© Borgis - Nowa Pediatria 4/2016, s. 161-167
*Anna Stefanowicz1, Marzena Kryszewska2, Joanna Stefanowicz3, Maria Krajewska1, Aneta Kołodziejska1
Rola pielęgniarki szkolnej w promowaniu zdrowego stylu życia u uczniów
The role of a school nurse in the promotion of a healthy lifestyle among pupils
1Pracownia Pielęgniarstwa Pediatrycznego, Zakład Pielęgniarstwa Ogólnego, Katedra Pielęgniarstwa, Oddział Pielęgniarstwa, Wydział Nauk o Zdrowiu z Oddziałem Pielęgniarstwa i Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej, Gdański Uniwersytet Medyczny
Kierownik Zakładu: dr hab. n. med. Andrzej Chamienia
2Studentka, stacjonarne studia I stopnia, Kierunek Pielęgniarstwo, Wydział Nauk o Zdrowiu z Oddziałem Pielęgniarstwa i Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej, Oddział Pielęgniarstwa, Katedra Pielęgniarstwa, Gdański Uniwersytet Medyczny
Kierownik Oddziału Pielęgniarstwa: dr n. med. Janina Książek
3Katedra i Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii, Wydział Lekarski, Gdański Uniwersytet Medyczny
Kierownik Kliniki: prof. dr hab. n. med. Elżbieta Adamkiewicz-Drożyńska
Summary
Introduction. Promotion of health is a process aiming at the improvement and sustaining of human health. The process helps people to enjoy a bigger control over their health, as well as improve it.
Aim. 1. Assessment of the level of knowledge about health and factors influencing it among pupils. 2. Assessment of healthy behaviour of primary school pupils. 3. Assessment of the role a school nurse in the promotion of a healthy lifestyle in the opinion of the pupils themselves. 4. Assessment of body mass and length as basic measures indicating if one observes or not the principles of a healthy lifestyle.
Material and methods. The research was made in January 2013 among pupils of one of the primary schools in the commune of Kartuzy, Pomeranian Province. The method applied in the research was the diagnostic survey. During the research body mass and length of the pupils were measured.
Results. 80 children, aged 8-12 years, were embraced by the research. Their average age was 9.9 years, SD ± 1.47; median 10 years (min.-max. 8-12). 98% of the pupils lived in a rural area. Only 84% of pupils said that health is influenced by factors such as: rational nutrition, sufficient amount of sleep, personal hygiene and hygiene of the environment, physical activity, and stress. According to 58% of the pupils, lifestyle has the biggest influence on one’s health. As much as 25% of pupils do not know what is the pyramid of healthy diet. 36% of pupils do not eat regularly, 53% eat fruit daily, 34% drink mostly water, 40% spend their leisure time in front of a TV set. Half of the children (46%) believes that they are educated on healthy lifestyle at school. Only 5% of them acknowledged that a school nurse educates them, runnin classes in the field of health. As much as 80% of pupils declated their will to participate in such classes in an active way. Only 13% of pupils would address a nurse in emergency. Only 38% of pupils assessed their level of knowledge as good. 10% is overweight, while 6% suffers from obesity.
Conclusions. 1. Pupils of a rural primary school have insufficient knowledge on health and a healthy lifestyle. This fact needs to be improved – educational activity in this field is required. 2. Education in the field of health at schools is insufficient and requires a corrective action. The role of a school nurse as an educator should be ameliorated. Pupils declare their will to participate in classes promoting a healthy lifestyle run by a school nurse. 3. A large number of children in the research revealed unhealthy behaviour and habits violating the principles of a healthy lifestyle. 4. Overweight and obesity was revealed only in a low number of children in the research (6 and 10% of children respectively).
Wstęp
Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia, „zdrowie” jest to nie tylko brak choroby i niepełnosprawności, ale również jest to stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego. Pojęcie „zdrowie fizyczne (somatyczne)” odnosi się do prawidłowego funkcjonowania organizmu oraz właściwego rozwoju fizycznego we wszystkich jego wymiarach (1). Na zdrowie wpływają różne czynniki endogenne (biologiczne, genetyczne, wiek, płeć) i egzogenne (przyrodnicze, zabiegi pielęgnacyjno-higieniczne). Zdrowie psychiczne dzielimy na zdrowie emocjonalne oraz zdrowie umysłowe. Zdrowie emocjonalne rozumiane jest jako umiejętność radzenia sobie ze stresem, kontrolowania, rozróżniania oraz ukazywania emocji w sposób odpowiedni do sytuacji. Natomiast zdolność spójnego, jasnego myślenia, nabywania nowych umiejętności oraz realizacji potencjału intelektualnego nazywamy zdrowiem umysłowym (2).
Zdrowie społeczne oznacza autonomię osób dojrzałych psychicznie, potrafiących współpracować z innymi ludźmi oraz wchodzić z nimi w relacje interpersonalne (2).
Istnieje wiele teorii i hipotez dotyczących uwarunkowań zdrowia. Jedną z nich jest pochodzący z 1974 roku model Marca Lalonde’a. Wyróżnia on cztery grupy czynników determinujących zdrowie człowieka:
– styl życia i zachowania zdrowotne (50-60%),
– środowisko fizyczne i społeczne życia oraz pracy (20%; warunki mieszkaniowe, warunki pracy, status społeczno-ekonomiczny),
– czynniki genetyczne (15-20%; cechy wrodzone jednostki),
– służba zdrowia (10-15%; dostęp, skuteczność działań systemu opieki zdrowotnej) (3).
Według powyższej teorii największy wpływ na zdrowie mają styl życia i zachowania zdrowotne. Styl życia oznacza sposób bycia oparty na wzajemnych relacjach między warunkami życia w szerokim rozumieniu a indywidualnymi wzorami zachowań, zdeterminowanymi przez cechy indywidualne i czynniki społeczno-kulturowe (4). Styl życia są to również działania podejmowane na rzecz utrzymania i pomnażania zdrowia oraz propagowania nawyków mających na nie korzystny wpływ (2). Na zdrowy styl życia ma wpływ wiele czynników, spośród których szczególną pozycję zajmuje aktywność fizyczna (1).
Pojęciem ściśle związanym ze stylem życia są zachowania zdrowotne. Mogą one być wynikiem czynności pozytywnych i negatywnych, celowych, jak i nawyków (5). Wszelkie działania podejmowane przez jednostkę na rzecz ochrony lub poprawy stanu zdrowia określane są mianem zachowań sprzyjających zdrowiu (prozdrowotnych) (3). Dzięki nim, w ramach prewencji, można uniknąć lub zmniejszyć ryzyko występowania wielu problemów zdrowotnych. Do najczęstszych problemów zdrowotnych dzieci i młodzieży należą: próchnica zębów, choroby przyzębia, urazowość, przewlekłe choroby układu oddechowego, zaburzenia emocjonalne i stany nerwicowe, wady refrakcji, zaburzenia układu ruchu i statyki ciała, zaburzenia w rozwoju somatycznym (nadwaga, otyłość), nadciśnienie tętnicze, wole proste u dziewcząt (6).
Zachowania prozdrowotne mogą być związane:
– ze zdrowiem fizycznym (dbałość o ciało i otoczenie, aktywność fizyczna, racjonalne odżywianie, hartowanie się, odpowiedni czas i jakość snu),
– ze zdrowiem psychospołecznym (wsparcie społeczne oraz radzenie sobie z problemami, emocjami i stresem),
– z zachowaniami prewencyjnymi (badania przesiewowe, samokontrola i samobadanie, zachowanie bezpieczeństwa w życiu codziennym),
– z zachowaniami ryzykownymi (palenie tytoniu, nienadużywanie alkoholu oraz leków) (2).
Promocja zdrowia jest procesem zmierzającym do poprawy i utrzymania ludzkiego zdrowia (7). Umożliwia ludziom zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem i jego poprawę. Nadrzędnym celem promocji zdrowia jest doskonalenie zdrowia ludzi przez kształtowanie ich stylu życia oraz środowiska sprzyjającego zdrowiu (7). Składa się ona z trzech powiązanych ze sobą elementów: edukacji zdrowotnej, zapobiegania chorobom oraz lokalnej polityki zdrowotnej (4).
Podstawowym dokumentem dotyczącym promocji zdrowia jest Karta Ottawska, która została uchwalona w 1986 roku. Zgodnie z jej założeniami głównymi celami promocji zdrowia są: tworzenie zdrowotnej polityki społecznej i środowisk wspierających zdrowie, wzmacnianie działań społecznych na rzecz zdrowia, rozwijanie umiejętności osobniczych i reorientacja opieki zdrowotnej (7).
Edukacja zdrowotna stanowi podstawę i ważną składową promocji zdrowia. Polega ona na nauczaniu ludzi dbania o zdrowie własne i społeczności, w której żyją (4). Najbardziej odpowiednią osobą do prowadzenia edukacji zdrowotnej w placówkach oświatowych, skoncentrowaną przede wszystkim na uczniu, jest pielęgniarka szkolna (7).
Cel pracy
Celem pracy były:
– ocena poziomu wiedzy uczniów na temat zdrowia oraz czynników warunkujących zdrowie,
– ocena zachowań prozdrowotnych uczniów szkoły podstawowej,
– ocena roli pielęgniarki szkolnej w promowaniu zdrowego stylu życia w opinii uczniów,
– ocena masy i długości ciała uczniów jako podstawowych wymiernych wskaźników przestrzegania zasad zdrowego stylu życia.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono w styczniu 2013 roku wśród uczniów jednej ze szkół podstawowych w gminie Kartuzy w województwie pomorskim.
Do badania wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego. Zastosowaną techniką badawczą była analiza odpowiedzi na pytania zawarte w ankiecie własnego autorstwa. Ankieta zawierała pytania dotyczące:
– wieku, płci i miejsca zamieszkania uczniów,
– wykształcenia i aktywności zawodowej rodziców, występowania chorób przewlekłych u rodziców,
– wiedzy na temat zasad prawidłowego odżywiania, ilości godzin snu, form spędzania czasu wolnego, stosowania używek wśród uczniów,
– edukacji zdrowotnej prowadzonej w szkole,
– źródeł wiedzy na temat zdrowego stylu życia.
W czasie badania wykonano pomiary masy i długości ciała uczniów. Pomiary masy ciała dokonywano w lekkim ubraniu, bez obuwia, za pomocą lekarskiej wagi osobowej Radwag WPT 60/150 (rok produkcji: 2010). Przy użyciu mechanicznego wzrostomierza danej wagi oceniano długość ciała badanej populacji.
Nadwagę rozpoznawano, gdy wskaźnik masy ciała (ang. body mass index – BMI) dla wieku i płci przekraczał 85 centyl, otyłość, gdy wskaźnik BMI dla wieku i płci przekraczał 95 centyl (8). W badaniu wykorzystano siatki centylowe dla populacji polskich dzieci opracowane w 2010 roku przez Zbigniewa Kułagę oraz grupę badaczy OLAF (8).
Wyniki
Badaniem objęto 80 dzieci w wieku 8-12 lat, spośród których 56% stanowiły dziewczęta. Średnia wieku badanych wynosiła 9,9 roku, SD ± 1,47, mediana 10 lat, zakres (min-max) 8-12, 98% uczniów mieszkało na wsi. Aż 60% ojców i 40% matek posiadało wykształcenie zawodowe, natomiast 1% ojców i 44% matek nie pracowało zawodowo.
Analiza danych ankietowych wykazała, że 36% matek i 30% ojców badanych było obciążonych chorobą przewlekłą (tab. 1). Najczęściej występującymi zaburzeniami były otyłość i nadwaga, które dotyczyły aż 26% matek i 20% ojców.
Tab. 1. Dodatkowe choroby przewlekłe występujące u rodziców badanych dzieci
| Jednostka chorobowa | Osoba cierpiąca na dane schorzenie |
| Matka | Ojciec |
| Nadwaga/otyłość | 21 (26%) | 16 (20%) |
| Miażdżyca | | 1 (1%) |
| Choroby serca i naczyń krwionośnych | 4 (5%) | |
| Cukrzyca | 2 (3%) | 4 (5%) |
| Nadciśnienie tętnicze | 2 (3%) | 3 (4%) |
| Ogółem | 29 (36%) | 24 (30%) |
W pierwszym pytaniu sprawdzającym wiedzę uczniowie mieli określić czynniki wpływające na zdrowie człowieka. Jedynie 84% uczniów stwierdziło, że na zdrowie mają wpływ takie czynniki jak: racjonalne odżywianie, odpowiednia ilość snu, higiena osobista i otoczenia, aktywność fizyczna oraz stres.
Kolejne pytanie sprawdzało u uczniów znajomość modelu zdrowia Marca Lalonde’a. Zdaniem 58% uczniów największy wpływ na zdrowie ma styl życia, według 23% badanych – środowisko, w którym żyjemy, 13% uważało, że czynniki genetyczne, według 6% – dostęp do opieki medycznej.
Wyniki przeprowadzonej ankiety wykazały, że 25% uczniów nie wie, co to jest piramida prawidłowego żywienia.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Drabik J, Resiak M: Styl życia w promocji zdrowia. Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu, Gdańsk 2010: 7-215. 2. Woynarowska B: Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki. Wydawnictwo PWN, Warszawa 2007: 30-412. 3. Cylkowska-Nowak M: Edukacja zdrowotna. Możliwości, problemy, ograniczenia. Wydawnictwo Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu 2008: 28. 4. Syrek E, Borzucka-Sitkiewicz K: Edukacja zdrowotna. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009: 34-146. 5. Zadworna-Cieślak M, Ogińska-Bulik N: Zachowania zdrowotne młodzieży. Uwarunkowania podmiotowe i rodzinne. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2011: 15-101. 6. Krawczyński M: Zdrowie ucznia a pediatria i medycyna rodzinna. Przegl Pediatr 2008; 38(2): 134-140. 7. Kostrzanowska Z, Juszczyk M: Wprowadzenie w problematykę edukacji zdrowotnej. [W:] Juszczyk M: Wybrane zagadnienia z edukacji zdrowotnej. Wyższa Szkoła Ekonomii i Prawa, Kielce 2010: 15-251. 8. Kułaga Z, Różdżyńska A, Palczewska I et al.: Siatki centylowe wysokości, masy ciała i wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w Polsce – wyniki badania OLAF. Stand Med Pediatr 2010; 7: 690-700. 9. Woynarowska B: Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w szkole. Wydanie specjalne, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2006: 16-17. 10. Woynarowska B: Edukacja zdrowotna w szkole w Polsce. Zmiany w ostatnich dekadach i nowa propozycja. Probl Hig Epidemiol 2008; 89(4): 445-452. 11. Woynarowska B: Organizacja i realizacja edukacji zdrowotnej w szkole. Poradnik dla dyrektorów szkół i nauczycieli. Ośrodek Rozwoju i Edukacji, Warszawa 2011: 7-24. 12. Posłuszna M: Edukacja zdrowotna we współczesnej szkole – program prozdrowotny. Probl Pielęg 2010; 18(2): 227-231. 13. Marcysiak M, Zakrzewska M, Zagroba M et al.: Rola pielęgniarki szkolnej w promowaniu zdrowego stylu życia w ocenie uczniów. Probl Pielęg 2010; 18(2): 184-190. 14. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 sierpnia 2009 r. w sprawie organizacji profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą (Dziennik Ustaw 2009, nr 139, poz. 1133). 15. Majcher P, Szulc A, Jarosz M: Rola personelu medycznego w kształtowaniu racjonalnych zachowań zdrowotnych w środowisku nauczania i wychowania dzieci i młodzieży. [W:] Juszczyk M (red.): Wybrane zagadnienia z edukacji zdrowotnej. Wyższa Szkoła Ekonomii i Prawa, Kielce 2010: 69-91. 16. Walas L, Sadurska A: Rola pielęgniarki w edukacji zdrowotnej – założenia a rzeczywistość. [W:] Juszczyk M (red.): Wybrane zagadnienia z edukacji zdrowotnej. Wyższa Szkoła Ekonomii i Prawa, Kielce 2010: 83-91. 17. Wojciechowska M, Suda K: Promocja zdrowego stylu życia nie tylko zadaniem zawodowym pielęgniarki, ale także odpowiedzią na współczesne zagrożenia zdrowia. Probl Pielęg 2008; 16(1, 2): 60-65. 18. Woynarowska B, Obalacińska A, Ostręga W: Standardy w profilaktycznej opiece zdrowotnej nad uczniami sprawowanej przez pielęgniarkę szkolną lub higienistkę szkolną i lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Instytut Matki i Dziecka, Zakład Medycyny Szkolnej, Warszawa 2003: 31-32. 19. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 grudnia 2004 r. w sprawie zakresu i organizacji profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą (Dziennik Ustaw, nr 282, poz. 2814).
