Lidia Pijankowska-Beksa1, Agnieszka Kiryszewska2, Janina Łucja Grzegorczyk2, *Joanna Szczepańska3
Ocena wpływu ozonoterapii i profilaktyki fluorkowej z zastosowaniem preparatu Fluor Protector na liczebność bakterii Streptococcus mutans i Lactobacillus spp. płytki nazębnej u dzieci
The evaluation of the impact of ozone therapy and Fluor Protector fluoride prevention on the number of Streptococcus mutans and Lactobacillus spp., in children dental plaque
1PhD, Department of Paediatric Dentistry, Medical University of Łódź
Head of Department: prof. Joanna Szczepańska, MD, PhD
2Department of Paediatric Dentistry, Medical University of Łódź
Head of Department: prof. Joanna Szczepańska, MD, PhD
3I Department of Microbiology and Laboratory Medical Immunology, Medical University of Łódź
Head of Department: prof. Janina Łucja Grzegorczyk, MD, PhD
Streszczenie
Wstęp. Paciorkowce z rodzaju Streptococcus (głównie Streptococcus mutans oraz Streptococcus sobrinus) uznawane są za najważniejsze bakterie wywołujące próchnicę. Właściwości kwasotwórcze posiadają również występujące w płytce nazębnej G(+) pałeczki z rodzaju Lactobacillus. Powszechnie w profilaktyce próchnicy stosuje się fluorki, które głównie poprzez mechanizmy miejscowe (hamowanie enzymów bakteryjnych oraz wspomaganie procesów remineralizacji) działają przeciwpróchnicowo. W ostatnim czasie wzrosło zainteresowanie ozonem, który uznawany jest za niezawodny środek przeciwbakteryjny.
Cel pracy. Celem pracy była ocena półrocznego wpływu ozonoterapii oraz fluoryzacji kontaktowej na liczebność bakterii próchnicotwórczych płytki nazębnej.
Materiał i metody. Badania mikrobiologiczne płytki nazębnej przeprowadzono u 56 dzieci. Płytkę nazębną pobierano podczas badania wstępnego, przed wykonaniem zabiegów profilaktycznych pierwszych stałych zębów trzonowych, a następnie po 6 miesiącach podczas badania kontrolnego. Przed zabiegiem profilaktycznym przeprowadzano ankietę wśród rodziców, oceniano stan zębów mlecznych i stałych oraz higieny jamy ustnej. Wyniki badań poddano analizie statystycznej z wykorzystaniem testu Manna-Whitneya, testu Wilcoxona oraz współczynnika korelacji rang Spearmana, przy poziomie istotności p ≤ 0,05.
Wyniki. U wszystkich badanych dzieci wyhodowano bakterie S. mutans z płytek nazębnych pobranych podczas pierwszej wizyty, a pałeczki kwasu mlekowego obecne były u ok. 63% dzieci poddawanych ozonoterapii i ok. 67% w grupie lakieru fluorkowego. W badaniu kontrolnym po 6 miesiącach występowanie paciorkowców zmiennych w grupie ozonoterapii obniżyło się do 88% przypadków, a w grupie fluoryzacji kontaktowej do 84,6%. Obecność bakterii Lactobacillus spp. uzyskano u podobnej liczby pacjentów jak w badaniu wstępnym. Nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie w liczebności bakterii pomiędzy badaniem wstępnym a badaniem kontrolnym zarówno w grupie osób poddanych ozonoterapii, jak i w grupie preparatu fluorkowego.
Wnioski. Półroczna analiza działania zabiegów ozonoterapii oraz fluoryzacji kontaktowej wykazała, że liczebności bakterii Streptococcus mutans uległy zmniejszeniu w płytce nazębnej u około 1/4 badanych dzieci, chociaż wyniki te nie były istotne statystycznie. Długoterminowy potencjał bakteriobójczy gazowego ozonu i preparatu fluorkowego Fluor Protector kształtują się na podobnym poziomie.
Summary
Introduction. Streptococci (especially Streptococcus mutans and Streptococcus sobrinus) are considered to be the most important bacteria causing caries. G-positive bacilli, such as Lactobacillus present in the dental plaque, also have acidogenic properties. Fluorides are commonly used in the prevention of caries and have anticariogenic effects mainly via local mechanisms (bacterial enzyme inhibition and supporting remineralisation process). The interest in ozone, which is considered a reliable antibacterial agent, has increased recently.
Aim. The aim of the study was to evaluate the long-term impact of ozone and topical fluoridation on the number of cariogenic plaque bacteria.
Material and methods. Microbiological plaque testing was performed in a group of 56 children. Dental plaque was collected during the preliminary examination, prior to preventive treatments of the first permanent molars and after 6 months, during a follow-up evaluation. Before preventive treatment, a survey was conducted among parents, the state of the deciduous and permanent teeth as well as oral hygiene were evaluated. The results were analyzed statistically using the Mann-Whitney test, Wilcoxon test and Spearman rank correlation coefficient, with a significance level of p ≤ 0.05.
Results. Streptococcus mutans were isolated from plaque collected from all children during the first visit. Lactic acid bacteria were present in aprox. 63% of patients treated with ozone and aprox. 67% subjects in the fluoride varnish group. Follow-up after 6 months revealed that the occurrence of S. mutans in the ozone group decreased to 88% of the cases and to 84.6% in the fluoridated group. Lactobacillus spp. were present in similar numbers of patients as in the preliminary test. There were no statistically significant differences in the number of bacteria during first or second evaluation between patients treated with ozone therapy and those undergoing fluoride therapy.
Conclusions. A 6-month assessment of the effectiveness of ozone therapy and topical fluoridation showed that the numbers of plaque Streptococcus mutans decreased in approx. 1/4 of children, however, the results were not statistically significant. Long-term microbicide potential of both ozone gas and Fluor Protector fluoride are at similar level.
Wstęp
Próchnica zębów dotyka ludzkość od zarania dziejów i nadal stanowi jedną z najczęstszych chorób zakaźnych występujących w różnych częściach świata. Na podstawie licznych badań epidemiologicznych i doświadczalnych przeprowadzanych na zwierzętach oraz ludziach ustalono, że paciorkowce z rodzaju Streptococcus (głównie Streptococcus mutans oraz Streptococcus sobrinus) są najważniejszymi bakteriami wywołującymi próchnicę. Jest to spowodowane ich zdolnością do szybkiego wytwarzania kwasu mlekowego z węglowodanów zawartych w diecie, głównie sacharozy i glukozy (1-4). Właściwości kwasotwórcze posiadają również występujące w płytce nazębnej G(+) pałeczki z rodzaju Lactobacillus, które w przeciwieństwie do Streptococcus mutans nie uczestniczą w inicjowaniu procesu próchnicowego, ale biorą udział w progresji zmiany próchnicowej zębów. Obecność paciorkowców zmiennych i produkcja przez te mikroby kwasu mlekowego stymuluje wzrost pałeczek Lactobacillus. Wykazano, że bakterie Streptococcus mutans mogą samodzielnie wytwarzać płytkę nazębną, zaś przedstawiciele z rodzaju Lactobacillus nie posiadają tej zdolności (5, 6). Charakterystyczne dla pałeczek kwasu mlekowego są silne właściwości zakwaszające środowisko. Występują powszechnie w jamie ustnej, jednak stanowią zaledwie 1% składu bytującej tam mikroflory, przy czym liczebność ich wzrasta w aktywnych procesach próchnicowych (7).
Aby bakterie mogły być zakwalifikowane do grupy próchnicotwórczych, muszą posiadać pewne cechy: produkować kwasy w procesie fermentacji cukrów, tworzyć zewnątrzkomórkowe wielocukry oraz posiadać zdolność bytowania w kwaśnym środowisku. Istotne jest również wytwarzanie glukanów (dekstranu i mutanu). Nierozpuszczalny w wodzie mutan odpowiada za adsorpcję bakterii do powierzchni zęba, a następnie umożliwia agregację i koagregację bakterii. Rozpuszczalny w wodzie dekstran stanowi rezerwę energetyczną w sytuacjach niedoboru węglowodanów w pożywieniu (2, 8).
Celem większości zabiegów profilaktycznych obecnie stosowanych jest eliminacja bakterii lub zahamowanie ich zjadliwości, poprzez neutralizację kwasów wytwarzanych przez ww. bakterie próchnicotwórcze w procesie fermentacji węglowodanów (9). Związki fluoru wpływają na obniżenie liczebności bakterii S. mutans oraz Lactobacillus spp. poprzez zaburzenie metabolizmu komórki bakteryjnej, inhibicję wytwarzania kwasów oraz wielocukrów wewnątrz- i zewnątrzkomórkowych. Jednym z mechanizmów działania fluoru jest blokowanie enzymu bakteryjnego – enolazy, odgrywającego istotną rolę w przemianie węglowodanów. Jony F- wzmacniają również twarde tkanki zęba, przekształcając hydroksyapatyty w stabilniejsze chemicznie fluoroapatyty (10).
Innym środkiem w walce z bakteriami okazał się ozon, zarówno w fazie wodnej, jak i gazowej (11). Budowa komórek bakteryjnych sprawia, że są one wrażliwe na działanie O3. Brak cholesterolu w strukturze bakteryjnej błony komórkowej powoduje, że tlen atomowy, powstały z rozpadu ozonu, reaguje z nienasyconymi kwasami tłuszczowymi, fosfolipidami i białkami, prowadząc do prawie natychmiastowej destrukcji mikroorganizmów (12, 13). Już 10-sekundowa aplikacja powoduje 99% eliminację bakterii S. mutans i S. sobrinus (14). Ze względu na te mikrobiologiczne właściwości zainteresowanie ozonem w leczeniu stomatologicznym w ostatnich latach wzrosło.
Cel pracy
Celem pracy była ocena długoterminowego wpływu ozonoterapii oraz fluoryzacji kontaktowej przeprowadzanej w warunkach in vivo na liczebność bakterii Streptococcus mutans oraz Lactobacillus spp. zawartych w płytce nazębnej u dzieci.
Materiał i metody
Charakterystyka grupy badanej
Badaniami objęto łącznie 129 dzieci w wieku 6-10 lat zgłaszających się do Zakładu Stomatologii Wieku Rozwojowego UM w Łodzi w latach 2011-2014. Po wykonaniu badania podmiotowego przeprowadzono wśród opiekunów ankietę dotyczącą stanu zdrowia, świadomości prozdrowotnej rodziców, nawyków żywieniowych oraz stylu życia dzieci. Następnie dzieci kwalifikowano do dwóch różnych zabiegów profilaktycznych pierwszych stałych zębów trzonowych: zabiegu ozonoterapii lub kontaktowej profilaktyki fluorkowej z zastosowaniem preparatu Fluor Protector zgodnie z opisem zamieszczonym niżej. U 56 dzieci wykonano badania mikrobiologiczne płytki nazębnej. Charakterystykę grup badanych pacjentów przedstawia rycina 1.
Ryc. 1. Charakterystyka grup badanych uczestniczących w badaniach mikrobiologicznych płytki nazębnej
FP – Fluor Protector
Kryterium włączenia do badań: dzieci ogólnie zdrowe, w wieku 6-10 lat.
Kryterium wyłączenia z badań: dzieci z ostrą lub przewlekłą chorobą ogólnoustrojową, przyjmujące antybiotyki lub do miesiąca po antybiotykoterapii, dzieci poniżej 6. i powyżej 10. roku życia.
Przed przystąpieniem do zabiegów u wszystkich dzieci wykonano badanie wstępne, określając stan zębów mlecznych i stałych oraz stan higieny jamy ustnej za pomocą wskaźnika OHI wg Greene’a i Vermiliona. Dla każdego dziecka obliczono wskaźnik puw, puwp, PUW oraz PUWp. Do oceny stanu zębów wykorzystano urządzenie laserowe DIAGNOdent pen 2190 firmy Kavo oraz standardową skalę wizualno-dotykową po uprzednim oczyszczeniu zębów profilaktyczną szczoteczką na mikrosilnik. Po dokładnym osuszeniu zębów oceniano obecność ogniska próchnicowego za pomocą końcówki A, przeznaczonej do badania powierzchni żujących. Oceny dokonywano na powierzchniach okluzyjnych zębów bez wypełnień oraz bez obecności laku szczelinowego. Końcówkę urządzenia zbliżano do zęba w taki sposób, aby wiązka promieniowania była prostopadła do długiej osi zęba. W karcie pacjenta odnotowano najwyższą wartość wskazaną przez urządzenie. Do interpretacji wyników posłużono się skalą Hibsta i Paulusa, obejmującą cztery przedziały wartości:
I (0-13) – brak konieczności przeprowadzania zabiegów profilaktycznych,
II (14-20) – potrzeba wykonywania zintensyfikowanych zabiegów profilaktycznych przez pacjenta w domu,
III (21-29) – konieczność wdrożenia profesjonalnych zabiegów profilaktycznych lub minimalnej interwencji stomatologicznej w zależności od czynników ryzyka rozwoju próchnicy,
IV (> 30) – wymagana interwencja stomatologiczna, jak również wykonywanie profesjonalnych zabiegów profilaktycznych (15).
Klinicznej oceny stanu zębów dokonywano przy użyciu lusterka stomatologicznego i tępego zgłębnika. Bruzdy uznawano za objęte procesem próchnicowym, gdy wykryto zmianę charakteryzującą się destrukcją tkanek twardych zęba. Do obowiązującej oceny bruzd wg skali DIAGNOdentu wprowadzono pewną modyfikację własną. W przypadku, gdy za pomocą DIAGNOdentu odnotowano wartość powyżej 30 jednostek, jednak w badaniu klinicznym zmianę kwalifikowano do próchnicy początkowej lub zatrzymanej (kredowobiała lub brunatna plama bez przerwania ciągłości szkliwa), wówczas ząb oznaczano jako wymagający jedynie obserwacji na kolejnej wizycie kontrolnej, przeprowadzanej po 3, 6 i 12 miesiącach, a w wybranych przypadkach częściej. Do obydwu zabiegów kwalifikowano wyłącznie zęby z wyrzniętą powierzchnią żującą, pozwalającą na ocenę stanu twardych tkanek zęba. Profilaktykę fluorkową z zastosowaniem lakieru Fluor Protector wykonywano u dzieci, których stan powierzchni okluzyjnych należał do I lub II przedziału wg skali Hibsta i Paulusa. Zabiegiem ozonoterapii obejmowano zęby zdrowe, jak również z wyższymi wartościami pomiaru DIAGNOdentem, wskazującymi na obecność próchnicy początkowej.
Wśród dzieci i ich opiekunów przeprowadzono także, przed zabiegiem oraz podczas każdej wizyty kontrolnej, indywidualny instruktaż higieny jamy ustnej. Rodziców zapoznano z planem badań, wyjaśniono oraz przekazano pisemną informację na temat przeprowadzanego zabiegu, zwrócono uwagę na istotność przestrzegania higieny jamy ustnej i właściwej diety, uświadamiano o znaczeniu podjętych działań profilaktyczno-leczniczych oraz poproszono o uzupełnienie ankiety. Wyniki badań odnotowano w karcie badania klinicznego własnego projektu.
Badania zatwierdzono przez Lokalną Komisję Bioetyczną Uniwersytetu Medycznego w Łodzi – Uchwała Nr RNN/63/11/KE.
Pobieranie próbek i ich przygotowanie do analizy
Do badań mikrobiologicznych pobierano płytkę nazębną z powierzchni zgryzowych zębów trzonowych oraz bruzd przedsionkowych i podniebiennych. Ogółem uzyskano 94 próbki. Pełnym badaniem (wstępnym i kontrolnym po 6 miesiącach od pierwszego zabiegu) objęto 38 osób: 25 poddanych ozonoterapii i 13, u których wykonywane było lakierowanie preparatem Fluor Protector. Przed planowanym badaniem zachowanie pacjentów nie odbiegało od dotychczasowych nawyków higieniczno-żywieniowych. Płytkę nazębną pobierano w trakcie badania wstępnego, przed wykonaniem zabiegów profilaktycznych pierwszych stałych zębów trzonowych. Następnie trzy miesiące od pierwszej wizyty przeprowadzano wizytę kontrolną, w trakcie której powtarzano określony zabieg profilaktyczny zębów stałych. Podczas kontroli po 6 miesiącach, również przed przystąpieniem do zabezpieczania powierzchni zgryzowych, pobierano płytkę bakteryjną do kontrolnego badania mikrobiologicznego.
Płytkę nazębną zbierano jałowym zgłębnikiem na folię aluminiową, uprzednio zważoną i wyjałowioną, znajdującą się w płytkach Petriego, oznaczonych numerami charakterystycznymi dla każdego pacjenta. Próbki w ciągu 10 minut przenoszono do Zakładu Mikrobiologii i Laboratoryjnej Immunologii Medycznej UM w Łodzi. Do zabiegu ozonoterapii wykorzystano urządzenie OzonyTron firmy Mymed, emitujące ozon w systemie otwartym za pomocą końcówki CA (caries) z dołączoną elektrodą uziemiającą. Ozon był aplikowany miejscowo, a czas oraz intensywność zabiegu ustalał lekarz indywidualnie dla każdego pacjenta, w oparciu o tabelę indukcyjną opracowaną przez producenta. Emisja ozonu trwała od 30 do 120 sekund na powierzchnię zęba, wykorzystując średnią koncentrację ozonu, a następnie stosowano miejscową aplikację preparatu fluorkowego Fluor Protector.
W grupie osób poddawanych fluoryzacji kontaktowej, po pobraniu płytki aplikowano pędzelkiem na wszystkie powierzchnie szkliwa zębów stałych lakier Fluor Protector, nie odbiegając od standardowego postępowania przy wykonywaniu tego zabiegu.
Opracowanie mikrobiologiczne płytki nazębnej
Dostarczoną próbkę płytki nazębnej na folii aluminiowej ważono i po uwzględnieniu wagi samej folii uzyskiwano tzw. mokrą wagę płytki nazębnej. Materiał przenoszono następnie do 7 ml 0,85% w/v jałowego roztworu NaCl zredukowanego chlorowodorkiem cysteiny. Zawieszoną próbkę płytki nazębnej rozbijano przez 30 sekund w dezintegratorze ultradźwiękowym o mocy 100 W przy amplitudzie fali 5 μm (Measuring & Scientific Equipment, Ltd). Uzyskaną zawiesinę płytki nazębnej rozcieńczano seryjnie od 100 do 10-3 w jałowym roztworze 0,85% NaCl. Na podłoże TSY20B (Becton-Dickinson, USA) wykonywano posiew z wyżej wymienionych rozcieńczeń i inkubowano 48 godzin w 37°C w warunkach beztlenowych. Na podłoże M.R.S. Agar (Graso) posiewano nierozcieńczoną zawiesinę próbki pyłki nazębnej i również inkubowano 48 godzin w 37°C w warunkach beztlenowych. Po tym czasie wyrosłe kolonie na podłożu TSY20B (Becton-Dickinson, USA) spryskiwano 10% roztworem mannitolu i inkubowano 3 godziny w temp. 37°C w atmosferze powietrza. Po inkubacji z mannitolem kolonie spryskiwano 4% roztworem TTC (chlorek 2,3,5-trójfenylotetrozolinowy) i inkubowano w tych samych warunkach przez jedną godzinę. Następnie liczono kolonie Streptococcus mutans wyrosłe na podłożu TSY20B (Becton-Dickinson, USA) zabarwione na różowo i kolonie Lactobacillus spp. wyrosłe na podłożu M.R.S. Agar (Graso). Uwzględniając rozcieńczenie badanej próbki, ustalano dla poszczególnych drobnoustrojów liczbę CFU (ang. colony forming units – liczba jednostek koloniotwórczych) w przeliczeniu na 1 g mokrej wagi płytki nazębnej.
Analiza statystyczna
W celu statystycznego opracowania, uzyskane wyniki – dla cech mierzalnych – poddano analizie. Podano ich wartości minimalne i maksymalne, obliczono średnie arytmetyczne i parametry określające zróżnicowanie analizowanych zmiennych – odchylenia standardowe. Dla cech jakościowych określone zostały odsetki (częstości) występowania poszczególnych ich kategorii. Do oceny istotności różnic wartości przeciętnych badanych zmiennych w dwóch grupach wykorzystano test Manna-Whitneya, a do porównania różnic w tej samej grupie w dwóch okresach czasu test Wilcoxona rang różnic dla par (gdyż rozkład cech odbiegał od rozkładu normalnego). Zależności pomiędzy cechami ilościowymi ocenione zostały przy pomocy współczynnika korelacji rang Spearmana. We wszystkich porównaniach przyjęto poziom istotności p ≤ 0,05. Obliczenia wykonano przy pomocy programu STATISTICA v. 10.
Wyniki
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Al-Mudallal NHA, Al-Jumaily EFA, Muhimen NAA, Al-Shaibany AA: Isolation and identification of Mutans Streptococci bacteria from human dental plaque samples. JNUS 2008; 11: 98-105. 2. Chandrabhan D, Hemlata R, Renu B, Pradeep V: Isolation of dental caries bacteria from dental plaque and effect of tooth pastes on acidogenic bacteria. OJMM 2012; 2: 65-69. 3. Marsh PD, Bradshaw DJ: Dental plaque as a biofilm. J Ind Microbiol 1995; 15: 169-175. 4. Forssen SD, Björklund M, Ouwehand AC: Streptococcus mutans, caries and simulation models. Nutrients 2010; 2: 290-298. 5. Gębska A, Kędzia A, Kochańska B et al.: Effectiveness of incipient caries induction in microaerophilic and/or aerobic conditions using Streptococcus mutans and Lactobacillus acidophilus. In vitro studies. J Stoma 2012; 65(3): 344-358. 6. Marczuk-Kolada G, Jakoniuk P, Łuczaj-Cepowicz E et al.: Liczba bakterii z rodzaju Streptococcus i Lactobacillus w ubytkach próchnicowych przed i po opracowaniu metodą chemo-mechaniczną z użyciem systemu Carisolv. J Stoma 2006; LIX(6): 380-387. 7. Szponar E, Ślebioda Z, Kieliszczyk W et al.: Stan jamy ustnej u młodych dorosłych bez chorób układowych a współwystępowanie Candida, Lactobacillus i Streptococcus. Dent Forum 2009; XXXVII(1): 39-44. 8. Wójtowicz A, Malm A: Mikrobiologiczne podłoże próchnicy w aspekcie jej profilaktyki. Mikrobiol 2009; 65(5): 327-330. 9. Barira I, Shahper NK, Asad UK: Dental caries: From infection to prevention. Med Sci Monit 2007; 13(11): 196-203. 10. Dąbrowska E, Balunowska M, Letko M et al.: Wpływ preparatów fluorkowych i chlorheksydynowych używanych do codziennej higieny na środowisko jamy ustnej. Annales UMCS 2005; LX(73): 333-336. 11. Sadatullah S, Mohamed NH, Razak FA: The antimicrobial effect of 0.1 ppm ozonated water on 24-hour plaque microorganisms in situ. Braz Oral Res 2012; 26(2): 126-131. 12. Gopalakrishnan S, Parthiban S: Ozone – a new revolution in dentistry. J Bio Innov 2012; 1(3): 58-69. 13. Kogut A: Ozonoterapia w praktyce stomatologicznej. Mag Stomatol 2007; 9: 112-118. 14. Stübinger S, Sader R, Filippi A: The use of ozone in dentistry and maxillofacial surgery: A review. Quintessence Int 2006; 37: 353-359. 15. Skomro P: Współczesna diagnostyka laserowa w ocenie zaburzeń mineralizacji na powierzchniach gładkich zębów u pacjentów po leczeniu stałym aparatem ortodontycznym. Implantoprotetyka 2008; IX(4): 47-49. 16. Kaczmarek U: Aspekt bakteryjny próchnicy zębów mlecznych. Dent Med Probl 2004; 41(3): 509-514. 17. Strużycka I, Rucińska K, Radziejewska M: Wybrane metody oceny występowania bakterii z gatunku Streptococcus mutans w środowisku jamy ustnej. Nowa Stomatol 2001; 2: 11-14. 18. Manowiec J, Lisiecka K, Suszczewicz A: Wpływ programu profilaktycznego realizowanego u dzieci przedszkolnych na liczbę Streptococcus mutans i Lactobacillus w ślinie. Dent Med Probl 2003; 40(2): 281-286. 19. Proc P, Filipińska-Skąpska R, Wochna-Sobańska M: Is a bacterial factor crucial in caries development of the youngest children? Nowa Stomatol 2004; 2: 51-55. 20. Hauser-Gerspach I, Pfäffli-Savtchenko V, Dähnhardt JE et al.: Comparison of the immediate effects of gaseous ozone and chlorhexidine gel on bacteria in cavited carious lesion in children in vivo. Clin Oral Invest 2009; 13: 287-291. 21. Baysan A, Beighton D: Assesment of the ozone-mediated killing of bacteria in infected dentine associated with non-cavitated occlusal carious lesions. Caries Res 2007; 41: 337-341. 22. Knight GM, McIntyre JM, Craig GG et al.: The inability of Streptococcus mutans and Lactobacillus acidophilus to form a biofilm in vitro on dentine pretreated with ozone. Aust Dent J 2008; 53: 349-353. 23. Klepacz J, Łęski M: Możliwości wykorzystania ozonu w endodoncji. Dent Med Probl 2008; 45(2): 194-198. 24. Schneider HG: Skuteczność zależy od tego, czy uda nam się pokonać bariery dyfuzji. TPS 2006; 4: 50-51. 25. Holmes J: Clinical reversal of root caries using ozone, double-blind, randomised, controlled 18-month trial. Gerodontology 2003; 20: 106-114. 26. Płuciennik-Stronias M, Zarzycka B, Bołtacz-Rzepkowska E: Wpływ fluoryzacji kontaktowej szkliwa na wzrost bakterii płytki nazębnej. Med Dośw Mikrobiol 2013; 65: 129-132. 27. Zaura-Arite E, ten Cate JM: Effects of fluoride- and chlorhexidine-containing varnishes on plaque composition and on demineralization of dentinal grooves in situ. Eur J Oral Sci 2000; 108: 154-161.
