*Maciej Olczyk, Anna Geszprych
Rośliny jadalne i lecznicze z rodzaju Sorbus L.
Edible and medicinal plants of the genus Sorbus L.
Katedra Roślin Warzywnych i Leczniczych, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Kierownik Katedry: prof. dr hab. n. roln. Janina Gajc-Wolska
Streszczenie
Rodzaj Sorbus L. (jarząb) obejmuje ponad 200 gatunków drzew i krzewów o walorach ozdobnych, głównie ze względu na barwne owoce (czerwone, pomarańczowe, różowe lub granatowe). Ekstrakty z owoców, kwiatostanów, liści, łodyg i kory jarzębów mają wiele cennych właściwości odżywczych i leczniczych. Rośliny te nie są wykorzystywane w przemyśle farmaceutycznym, ale w toku prowadzonych badań stwierdzono, że stanowią potencjalne źródło substancji, które mogą być zastosowane w leczeniu nowotworów, chorób układu pokarmowego, neurologicznych czy układu krążenia. Owoce jarzębów zawierają kwasy organiczne, kwasy fenolowe, flawonoidy, antocyjany, garbniki i wiele innych związków. Obecnie sugeruje się dalsze badania dotyczące roślin z rodzaju Sorbus L., które odkryją lub udokumentują ich pożyteczną rolę dla zdrowia ludzi.
Summary
The genus Sorbus L. (rowan) comprises more than 200 species of trees and shrubs of ornamental value, mainly due to the colourful fruits (red, orange, pink or navy blue). Extracts of fruits, inflorescences, leaves, stems, and bark of rowans have many valuable curative and nutritional properties. These plants are not used in the pharmaceutical industry, but in the course of the research they have been found to be potential sources of substances that can be used to treat cancer, gastrointestinal, neurological or cardiovascular diseases. Rowan fruits contain organic acids, phenolic acids, flavonoids, anthocyanins, tannins and many other compounds. It is now suggested that further research on plants of the genus Sorbus L. should be done, which will discover or document their useful role for human health.
Wstęp
W dzisiejszych czasach fitoterapia oraz poszukiwanie alternatywnych rozwiązań medycznych i farmaceutycznych w roślinach przeżywają renesans. Powraca się do roślin, które były w przeszłości wykorzystywane w celach leczniczych w medycynie ludowej. Niektóre z nich przestały być stosowane ze względu na obecność związków niekorzystnych dla zdrowia. Odpowiedni sposób postępowania z surowcem, a także zastosowanie właściwej metody ekstrakcji pozwalają jednak na zmniejszenie narażenia na takie substancje. Nawet rośliny zawierające pewne szkodliwe związki mogą być wykorzystane jako źródło substancji o znaczeniu terapeutycznym.
Jarzęby (rodzaj Sorbus L.) to duża grupa drzew i krzewów o atrakcyjnych, barwnych owocach. Niektóre z nich są znane z tradycyjnego zastosowania w medycynie ludowej, a także ze znaczącej zawartości witaminy C. Współczesne badania wskazują na nowe możliwości wykorzystania tych roślin. Bada się skład i działanie ekstraktów z różnych organów jarzębów (nie tylko owoców, ale także kwiatów, kory i liści). Obiektem zainteresowania stają się również gatunki niewykorzystywane wcześniej w celach spożywczych i leczniczych.
Systematyka, charakterystyka morfologiczna oraz występowanie roślin z rodzaju Sorbus L.
Jarzęby to drzewa lub krzewy z rodziny różowatych (Rosaceae), podrodzina Spiraeoideae, nadplemię Pyrodae, plemię Pyreae, podplemię Pyrinae, do którego należą również takie drzewa, jak: jabłonie, grusze i głogi. Drzewa i krzewy z tej rodziny wytwarzają owoce jabłkowate, zwane inaczej owocami ziarnkowymi. Mają one wielokomorowy, skórzasty endokarp z niewielką liczbą nasion oraz silnie rozbudowany mezokarp z widocznymi działkami kielicha i zawierają od 1 do 5 nasion. Owoce jarzębów są zazwyczaj małe (1-3 cm średnicy) i miękkie (2). Ulistnienie jarzębów jest skrętoległe. Liście są pojedyncze, nieparzysto pierzaste, klapowane, opadające na zimę. Jarzęby tworzą wiosną białe, drobne kwiaty, zebrane w wielokwiatowe baldachy (3) lub baldachogrona (4).
Znanych jest około 250 gatunków jarzębów, w tym 80 diploidalnych, zazwyczaj występujących w umiarkowanej strefie półkuli północnej, a także 140 poliploidalnych (4). W Polsce rośnie dziko 5 gatunków – jarząb pospolity (S. aucuparia), jarząb mączny (S. aria), jarząb szwedzki (S. intermedia), jarząb nieszypułkowy (S. chamaemespilus) oraz jarząb brekinia (S. torminalis). Gatunki diploidalne rozmnażają się płciowo i wykazują znaczną zmienność wielu cech, a gatunki poliploidalne zawiązują owoce bez procesu zapłodnienia i są one zazwyczaj drobniejsze (5).
Jarzęby należą do cenionych roślin ozdobnych. Często są sadzone w parkach, zieleni miejskiej i zadrzewieniach krajobrazowych. Zawdzięczają to wielu cechom dekoracyjnym oraz stosunkowo małym wymaganiom glebowym. Ceni się je przede wszystkim za to, że wcześnie rozwijają liście wiosną oraz atrakcyjnie przebarwiają się jesienią: na pomarańczowo, czerwono i złoto. Wiele jarzębów wykazuje dużą wytrzymałość na mrozy. Doskonale rosną w warunkach miejskich i są jednymi z najcenniejszych drzew ulicznych. Są także stosunkowo wytrzymałe na zanieczyszczenia powietrza, rosną nawet w środowiskach silnie skażonych gazami i pyłami (5).
Poniżej zostały omówione botaniczne gatunki jarzębów rosnących w Polsce.
Jarząb pospolity, jarzębina (S. aucuparia L.) (ryc. 1) to niewielkie drzewo dorastające do 15 m wysokości. Charakteryzuje się gładką, srebrzystoszarą korą, na starszych egzemplarzach czarniawą i podłużnie spękaną. Liście po roztarciu pachną gorzkimi migdałami i są koloru matowozielonego, na jesieni przybierają barwę złotożółtą do czerwono-żółtej. Białe kwiaty tworzą wzniesione, rozpostarte baldachy. Roślina posiada małe, kuliste, czerwone owoce, zawierające trzy nasiona. Owoce są jadalne, o gorzkawym smaku. Drzewo dojrzewa w wieku około 20 lat, a potem obficie owocuje. Roślina ta sadzona jest bardzo często w parkach, a jej owoce są pożywieniem ptaków. Występuje niemal w całej Polsce i Europie (6).
Ryc. 1. Jarzębina – jeden z przedstawicieli rodzaju Sorbus L. (1)
Jarząb mączny (S. aria L.) dorasta do 15 m wysokości. Ma prosty pień, bardzo regularną koronę, liście skrętoległe, pojedyncze, podwójnie piłkowane, z krótkim ogonkiem. Jarząb ten posiada liczne kwiaty umiejscowione w szczytowych, parasolowatych baldachogronach. Owoce są czerwone, średnicy do 2 cm, z mączystym miąższem, bez smaku, po ogrzaniu jadalne. Jarząb mączny lubi ciepłe miejsca. W Polsce rośnie dziko w Tatrach, Pieninach, Karkonoszach (3).
Jarząb szwedzki (S. intermedia E.) to drzewo osiągające wysokość 15-20 m, o szerokiej koronie i regularnych kształtach. Liście są ciemnozielone, do 10 cm długości, pojedyncze, eliptyczne lub odwrotnie jajowate, pierzasto klapowane. Klapy są tępe, nieregularnie piłkowane. Kwiatostany u jarzębów szwedzkich pojawiają się w maju i mierzą do 10 cm szerokości. Owoce tych roślin są pomarańczowoczerwone. W stanie dzikim jarząb szwedzki występuje jedynie w Europie Północnej i w Europie Środkowej – tylko w warunkach uprawy (5).
Jarząb nieszypułkowy (S. chamaemespilus L.) rośnie w wyższych partiach gór. Jest to mały krzew, często płożący, do 1,5-2,0 metrów wysokości. Posiada różowawe kwiaty w gęstych baldachogronach. Jego owoce są pomarańczowoczerwone, kuliste, do 1,5 cm średnicy (3).
Jarząb brekinia, brzęk (S. torminalis L.), osiąga wysokość do 30 m. To jeden z największych jarzębów występujących na terenie Polski. Jest to roślina z liśćmi jajowatymi, o długości do 18 cm, posiadającymi ostre, piłkowane klapy. Kora jarzębu brekini jest ciemna i popękana. Owoce są owalne, długości ok. 1,5 cm, jasno nakrapiane, koloru brązowego, dojrzewają na przełomie października i listopada. Jarząb brekinia nie owocuje każdego roku, a w dodatku owoce są skupione w wierzchołkowych częściach drzewa, stąd trudno je znaleźć. Liście są trochę podobne do dużych liści głogu albo klonu polnego. Kwiaty przypominają wyglądem kwiaty zwykłej jarzębiny. Brekinia, tak jak i jarząb szwedzki, jest jednym z 5 gatunków drzew, które podlegają w całej Polsce ochronie gatunkowej. Roślina jest dość odporna na choroby i szkodniki (5).
Ponadto w różnych rejonach Europy występują takie gatunki, jak: jarząb domowy (S. domestica L.), jarząb japoński (S. japonica H., S. commixta H.), jarząb pośredni (S. hybrida L.), jarząb szerokolistny (S. latifolia L.) oraz jarząb Mougeota (S. mougeotti M.) (3).
Surowce użytkowe
W piśmiennictwie najczęściej wymienianą rośliną jadalną i leczniczą z rodzaju Sorbus L. jest jarząb pospolity (Sorbus aucuparia L.), potocznie zwany jarzębiną. Ponadto w zestawieniach roślin mających zastosowanie w medycynie i będących jednocześnie roślinami jadalnymi występują jarzęby: mączny i brekinia. Przypisuje się im podobne cechy jak jarzębinie (7).
Jako surowce wykorzystuje się głównie owoce jarzębów, rzadziej kwiaty, chociaż współczesne badania wskazują także wiele wartościowych zastosowań dla liści, łodyg i kory jarzębów.
Owoce zbiera się po ich dojrzeniu, tj. w okresie października-listopada. Zwyczajowo zbiera się je po pierwszych przymrozkach, gdyż wtedy są słodsze i smaczniejsze, ale mają mniej witaminy C. W czasie przymrozków kwas parasorbowy zawarty w owocach ulega rozpadowi. Przed spożyciem owoców czy przygotowaniem z nich przetworów zaleca się ich przemrożenie lub zagotowanie w celu pozbycia się kwasu parasorbowego. Proces mrożenia jest korzystniejszy ze względu na lepsze zachowanie substancji aktywnych.
Zebrane owoce przetwarza się bezpośrednio po zebraniu lub suszy w temperaturze 30-40°C, a dosusza w temperaturze 40-50°C. Zbierane są całe baldachy, z których po wysuszeniu wyodrębnia się owoce.
W celu pozyskania kwiatów, zbiera się całe kwiatostany i suszy w temperaturze około 30°C. Po wysuszeniu kwiaty oddziela się od szypułek na sitach lub ręcznie.
Stwierdzono, że najlepszym okresem pozyskiwania liści jarzębów, ze względu na właściwości przeciwutleniające, jest czerwiec, lipiec i sierpień (8). Z jarzębów pozyskuje się również drewno (9).
Skład chemiczny jarzębów
Skład chemiczny owoców różnych gatunków jarzębów jest zbliżony i obejmuje szereg substancji o znaczeniu dietetycznym i farmakologicznym.
Spośród cukrów prostych w owocach jarzębów występują fruktoza (4,3%) i glukoza (3,8%). Owoce zawierają również dwucukier sacharozę (0,7%). Na szczególną uwagę zasługuje wysoka zawartość sorbitolu (3-10%), rzadko występującego w roślinach. Jest to alkohol cukrowy, będący pochodną glukozy. W owocach jarzębu zawarte są również pektyny – substancje o charakterze polisacharydów (10).
Do kwasów organicznych zawartych w owocach jarzębów należą kwasy: sorbowy (0,10-0,15%), parasorbowy, cytrynowy, jabłkowy, winowy i bursztynowy (10).
W owocach jarzębów stwierdzono obecność następujących kwasów fenolowych: kawowego, p-kumarowego, benzoesowego, wanilinowego, elagowego, galusowego, syryngowego, ferulowego i protokatechowego (11). Występują w nich także związki flawonoidowe: kwercetyna, kemferol, izoramnetyna, rutyna, izokwercetyna i jaceozydyna (12).
Z Sorbus commixta dokonano wydzielenia neosakuraniny (glikozydu chalkonu) (13).
Owoce jarzębów zawierają także antocyjany w ilości od 6 do 80 mg/100 g. Najwięcej tych związków znajduje się w odmianach powstałych przez skrzyżowanie jarzębów z aronią (14). Poza tym występują w nich garbniki w ilości ok. 0,3% (15).
Wśród innych substancji występujących w owocach jarzębów warto wymienić witaminy i biopierwiastki. W największych ilościach znajduje się w nich witamina C i prowitamina A, czyli β-karoten. Stwierdzono również obecność witaminy K (10). Do najważniejszych biopierwiastków występujących w owocach jarzębów zalicza się: magnez, wapń, cynk, żelazo i mangan (16).
Ponadto w owocach Sorbus commixta H. stwierdzono obecność glikozydów cyjanogennych – sambunigryny i prunazyny (17).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Amann G. Drzewa i krzewy. Atlas Kieszonkowy. Multico, Ofic Wyd, Warszawa 1998.
2. Godet JD. Drzewa i krzewy – rozpoznawanie gatunków. Multico, Ofic Wyd, Warszawa 1997.
3. Mayer J, Schwegler HW. Wielki atlas drzew i krzewów. Delta, Warszawa 2007.
4. Senderski M. Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie. Wydawnictwo Mateusz Senderski, Podkowa Leśna 2015.
5. Bugała W. Drzewa i krzewy. PWRiL, Warszawa 2000.
6. Halarewicz A. Atlas drzew i krzewów. Vademecum, Warszawa 2015.
7. Fleischhauer SG, Guthmann J, Spiegelberger R. Jadalne rośliny dziko rosnące. Vital, Białystok 2014.
8. Olszewska M. Variation in the phenolic content and in vitro antioxidant activity of Sorbus aucuparia leaf extracts during vegetation. Acta Polon Pharm 2011; 68(6):937-44.
9. http://www.itd.poznan.pl.
10. Ożarowski A, Jaroniewski W. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. IWZZ, Warszawa 1987.
11. Turumtay H, Midilli A, Turumtay EA i wsp. Gram (-) microorganisms DNA polymerase inhibition, antibacterial and chemical properties of fruit and leaf extracts of Sorbus acuparia and Sorbus caucasica var. yaltirikii. Biomed Chromatog 2016; 31(6):e3901.
12. Yu X, Wang Z, Shu Z i wsp. Effect and mechanism of Sorbus pohuashanensis (Hante) Hedl. flavonoids protect against arsenic trioxide-induced cardiotoxicity. Biomed Pharmacother 2017; 88:1-10.
13. Bhatt LR, Bae MS, Kim BM i wsp. A chalcone glycoside from the fruits of Sorbus commixta Hedl. Molec 2009; 14(12):5323-7.
14. Hukkanen AT, Pölönen SS, Kärenlampi SO i wsp. Antioxidant capacity and phenolic content of sweet rowanberries. J Agric. Food Chem 2006; 54(1):112-9.
15. http://rozanski.li.
16. Majic B, Sola I, Likic S i wsp. Characterisation of Sorbus domestica L. bark, fruits and seeds: nutrient composition and antioxidant activity. Food Technol Biotechnol 2015; 53(4):463-71.
17. Lee TK, Roh HS, Yu JS i wsp. A novel cytotoxic activity of the fruit of Sorbus commixta against human lung cancer cells and isolation of the major constituents. Functional Food 2017; 30:1-7.
18. Termentzi A, Kefalas P, Kokkalou E. LC-DAD-MS (ESI+) analysis of the phenolic content of Sorbus domestica fruits in relation to their maturity stage. Food Chem 2008; 106(3):1234-45.
19. Jurikova T, Sochor J, Mlcek J i wsp. Polyphenolic profile of interspecific crosses of Rowan (Sorbus aucuparia L.). Ital J Food Sci 2014; 26(3):317-24.
20. Olszewska M, Prester A, Michel P i wsp. Profiling of phenolic compounds and antioxidant activity of dry extracts from the selected Sorbus species. Molec 2012; 17(3):3093-113.
21. Yang G, An HJ. β-sitosteryl-3-O-β-glucopyranoside isolated from the bark of Sorbus commixta ameliorates pro-inflammatory mediators in RAW 264.7 macrophages. Immunopharmacol Immunotoxicol 2014; 36(1):70-7.
22. Ożarowski A (red.). Ziołolecznictwo – poradnik dla lekarzy. Wyd III. PZWL, Warszawa 1982.
23. Książkiewicz T. Ziołolecznictwo Ojców Bonifratrów dla osób starszych. Oficyna Wyd RYTM, Warszawa 2000.
24. Termentzi A, Kefalas P, Kokkalou E. Antioxidant activities of various extracts and fractions of Sorbus domestica fruits at different maturity stage. Food Chem 2006; 98:599-608.
25. Hasbal G, Yilmaz-Ozden T, Can A. Antioxidant and antiacetylcholinesterase activities of Sorbus torminalis (L.) Crantz (wild service tree) fruits. J Food Drug Anal 2015; 23(1):57-62.
26. Wei J, Shi J, Gao J i wsp. Antioxidant activity of Sorbus sibirica fruit extracts. Adv Mat Res 2014; 900:267-74.
27. Razina TG, Zueva EP, Ulrich AV i wsp. Antitumor effects of Sorbus aucuparia L. extract highly saturated with anthocyans and their mechanism. Bull Exp Biol Med 2016; 162(1):93-7.
28. Bailie A, Renaut S, Ubalijoro E i wsp. Phytogeographic and genetic variation in Sorbus, a traditional antidiabetic medicine – adaptation in action in both a plant and a discipline. Peer J 2016; 4(6):e2645.
29. Im NK, Lee DS, Lee SR i wsp. Lupeol isolated from Sorbus commixta suppresses 1α,25-(OH)2D3-mediated osteoclast differentiation and bone loss in vitro and in vivo. J Nat Prod 2016; 79(2):412-20.
30. Yu T, Lee YJ, Jang HJ i wsp. Anti-inflammatory activity of Sorbus commixta water extract and its molecular inhibitory mechanism. J Ethnopharmacol 2011; 134(2):493-500.
31. Aladedunye F, Matthäus B. Phenolic extracts from Sorbus aucuparia (L.) and Malus baccata (L.) berries: antioxidant activity and performance in rapeseed oil during frying and storage. Food Chem 2014; 159:273-81.
32. Cheon SM, Jang I, Lee MH i wsp. Sorbus alnifolia protects dopaminergic neurodegeneration in Caenorhabditis elegans. Pharm Biol 2017; 55(1):481-6.
33. Lee YM, Kim YS, Lee Y i wsp. Inhibitory activities of pancreatic lipase and phosphodiesterase from Korean medicinal plant extracts. Phytother Res 2012; 26(5):778-82.
34. Liu QF, Lee JH, Kim YM i wsp. In vivo screening of traditional medicinal plants for neuroprotective activity against Aβ42 cytotoxicity by using Drosophila models of Alzheimer’s disease. Biol Pharm Bull 2015; 38(12):1891-901.
35. Vianna R, Brault A, Martineau LC i wsp. In vivo anti-diabetic activity of the ethanolic crude extract of Sorbus decora C.K. Schneid. (Rosaceae): a medicinal plant used by Canadian James Bay Cree Nations to treat symptoms related to diabetes. Evidence Based Complement Altern Med 2011; Article ID 237941.
36. Kang DG, Sohn EJ, Lee AS i wsp. Methanol extract of Sorbus commixta cortex prevents vascular inflammation in rats with a high fructose-induced metabolic syndrome. Amer J Chin Med 2007; 35(02):265-77.
37. Sohn EJ, Kang DG, Choi DH i wsp. Effect of methanol extract of Sorbus cortex in a rat model of L-NAME-induced atherosclerosis. Biol Pharm Bull 2005; 28(7):1239-43.
38. Dubey SP, Lahtinen M, Särkkä H i wsp. Bioprospective of Sorbus aucuparia leaf extract in development of silver and gold nanocolloids. Biointerfaces 2010; 80(1):26-33.
39. Neverova OA, Bykov AA, Legoshina OM. Detection of metabolites of benzo(a)pyrene in Sorbus sibirica Hedl. leaves and their use in the assessment of air pollution of Kemerovo City (Russian Federation). Banglad J Bot 2013; 42(1):145-53.
40. Paganova V. Ecological requirements of wild service tree (Sorbus torminalis (L.) CRANTZ.) and service tree (Sorbus domestica L.) in relation with their utilization in forestry and landscape. J Forest Sci 2008; UZPI 5:216-26.
