50. Madej J, Basta A, Madej JG, Strama M: An experimental tetracycline and vitamin A therapy of HPV infection of the lower female genital tract. [W:] Stanley MA (red.): Immunology of Human Papillomaviruses. Plenum Press, New York 1994: 305-308.
51. Aroonroch R, Visetsiri Y, Wongwaisayawan S et al.: Coexising vulvar Paget’s disease and mucinous carcinoma of the breast: a case report and rewiev of literature. J Med Assoc Thai 2012 Jun; 95(6): 847-52.
52. Aho M, Vesterinen E, Meyer B et al.: Natural history of vaginal intraepithelial neoplasia. Cancer 1991; 68: 195.
53. Kordek R, Jassem J, Krzakowski M, Jeziorski A: Onkologia. Wydawnictwo Medical Press, Gdańsk 2003: 222-226.
otrzymano: 2013-04-24
zaakceptowano do druku: 2013-06-05

Adres do korespondencji:
*Andrzej Bieńkiewicz
Oddział Kliniczny Ginekologii Onkologicznej UM
ul. Pabianicka 62, 93-513 Łódź
tel.: +48 (42) 689-54-42
e-mail: abienkiewicz@wp.pl

Postępy Nauk Medycznych 7/2013
Strona internetowa czasopisma Postępy Nauk Medycznych