Dowody dotyczące wczesnej medycyny egipskiej, bazujące na odnalezionych dokumentach i artefaktach, wyprzedzają Hipokratesa (około 400 r. p.n.e.) o ponad milenium, ale są trudne w interpretacji na podstawie analizy papirusów oraz inskrypcji na tabliczkach i ścianach wapiennych (1). Dlatego właśnie powszechnie akceptuje się pogląd, że to Grecy, symbolicznie reprezentowani przez Hipokratesa zwanego „ojcem medycyny”, byli prekursorami współczesnej sztuki medycznej.

Cywilizacje, które rozwinęły się nad brzegami Nilu w kulturę zwaną dziś kulturą egipską, wierzyły, że choroby powodowały złe duchy wchodzące do ciała przez usta, nos lub uszy, niszcząc narządy wewnętrzne ofiary. Leczeniem zajmowali się lekarze trzech specjalności (2). Pierwsi z nich próbowali leczyć pacjentów, stosując zewnętrznie lub wewnętrznie mikstury bądź leki uzyskiwane z roślin lub zwierząt. Do drugiej grupy należeli chirurdzy, którzy zajmowali się głównie leczeniem ran i innych zmian urazowych, jak złamania lub przemieszczenia stawów. Nie otwierali oni nigdy jamy brzusznej, ale nacinali ropnie i usuwali ciała obce. Wykonywali także zabiegi obrzezania, zwykle w celach higienicznych. Obrzezanie jest pierwszą techniką chirurgiczną opisaną ponad 4000 lat temu na płaskorzeźbach znajdujących się w grobowcu VI Dynastii. Zwyczajem religijnym w Egipcie była mumifikacja zwłok, a lekarze bezspornie korzystali z technik balsamistów, którzy stworzyli specjalne narzędzia do usuwania mózgu przez nozdrza oraz wnętrzności z klatki piersiowej i jamy brzusznej. To sprawiło, że poznali związki i zależności między różnymi narządami. W jamach ciała pozostawiano wyłącznie nerki i serce. Stworzyli oni skalpele, noże, kleszcze, zgłębniki oraz gorące żelazka do kauteryzacji. Do trzeciej grupy należeli lekarze usiłujący leczyć lub łagodzić ból za pomocą boskiej interwencji. Uznawano ich za egzorcystów, czarowników, znachorów, kapłanów-lekarzy lub uzdrowicieli, którzy zmuszali demony do opuszczenia ciała pacjenta zwykle poprzez modlitwę do bóstwa przy użyciu amuletów i zaklęć.

Lekarze egipscy rozpoznawali też związek prokreacyjny między prąciem, jądrami, nasieniem a ciążą. Uznawano, że nasienie wywodzi się z rdzenia kręgowego. Pogląd ten zapoczątkowali składający ofiary kapłani, według których prącie byka stanowiło przedłużenie kręgosłupa. Uważano, że nasienie chronione jest przez dużą kość stworzoną wskutek połączenia czterech lub pięciu kręgów na końcu kręgosłupa, z czego może wywodzić się łacińska nazwa kości krzyżowej: os sacrum, czyli „święta kość”.

W mitologii greckiej Asklepios, syn Apolla, uważanego za boga zdrowia, i śmiertelniczki o imieniu Koronis, był bogiem sztuki lekarskiej. Jego matka została zabita za niewierność Apollinowi, a jej ciało ułożono na stosie pogrzebowym. Jednak nienarodzone dziecko Koronis zostało uratowane z jej łona. Dziecko otrzymało imię odzwierciedlające sposób jego narodzin – łono matki zostało przecięte, a dziecko wyjęte; taka procedura nazywa się dziś cięciem cesarskim. Asklepios oznacza bowiem „otwierać przez przecięcie” (ryc. 1).

Apollo zaniósł syna do centaura zwanego Chironem i poprosił go o nauczenie chłopca sztuki lekarskiej. Centaur to mitologiczne stworzenie z górną częścią ciała człowieka, a dolną – konia. Choć Chiron był centaurem, w pewnym sensie różnił się wyglądem od swoich pobratymców. Tradycyjnie greckie wizerunki Chirona przedstawiają go jako stworzenie z ludzkimi, a nie końskimi przednimi nogami. Kontrastuje to z wizerunkiem tradycyjnego centaura, którego cała dolna część ciała przypominała konia.

Według legendy w zamian za dobroć okazaną przez Asklepiosa wąż polizał jego uszy i nauczył go sekretnej wiedzy. W kulturze greckiej węże uznawano za istoty święte, symbolizujące mądrość, sztukę leczniczą i zmartwychwstanie. Asklepios przedstawiany jest z laską, wokół której wije się wąż, co zaczęto kojarzyć z lecznictwem (ryc. 2). Co ciekawe niejadowitego węża występującego w regionie śródziemnomorskim nazwano wężem Eskulapa (Zamenis longissimus), na cześć boga. Córka Asklepiosa, Higieja, była grecką boginią zdrowia, higieny i czystości. Jej atrybutem była misa lub czara z wijącym się wężem wznoszącym głowę ponad nią, co później stało się symbolem farmaceutów (ryc. 3). Druga córka Asklepiosa, Panakeja, była boginią uosabianą z lekiem na wszelkie choroby. Panakeja miała nosić okład lub eliksir, za pomocą którego leczyła chorych (ryc. 4). Dzięki temu powstało w medycynie pojęcie „panaceum”, czyli substancji, która leczy wszystkie choroby.

Jak już wspomniano, atrybutem Asklepiosa była laska lub kij z wijącym się po nim wężem (ryc. 5), który często mylony jest z kaduceuszem, symbolem boga Hermesa. Hermes był posłańcem bogów, pośrednikiem między śmiertelnikami a bóstwem. Z tego powodu przedstawiano go jako boga handlu. Kaduceusz to laska, często zakończona parą skrzydeł, z dwoma wijącymi się wokół niej wężami (ryc. 6). Kaduceusz Hermesa często mylnie uważany jest za symbol medycyny, zamiast laski Asklepiosa. Takie zastosowanie symbolu błędnie spopularyzowano głównie poprzez przyjęcie kaduceusza jako insygniów Służby Medycznej Armii Amerykańskiej w 1902 roku (3). W mitologii rzymskiej odpowiednikiem Hermesa był Merkury. Od samego początku atrybuty Merkurego były takie same, jak Hermesa: buty ze skrzydłami (talaria), kapelusz ze skrzydłami (petasos) i kaduceusz, czyli laska z dwoma wijącymi się wężami, którą Hermes otrzymał w prezencie od Apolla (ryc. 7).

Od V wieku przed naszą erą kult Asklepiosa zyskiwał na popularności i postawiono mu kilka świątyń, pełniących też rolę szpitali. Świątynie te, zwane asklepiejonami, były tłumnie odwiedzane przez pielgrzymów w nadziei na wyleczenie. Po rytualnym oczyszczeniu składano ofiary lub dary bogu. W niektórych z tych świątyń wykorzystywano też święte psy, które lizały rany chorych pielgrzymów. Ku czci boga Asklepiosa w rytuałach uzdrawiania wykorzystywano często niejadowite węże, które swobodnie pełzały po podłodze dormitoriów, gdzie spali chorzy i ranni. Najbardziej znaną świątynią boga Asklepiosa była świątynia w Epidauros w północno-wschodniej części Peloponezu, datowana na IV wiek przed naszą erą. Inną znaną świątynię, tj. asklepiejon, wybudowano około 100 lat później na wyspie Kos, gdzie Hipokrates, legendarny „ojciec medycyny”, prawdopodobnie rozpoczął swoją karierę. Oryginalna wersja przysięgi Hipokratesa rozpoczyna się słowami: „Przysięgam Apollinowi lekarzowi i Asklepiosowi, i Hygiei, i Panakei oraz wszystkim bogom jak też boginiom, biorąc ich za świadków, że wedle swoich sił i osądu [sumienia] przysięgi tej i tej pisemnej umowy dotrzymam” (4). Autorstwo przysięgi przypisuje się Hipokratesowi lub jednemu z jego uczniów, a datuje się ją na okres między V a III wiekiem p.n.e.