© Borgis - Medycyna Rodzinna 2/2016, s. 91-97
Robert Walaszek1, Tomasz Szurmik2, Anna Marszałek3, Katarzyna Walaszek4, Marcin Burdacki4
Medyczne, pedagogiczne, psychologiczne i społeczne oddziaływania hipoterapii
Medical, pedagogical, psychological and social impact of hippotherapy and their level of fitness by using
1Katedra Rekreacji i Odnowy Biologicznej, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie
2Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji, Uniwersytet Śląski, Cieszyn
3Publiczna Szkoła Podstawowa Stowarzyszenia Przyjaciół Szkół Katolickich w Hucisku-Pewelce
4Student I roku, Studia Uzupełniające Magisterskie, Kierunek Fizjoterapia, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie
Summary
Hippotherapy is a form of therapy or treatment aided by a horse, which aims to improve a person’s health and their level of fitness. It is one of the few methods of physiotherapy which has a positive effect on both the motor system as well as the psychological condition of the disabled patient. Hippotherapy focuses on several cognitive areas of the patient: the physical, the emotional and motivational, the cognitive and the social ones. Its treatment is especially effective with people who face mental challenges and who usually have difficulties with their cognitive and social skills, as well as with their speech. The therapy aided by a horse is an excellent form of psychological and psycho-pedagogical treatment, and ultimately it improves the patients’ standard of living. The main goals of hippotherapy in this context are to make the patients more responsible, caring, as well as sensitive, and to encourage them to overcome the fear of coping with new situations and to enjoy contact with other animals. Contact with a horse improves the emotional wellbeing of the patient and changes their behaviour. It also boosts the patient’s confidence and their self-esteem by encouraging them to be more independent. The main aim of this study was to present the effect of hippotherapy on a disabled person, mainly in the pedagogical, psychological and social context. The study presents a view which has been created based on the literature related to the subject.
Wstęp
Hipoterapia jest jedną z popularnych ostatnio metod terapeutycznych. Termin „hippoterapia” pochodzi od dwóch słów: hippos (koń) oraz therapeia (opiekować się, leczyć). W Polsce upowszechniła się nazwa „hipoterapia” (1). Mały Słownik Fizjoterapeuty definiuje hipoterapię jako: „(...) ogół działań terapeutycznych związanych z końmi” (2). Bardziej szczegółowo: „hipoterapia to działanie mające na celu przywracanie zdrowia i sprawności przy pomocy konia i jazdy konnej” (3). Strauβ (4) w swojej pracy określa hipoterapię jako metodę rehabilitacji ruchowej bazującą na działaniach neurofizjologicznych, prowadzonych w kontakcie z koniem. Według Kanonów Polskiej Hipoterapii, opracowanych przez Polskie Towarzystwo Hipoterapeutyczne, hipoterapia to: „ukierunkowane działanie terapeutyczne, mające służyć poprawie funkcjonowania człowieka w sferach fizycznej, emocjonalnej, poznawczej i/lub społecznej, podczas którego specjalnie dobrany i przygotowany koń stanowi integralną część procesu terapeutycznego” (5). Wszystkie wyżej wymienione definicje hipoterapii odnoszą się do konia, jego terapeutycznych i leczniczych właściwości. Hipoterapia jest więc specyficzną metodą gimnastyki leczniczej służącą pacjentowi w poprawie stanu jego zdrowia (6).
Poza granicami Polski zakres hipoterapii obejmuje tylko rehabilitację pacjentów z dysfunkcjami narządu ruchu, czyli gimnastykę leczniczą za pomocą ruchów konia. W Polsce zakres zajęć objętych hipoterapią jest o wiele większy i dotyczy wszelkich działań leczniczych wykonywanych przy udziale konia. Ma przywracać zdrowie i sprawność fizyczną za pomocą jazdy na koniu i bezpośredniego kontaktu z koniem (3). Najczęściej stosowane są takie formy terapii jeździeckiej, jak: terapeutyczna jazda konna, metody medyczno-fizjoterapeutyczne, pedagogiczno-psychologiczne oraz rekreacyjno-sportowe. Kanony Polskiej Hipoterapii, będące wyznacznikiem prawidłowo pojętej hipoterapii, uwzględniają hipoterapię jako fizjoterapię na koniu, psychopedagogiczną jazdę konną, woltyżerkę oraz terapię poprzez kontakt z koniem. Fizjoterapia realizowana za pomocą jazdy na koniu jest usprawnianiem ruchowym na koniu poruszającym się stępem. Prowadzona jest pod kierunkiem fizjoterapeuty. Psychopedagogiczna jazda konna i woltyżerka są zespołem działań jeździeckich podejmowanych w celu usprawnienia intelektualnego, poznawczego, emocjonalnego i fizycznego. Te formy prowadzone są przez psychologa, pedagoga, terapeutę zajęciowego lub pod ich kierunkiem. Kontakt z koniem ma na celu nawiązanie współpracy pacjenta ze zwierzęciem, z otaczającym środowiskiem oraz z innymi ludźmi. Sportowa i rekreacyjna jazda konna dla osób niepełnosprawnych jest uznawana za odrębną dyscyplinę. Według Kanonów Polskiej Hipoterapii nie stanowi części hipoterapii, ale jest z nią ściśle związana i może mieć aspekt terapeutyczny (5). Jednak głównym i najważniejszym celem hipoterapii jest rehabilitacja. To lecznicze działanie polega na odbiorze przez pacjenta siedzącego na koniu bodźców ruchowych przekazywanych przez konia podczas jego chodu oraz na dostosowaniu się pacjenta do ruchów konia. Dopasowanie się do poruszającego się oscylacyjnie ruchu grzbietu końskiego musi być pasywne i aktywne, jednakże bez aktywnego oddziaływania pacjenta na konia (1). Zadania hipoterapii skupiają się zasadniczo wokół kilku sfer poznawczych człowieka. Są nimi sfery: fizyczna, emocjonalno-motywacyjna, poznawcza oraz społeczna. Występują niezależnie obok siebie i w mniejszym bądź większym stopniu wplatają się w każdy rodzaj hipoterapii. Działania hipoterapeutyczne powodują (3):
a) stymulację rozwoju psychoruchowego pacjenta, w tym:
– poprawę orientacji przestrzennej, koordynacji wzrokowo-ruchowej oraz wyczucie schematu własnego ciała,
– poprawę koncentracji uwagi,
– zwiększenie motywacji do wykonywania ćwiczeń,
– rozwijanie samodzielności,
b) zmniejszenie zaburzeń równowagi i poprawę reakcji obronnych,
c) poprawę możliwości lokomocyjnych,
d) poprawę poczucia własnej wartości,
e) osłabienie reakcji nerwicowych i relaksację,
f) zapewnienie kontaktu ze zwierzęciem i przyrodą.
Celem pracy było przedstawienie działania hipoterapii na organizm człowieka niepełnosprawnego w aspekcie medycznym, pedagogicznym, psychologicznym i społecznym.
Charakter i temperament konia terapeutycznego
Dobór konia do zajęć hipoterapeutycznych jest istotny z uwagi na zapewnienia pacjentowi bezpieczeństwa oraz efektywności terapii. W hipoterapii wykorzystuje się wałachy, sporadycznie klacze, nie prowadzi się zajęć z ogierami. W zajęciach biorą udział konie różnych ras, poza końmi pełnej krwi angielskiej i czystej krwi arabskiej. Optymalny wzrost konia to 135-150 cm. Ułatwia to asekurowanie jadącego i umożliwia efektywniejszą pomoc w wykonywaniu ćwiczeń. W terapii u ludzi dorosłych można użyć koni o wysokości od 150 do 160 cm. Kuce poniżej 130 cm mogą być przydatne w pracy z dziećmi do 3 lat, ale wskazane jest, aby ich stęp nie był zbyt szybki (7, 8).
Istotną cechą decydującą o przydatności do zajęć z niepełnosprawnymi jest charakter konia. Koń terapeutyczny powinien być łagodny, spokojny, niepłochliwy, o zrównoważonym temperamencie. Wyprowadzany ze stajni, powinien bez wysiłku i spokojnie się prowadzić, zatrzymywać i pozostawać w bezruchu tyle czasu, ile wymaga od niego prowadzący, nie wymuszać na prowadzącym zmiany ruchu, nie denerwować się, jeśli zostanie na ujeżdżalni sam, nie zatrzymywać się i nie zmieniać tempa z własnej woli. Istotne jest, aby koń był przyjaźnie nastawiony do człowieka. Jego temperament nie może być zbyt gwałtowny, ale nie powinien też być ociężały; raczej spokojny i zrównoważony, ale nie otępiały (9).
Działanie hipoterapii na organizm człowieka
Przez wieki żadne zwierzę nie było bardziej związane z życiem i pracą człowieka jak właśnie koń. Dzięki ruchowej współpracy konia i człowieka, fizycznej i psychicznej łączności pomiędzy nimi, ludzie dostrzegli nowe aspekty percepcji (10). Z początku hipoterapię traktowano przede wszystkim jako metodę rehabilitacji ruchowej. Jednak z czasem dostrzeżono również inne pozytywne aspekty tej metody usprawniania, oddziałujące na różne sfery rozwoju człowieka. Szczególne znaczenie lecznicze hipoterapia ma dla osób upośledzonych umysłowo. Osoby te charakteryzują się przede wszystkim nieprawidłowym rozwojem funkcji poznawczych i społecznych oraz mowy. Wsparcie otoczenia, przy wykorzystaniu terapii psychologicznej i psychopedagogicznej, może pomóc takim osobom w możliwie jak najlepszym funkcjonowaniu ich w codziennym życiu. Główne zadania hipoterapii polegają tutaj głównie na wzmocnieniu odpowiedzialności, opiekuńczości, wrażliwości, przezwyciężania lęków związanych z zupełnie nowymi sytuacjami oraz kontaktem ze zwierzętami (11). W wyniku kontaktu z koniem następuje znaczna poprawa stanu zdrowia oraz poprawa samopoczucia psychicznego pacjenta, zmienia się zachowanie pacjenta, wraca wiara we własne siły, wzmacnia się poczucie własnej wartości (9).
Według założeń Polskiego Towarzystwa Hipoterapeutycznego, hipoterapia wpływa na cztery obszary życia człowieka: fizyczny, emocjonalno-motywacyjny, poznawczy oraz społeczny (ryc. 1) (5). Każdy pacjent uczęszczający na zajęcia hipoterapii, ze względu na różnorodne deficyty spowodowane niepełnosprawnością, wynosi z nich inne, specyficzne dla siebie korzyści. Należy oczywiście zauważyć, że hipoterapia, podobnie jak inne rodzaje terapii ze zwierzętami, jest tylko uzupełniającą metodą rehabilitacyjną. Pomimo wielu zalet, nie powinna być stosowana jako jedyny rodzaj terapii w pracy z osobami niepełnosprawnymi (12).
Ryc. 1. Sfery oddziaływania hipoterapii (wg 13, modyfikacja własna)
Szczegółowe cele hipoterapii można określić jako (4):
– normalizowanie napięcia mięśniowego – rozluźnianie zbyt napiętych mięśni (spastycznych) oraz mobilizowanie mięśni osłabionych, poprawa postawy ciała oraz symetrii napięcia mięśniowego. Osiągnąć to można prawidłowym dosiadem oraz odpowiednio dobranymi do potrzeb danego pacjenta ćwiczeniami,
– naśladowanie wzorca chodu (torowanie neuronalne) – u siedzącego prawidłowo pacjenta poruszający się równym stępem koń powoduje trójwymiarowy ruch obręczy biodrowej, drobne rotacje kręgów oraz przeciwstawny względem bioder ruch obręczy barkowej (dysocjacja biodrowo-barkowa). Ruchy te są podobne do ruchów, jakie wykonuje człowiek podczas chodu,
– hamowanie patologicznie przetrwałych odruchów postawy (Asymetryczny Toniczny Odruch Szyjny – ATOS oraz Symetryczny Toniczny Odruch Szyjny – STOS) oraz wywoływanie odruchów równoważnych i obronnych. Odruchy przetrwałe i towarzyszące im nadmierne napięcie mięśni uniemożliwiają prawidłowy rozwój. Hipoterapia ma za zadanie wyhamować nieprawidłowe wzorce. Istotne jest podczas terapii, aby unikać ułożeń wywołujących, a tym samym utrwalających patologiczne odruchy,
– ochronę przed ograniczeniami ruchomości i przykurczami w stawach za pomocą stymulowania mało aktywnych partii mięśniowych,
– poprawę równowagi, orientacji w przestrzeni, orientacji w schemacie ciała, koordynacji wzrokowo-ruchowej na skutek zmiany położenia punktu ciężkości ciała wywołanej ruchem konia,
– stymulowanie percepcji zmysłowej poprzez dostarczanie jednocześnie wrażeń wzrokowych, słuchowych, dotykowych, zapachowych oraz proprioceptywnych,
– rozwijanie umiejętności poznawczych: uczenie nowych pojęć i umiejętności oraz ćwiczenie koncentracji uwagi,
– poprawę samooceny i kondycji psychicznej,
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Wyżnikiewicz-Nawracała A: Jeździectwo w rozwoju motorycznym i psychospołecznym osób niepełnosprawnych. Wyd. II. AWFiS, Gdańsk 2002: 75-76. 2. Bartyzel-Lechforowicz H, Chrystyna J, Bąk P: Mały Słownik Fizjoterapeuty. WSZiA, Zamość 2009: 35. 3. Strumińska A (red.): ABC Hipoterapii. Psychopedagogiczne aspekty dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie. Wyd. II. PWRiL, Warszawa 2007: 16. 4. Strauß I: Hipoterapia. Neurofizjologiczna gimnastyka lecznicza na koniu. Fundacja Na Rzecz Rozwoju Rehabilitacji Konnej Dzieci Niepełnosprawnych „Hipoterapia”, Kraków 1996: 27. 5. Gasińska M, Włodarczyk A: Kanony Polskiej Hipoterapii. Rehab Med 2007; 6(3): 73-75. 6. Solecka-Szpejda I: Hipoterapia – historia, doświadczenia własne, przyszłość. Hipoterapia 1994: 1- 4. 7. Wieczorek D, Ciołek K, Sitek JE, Zaręba W: Hipotest – próba wystandaryzowanej przydatności konia do zajęć hipoterapeutycznych. Annales Academiae Medicae Gedanensis 2012; 42: 29-39. 8. Rozmarynowicz A, Szark-Eckardt M, Mrozkowiak M, Zukow W: Rola hipoterapii w poprawie stanu fizycznego i psychicznego osób niepełnosprawnych. J Health Scien 2013; 3(12): 203-214. 9. Sawaryn D: Wpływ hipoterapii na poprawę stanu zdrowia pacjentów z mózgowym porażeniem dziecięcym. Refleks 2009; 3: 44-45. 10. Teichmann-Engel B (red.): Terapeutyczna Jazda Konna II. Strategie Rehabilitacji. Fundacja Na Rzecz Rozwoju Rehabilitacji Konnej Dzieci Niepełnosprawnych „Hipoterapia”, Kraków 2005: 356. 11. Gąsiorowska B: Hipoterapia dla osób z zespołem Downa. [W:] Kaczmarek BB (red.): Wspomaganie rozwoju dzieci z zespołem Downa – teoria i praktyka. Impuls, Kraków 2008: 25-39. 12. Bekasiewicz N: Czy zwierzęta potrafią leczyć? Terapie z udziałem zwierząt wspomagające rehabilitację osób niepełnosprawnych. Przyjaciel, Warszawa 2008: 164-168. 13. Dudziak B: Znaczenie hipoterapii i kontaktu ze zwierzętami w procesie rewalidacji i resocjalizacji. [W:] Czubala D, Lach-Rosocha J (red.): Niepełnosprawni wśród nas. O dostęp do edukacji i prawo do rozwoju. ATH, Bielsko-Biała 2004: 357. 14. Gazurek, D, Gasińska M: Kompleksowa rehabilitacja dziecka z mózgowym porażeniem dziecięcym. [W:] Szmigiel C (red.): Podstawy diagnostyki i rehabilitacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Tom 1. AWF, Kraków 2001: 295-296. 15. Baum E: Terapia zajęciowa. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2008: 56-58. 16. Olechowicz H: Hipoterapia i terapeutyczna jazda konna. Rewalid 2006; 2(20): 87-89. 17. Szymczak M: Wpływ zajęć hipoterapeutycznych na rozwój dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Pielęgniarstwo Polskie 2009; 4(34): 8-24. 18. Al Hussein A: Stosunek ludzi do koni we współczesnym święcie. Araby Mag 2012; 1: 12-23. 19. Gliniewska A: Hipoterapia jako metoda terapii osób ze stwardnieniem rozsianym. Przeg Hipoter 2007; 1(4): 2-6. 20. Hauser G: Wpływ terapeutycznej jazdy konnej na poprawę funkcjonowania społecznego dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami. Przeg Hipoter 2008; 2(8): 22-25.
