© Borgis - Medycyna Rodzinna 4/2016, s. 255-260
Halina Zielińska-Więczkowska
Empatia wśród przedstawicieli zawodów medycznych – korzyści a ryzyko wypalenia zawodowego
Empathy among healthcare providers – the benefits and risks of professional burnout
Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej, Uniwersytet Mikołaja Kopernika – Collegium Medicum w Bydgoszczy
Summary
Consumptionism and degradation of moral values that have been observed in the modern world are not conducive to empathy. People tend to value material things more than the fact of actually being human. Being successful means to be wealthy and recognized by others and some people are determined to accomplish these goals even at the expense of other important values, such as family or their own health.
Empathy is the ability to empathize with others and understand their mental states. It is the art of listening to others and effective responding to their emotional needs. Empathy appears in early childhood and develops over time. Educators (parents, and teachers) play a key role in empathy development process in children. Empathy allows individuals to build good relationships with other people based on mutual understanding and achieve success in many areas of life, including professional career.
The article stresses the great importance of empathy among healthcare providers, especially doctors, nurses and paramedics. In healthcare empathy determines the human essence of care, a higher quality of service and patient’s satisfaction. Patient’s evaluation of a healthcare provider is influenced by the provider’s personality.
There is a high risk of burnout in the group of professionals whose job is to help others. The aforementioned occupations belong to this group. The article shows the causes and results of the lack of empathy, or alexithymia.
The aim of this article based on literature review and research reports is to show empathy as a highly desired value/skill among healthcare providers, and on the other hand to highlight the risk of burnout. It also stresses the role of education in developing empathy.
Wprowadzenie w problematykę empatii
Współczesny świat nie sprzyja zachowaniom empatycznym. Konsumpcyjny styl życia ukierunkowany jest na postawy egoistyczne.
Kondycja moralna współczesnego człowieka budzi obawy. Obecnie obserwujemy kryzys wartości – także tych fundamentalnych, których ważność nie powinna być nigdy kwestionowana. Przejawem tego w skali światowej i Europy jest chociażby legalizacja prawa do eutanazji (m.in. w Holandii, Belgii).
W świecie zauważa się rosnące konflikty i kontrasty – od przepychu i bogactwa po przejawy skrajnej biedy. Człowiek, by przetrwać, próbuje coraz częściej zwalczać jeden drugiego, także w środowisku pracy. Współczesny pracownik coraz bardziej zaczyna obawiać się mobbingu.
Zauważa się tendencję w kierunku przejawiania postawy życiowej ukierunkowanej bardziej na „mieć” niż „być” (1). Wyzwala to postawę egoistyczną, która blokuje empatię.
Warto postawić pytanie, czy wystarczy tylko minimalizowanie zła, z jakim coraz częściej spotykamy się we współczesnym świecie i cierpienia ludzkich istnień. Żyjemy w świecie wielu możliwości, ale – niestety – wciąż pojawiających się nowych zagrożeń i wyzwań dla człowieka. Nie zawsze potrafimy sobie z nimi skutecznie radzić. Odpowiemy zapewne – minimalizm nie powinien nas w pełni usatysfakcjonować. Warto przekraczać granice nurtu minimalistycznego i podążać w kierunku maksymalizmu, po to, aby otaczający nas świat był lepszy i miał wymiar bardziej humanistyczny (2).
Kierunkiem wysoce pożądanym w oddziaływaniach wychowawczych w kształceniu przyszłych medyków, a w szczególności lekarzy, pielęgniarek i ratowników medycznych, jest empatia. Ich praca na co dzień związana jest z pomaganiem i przynosi nowe, niekiedy trudne, wyzwania. Wystawia przedstawicieli zawodów medycznych każdego dnia na nową próbą – podmiotowej odpowiedzi na trudne sytuacje indywidualnego pacjenta. Empatia ma zatem ścisły związek z wartościami ukierunkowanymi na czynienie dobra na rzecz drugiego człowieka, często cierpiącego i osamotnionego w swoich zmaganiach z chorobą w aspekcie biopsychospołecznym. Empatia sama w sobie jest nieocenioną wartością/umiejętnością, jakiej potrzebuje współczesny, nieco zdemoralizowany świat. Ukierunkowuje jednostkę na zachowania prospołeczne, a podążając dalej – altruistyczne, o które we współczesnym świecie jest coraz trudniej. Wielu prawdopodobnie w różnych okresach swojego życia miewa zwątpienia, czy taka postawa we współczesnym zmaterializowanym świecie w ogóle się jeszcze opłaca? Współcześnie promuje się pieniądz, sławę, siłę, młodość i piękno – w tym własnego ciała. To może wprowadzić w świadomości jednostki chaos w sferze wartości. Potrzeba zatem dobrych wychowawców (rodziców, nauczycieli), by móc skutecznie kształtować – najlepiej metodą przykładu osobistego i mądrych oddziaływań wychowawczych – postawy nacechowane empatią. Podłoże empatii tkwi w dużej mierze w sztuce wychowania człowieka i to już od najmłodszych lat.
Celem podjęcia artykułu poglądowego jest zaprezentowanie empatii w kategorii wysoce pożądanej wartości/umiejętności w zawodach medycznych, niewątpliwe związanych z niesieniem pomocy na rzecz innych – osób często doświadczających cierpienia zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Artykuł ukazuje: istotę i genezę empatii, rolę wychowania, korzyści z takich zachowań w procesie terapeutycznym na linii pracownik ochrony zdrowia: lekarz, pielęgniarka, ratownik medyczny-pacjent, ale także i zagrożenie wypaleniem zawodowym.
Istota i podłoże empatii
Z przeglądu literatury przedmiotu wynika, że empatia – w ujęciu Smitha – to umiejętność współodczuwania stanów emocjonalnych drugiego człowieka. Takiego uczucia człowiek doświadcza, obserwując wyrażane przez innych ludzi emocje, współczując im – kiedy są smutni, oburzając się – kiedy są źle traktowani i ciesząc się – kiedy odnoszą sukcesy (3). Korzenie empatii sięgają roku 1776. Termin pochodzi od niemieckiego wyrazu Einfuhlung – „wczucie” (4).
Podstawy empatii tkwią w strukturach mózgu. Z podstaw anatomii i fizjologii człowieka wiadomo, że za uczucia i emocje odpowiedzialny jest prawy płat czołowy.
W empatycznym reagowaniu kluczową rolę przypisuje się neurobiologii. Dzieje się to za sprawą aktywności tak zwanych „lustrzanych neuronów”. Lustrzane komórki nerwowe to takie „symulatory tego, co robią inni” (5). Komórki lustrzane posiadają cenny dar dla człowieka, tj. zdolność intuicyjnego rozumienia. Aktywność wspomnianych wyżej komórek odpowiedzialnych za wyobrażenia doznań powoduje u obserwatora intuicyjne rozumienie odczuć spostrzeganej osoby. Neurony lustrzane to „komórki nerwowe mózgu, które są w stanie kontrolować określone zjawisko, na przykład działanie czy doznanie we własnym ciele, i jednocześnie stają się aktywne wtedy, kiedy jedynie obserwujemy to samo zjawisko u innej osoby” (5). Lustrzane komórki nerwowe „wykorzystują neurobiologiczną infrastrukturę obserwatora, by dać mu poczuć coś w rodzaju symulacji tego, co dzieje się w człowieku” (5).
Goleman definiuje empatię jako „zdolność wczuwania się w położenie i uczucia innej osoby, która wyrasta z samoświadomości. Oznacza to, że im lepiej rozumiemy nasze uczucia, tym precyzyjniej odczytujemy uczucia innych” (6). Istotą empatii jest dopasowanie uczuć pomiędzy dwojgiem ludzi (7).
„Empatia” w języku greckim (empatheia) oznacza „cierpienie”. W ujęciu psychologicznym rozumiana jest jako „zdolność odczuwania stanów psychicznych innych osób” i w tym kontekście mówi się o empatii emocjonalnej (8). Drugie ujęcie – to „umiejętność przyjęcia ich sposobu myślenia, spojrzenia z ich perspektywy na rzeczywistość”, wówczas oznacza empatię poznawczą. Jest jeszcze trzecia grupa definicji tego pojęcia – empatia emocjonalno-poznawcza – w której akcentuje się zarówno znaczenie mechanizmów poznawczych, jak i emocjonalnych. Procesy poznawcze pośredniczą w powstawaniu emocjonalnego pobudzenia. Prawidłowy odbiór znaczeń spostrzeganej sytuacji wyzwala u jednostki reakcję emocjonalną, która wyznaczona jest „przejęciem perspektywy drugiej osoby” (9).
Szczególnie ważne pojęcia dla empatii to: słuchanie, współczucie oraz cierpienie empatyczne. Wskazuje się ważność dla empatii takich cech, jak: życzliwość, wrażliwość emocjonalna, bliskość uczuciowa i gotowość niesienia pomocy (8). Istotą słuchania nacechowanego empatią jest prawdziwe dogłębne zrozumienie sytuacji konkretnej osoby, np. pacjenta, któremu chcemy pomóc. W takiej sytuacji często znajduje się pracownik ochrony zdrowia (w tym lekarz, pielęgniarka, ratownik medyczny), ale również rodzice. Słuchanie empatyczne najczęściej przejawia się w tak zwanym parafrazowaniu, czyli podsumowaniu rozmówcy, zapytaniu, czy dobrze zrozumieliśmy wypowiedź oraz podejmowaniu próby nazwania emocji, przekazywanych przez naszego obserwatora (8).
Empatia to sztuka słuchania i wczucia się w subiektywny, niepowtarzalny świat przeżyć i doznań naszego rozmówcy – z perspektywy jego potrzeb. Empatia w ujęciu ks. Dziewieckiego polega „na wczuciu się w to, jak dana osoba myśli o sobie i o świecie oraz w jaki sposób przeżywa siebie i całą rzeczywistość zewnętrzną” (10). Zdaniem ks. Dziewieckiego słuchanie empatyczne musi spełniać określone warunki (10):
– motywem działania jest miłość,
– dystansowanie się od własnych sposobów myślenia i przeżywania,
– równowaga psychiczna osoby słuchającej,
– różnorodność sposobów myślenia (wolność intelektualna) i przeżywania (wolność emocjonalna),
– dobra znajomość siebie (własnych sposobów myślenia i przeżywania),
– akceptacja odrębności współrozmówcy,
– słuchanie otwarte (zdolność słyszenia wszystkich możliwych sygnałów, także tych pozawerbalnych, zawartych w wypowiedzi),
– pełna koncentracja na rozmówcy.
Sztuka słuchania wymaga od słuchającego werbalizacji, czyli potwierdzania i weryfikacji empatii. Empatyczne słuchanie to umiejętność wczuwania się nie tylko w komunikaty werbalne (słowa), ale jeszcze w większym zakresie – w te pozawerbalne: gesty, mimika ciała (10).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Chałas K: Wychowanie ku wartościom. Elementy teorii i praktyki. T. 1. Wydawnictwo Jedność, Lublin-Kielce 2003. 2. Michalik M: Uniwersalizm i pluralizm – moralne standardy współczesności. [W:] Krzysztoszek Z, Rabczuk W (red.): Aksjologiczne podstawy współczesnej pedagogiki. Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2004: 25-37. 3. Davis MH: Empatia. O umiejętności współodczuwania. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2001. 4. Gawroń M: Empatia i jej znaczenie dla relacji lekarz-pacjent. [W:] Dolińska-Zygmunt G (red.): Podstawy psychologii zdrowia. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2001: 283-289. 5. Bauer J: Co potrafią lustrzane neurony. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. 6. Goleman D: Inteligencja emocjonalna. Media of Rodzina, Poznań 1997. 7. Hoffman ML: Empatia i rozwój moralny. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2006. 8. Kozak S: Patologia analfabetyzmu emocjonalnego. Przyczyny i skutki braku empatii w rodzinie i w środowisku pracy. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2012. 9. Wilczek-Rużyczka E: Empatia i jej rozwój u osób pomagających. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002. 10. Dziewiecki M: Psychologia porozumiewania się. Wydawnictwo Jedność, Kielce 2000. 11. Taracha M: Kompetencje społeczne. Remedium 2001; 12(106): 20-21. 12. Neale S, Spencer-Arnell L, Wilson L: Coaching inteligencji emocjonalnej (tłum. Werbanowska M). Wolters Kluwer, Warszawa 2010. 13. Janowska J: Po pierwsze – empatia. Psychologia w Szkole 2008; 2(18): 109-116. 14. Stępień K: Empatia drogą do sukcesu. Psychologia w Szkole 2010; 4(28): 25-30. 15. Matejczuk J: Czynniki stymulujące rozwój empatii. Edukacja 2005; 4: 77-87. 16. Baron-Cohen S: Teoria zła. O empatii i genezie okrucieństwa. Smak Słowa, Sopot 2014. 17. Kuśpit M: Empatia. Remedium 2007; 6(172): 22-23. 18. Skarbek M: Onkolog o empatii i nadziei. Prz Urol 2012; 4(74): 60-63. 19. Pikor K, Tereszkiewicz J, Bar K: Czy podjęcie pracy w zawodach medycznych wymaga powołania? Prz Urol 2012; 4(74): 82-84. 20. Wilczek-Rużyczka E: Wypalenie zawodowe a empatia u lekarzy i pielęgniarek. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008. 21. Wilczek-Rużyczka E, Plew Z: Wypalenie zawodowe u pracowników ochrony zdrowia. Med Rodz 2008; 3: 69-73. 22. Kurowska K, Zuza-Witkowska A: Empatia a wypalenie zawodowe u pielęgniarek onkologicznych. Now Lek 2011; 80(4): 277-282. 23. Knopp M: „Emocjonalny analfabetyzm”, czyli życie z aleksytymią; http://www.wiecjestem.us.edu.pl/emocjonalny-analfabetyzm-czyli-zycie-z-aleksytymia (dostęp dnia: 27.07.2016).
