*Paweł Kubica1, Agnieszka Szopa1, Jakub Dominiak2, Maria Łuczkiewicz2, Halina Ekiert1
Werbena lekarska (Verbena officinalis L.) – charakterystyka botaniczna, skład chemiczny, znaczenie lecznicze, badania aktywności biologicznej oraz badania biotechnologiczne
Common vervain (Verbena officinalis L.) – botanical characteristics, chemical composition, therapeutic significance, studies on the biological activity and biotechnology researches
1Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej, Wydział Farmaceutyczny, Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum, Kraków
Kierownik Katedry i Zakładu: prof. dr hab. n. farm. Halina Ekiert
2Katedra i Zakład Farmakognozji z Ogrodem Roślin Leczniczych, Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej, Gdański Uniwersytet Medyczny
Kierownik Katedry i Zakładu: prof. dr hab. n. farm. Mirosława Krauze-Baranowska
Streszczenie
Werbena lekarska (Verbena officinalis L.) jest stosunkowo nowym farmakopealnym gatunkiem w oficjalnym lecznictwie europejskim, w tym w lecznictwie polskim. Monografia Verbena herb figuruje w Farmakopei Europejskiej (wyd. 6) od roku 2008, także w tłumaczeniach tego dokumentu na języki narodowe państw członkowskich Unii Europejskiej, w tym w Farmakopei Polskiej (wyd. VIII). W pracy przedstawiono charakterystykę botaniczną omawianego gatunku. Zaprezentowano aktualny stan badań naukowych dotyczących składu chemicznego ziela. Surowiec ten jest bogatym źródłem głównie irydoidów, glikozydów fenylopropanoidowych, flawonoidów i terpenów. Znaczną część artykułu poświęcono zastosowaniom leczniczym rośliny oraz przeglądowi badań aktywności biologicznej, które wykazały działanie przeciwutleniające, przeciwdrobnoustrojowe, przeciwzapalne i przeciwnowotworowe. Badania te potwierdzają znane od dawna w tradycyjnej medycynie europejskiej i chińskiej możliwe zastosowania lecznicze surowca. Zwrócono ponadto uwagę na ważną pozycję werbeny lekarskiej w przemyśle spożywczym oraz kosmetycznym, ze względu na właściwości przeciwutleniające, przeciwbakteryjne i przeciwzapalne oraz obecność w roślinie olejku eterycznego o atrakcyjnej kompozycji zapachowej. Przedstawiono również stan badań biotechnologicznych tego gatunku. Badania w tym zakresie prowadzone są głównie przez dwa współpracujące zespoły badawcze w Polsce – Zakład Botaniki Farmaceutycznej Wydziału Farmaceutycznego Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Zakład Farmakognozji Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego.
Summary
Common vervain (Verbena officinalis L.) is a relatively new pharmacopoeial species in official European and also in Polish therapy. “Verbena herb” monograph has been included in the European Pharmacopoeia from 2008 i.e. from Ph. Eur. 6th, and in national translations of this document in EU member countries, including Polish Pharmacopoeia VIII. The current paper presents botanical characteristics of this species. It reviews current knowledge on chemical composition of common verbena herb, which is a rich source mostly of iridoids, phenylpropanoids glucosides, flavonoids and terpenes. A large part of the article summarizes medicinal uses of the plant and professional pharmacological studies which showed antioxidant, antimicrobial, anti-inflammatory and anticancer actions of verbena herb compounds. Those studies confirmed its medicinal uses long known in European folk medicine and in Chinese medicine. In addition, it was emphasized that the common vervain plays an important role in food and cosmetic industries, especially due to its antioxidant, antibacterial and anti-inflammatory properties and the presence of essential oil with an attractive fragrance composition. This paper presents also state of biotechnological studies of this species. The studies in this field are carried out by two cooperating research teams in Poland: Department of Pharmaceutical Botany, Faculty of Pharmacy, Collegium Medicum, Jagiellonian University and Department of Pharmacognosy, Medical University of Gdańsk.
Wstęp
Verbena officinalis L. (Verbenaceae) (ryc. 1) to znana roślina lecznicza o ugruntowanej pozycji w lecznictwie europejskim, azjatyckim i północnoamerykańskim. Surowcem wykorzystywanym zarówno w tradycyjnej medycynie, jak i we współczesnej fitoterapii jest ziele werbeny – Verbenae herba (2-4).
Ryc. 1. Makroskopowy wygląd V. officinalis (1)
V. officinalis herba – ziele werbeny lekarskiej, mimo że jest od dawna znanym, tradycyjnym surowcem leczniczym, to w oficjalnej medycynie europejskiej pojawiło się stosunkowo niedawno. Od 2008 roku monografia Verbena herb obecna jest w Farmakopei Europejskiej (wyd. 6) oraz w tłumaczeniach tego dokumentu na języki narodowe państw członkowskich Unii Europejskiej, w tym w Farmakopei Polskiej (wyd. VIII). Ponadto monografia Verbenae herba widnieje również w Farmakopei Chińskiej, m.in. w wydaniu VIII z 2005 roku. W Farmakopei Brytyjskiej oraz Farmakopei Niemieckiej monografie ziela werbeny były obecne już wcześniej (5-9). W Stanach Zjednoczonych werbena lekarska jest od dawna znaną rośliną leczniczą; jej opis znajduje się m.in. w Farmakopei Amerykańskiego Instytutu Homeopatii z 1897 roku.
W Farmakopei Polskiej nazwa łacińska surowca – Verbenae herba – określana jest jako ziele witułki lekarskiej (7). W niniejszym artykule zdecydowano określać omawiany gatunek jako werbenę lekarską, pomimo tego, że najczęściej roślina nazywana jest w starszych opracowaniach jako werbena pospolita. Nazwa „werbena lekarska” jest bowiem wiernym tłumaczeniem łacińskiej nazwy opisywanego gatunku. Z kolei preferowana aktualnie farmakopealna nazwa – „witułka lekarska” – zupełnie nie występuje lub sporadycznie występuje w starszych polskojęzycznych opracowaniach dotyczących roślin leczniczych.
W dostępnym piśmiennictwie naukowym można znaleźć tylko jedną publikację przeglądową z 2016 roku opisującą V. officinalis (10). Praca ta dotyczy tylko opisu wybranych aktywności biologicznych ekstraktów z werbeny lekarskiej i nie porusza wszystkich aspektów ważnych z punktu widzenia charakterystyki i możliwości wykorzystania tego gatunku.
Charakterystyka rodzaju Verbena
Verbena officinalis jest głównym gatunkiem należącym do rodzaju Verbena z rodziny Verbenaceae – Werbenowate (podrodzina Verbeneae) (6, 11, 12). W piśmiennictwie naukowym istnieją sprzeczne informacje dotyczące liczby rodzajów oraz gatunków należących do rodziny Verbenaceae. Szacuje się, że obejmuje ona około 30 rodzajów, m.in. Aloysia, Citharexylum, Lantana, Lippia, Phyla i Verbena. Cała rodzina Verbenaceae liczy około 1100 gatunków. Są to zarówno drzewa, krzewy, jak i rośliny zielne (13, 14). Do rodzaju Verbena, według różnych źródeł, należy od 44 do 250 gatunków. Gatunki rodzaju Verbena występują głównie na terenie obu Ameryk. Dwa gatunki: V officinalis L. i V. supina L. spotykane są na wszystkich kontynentach (15, 16). W Polsce oprócz V. officinalis popularne są gatunki uprawiane jako rośliny ozdobne: V. hastata L. (werbena krzaczasta), V. bonariensis L. (werbena patagońska) oraz V. × hybrida
Groenl. & Rumpler (werbena ogrodowa). Jest to mieszaniec następujących gatunków: V. incisa Hook., V. peruviana (L.) Britto, V. phlogiflora Cham. i V. teucroides (16).
W Farmakopei Europejskiej oraz w Farmakopei Polskiej figuruje również monografia Verbenae citriodorae folium – liść witułki cytrynowej. Witułka cytrynowa jest gatunkiem charakteryzującym się innym składem chemicznym niż werbena lekarska (to typowy surowiec olejkowy) i innym, ograniczonym rozmieszczeniem stanowisk naturalnych. Według najnowszych opracowań systematycznych witułka cytrynowa – Aloysia citrodora Palau (Aloysia triphylla (L’Her.) Kuntze; Verbena triphylla L’Her.; Lippia citriodora Kunth), w przeciwieństwie do werbeny lekarskiej, która reprezentuje podrodzinę Verbeneae, należy do innej podrodziny z rodziny Verbenaceae – Lantanae (12).
Charakterystyka botaniczna V. officinalis
Verbena officinalis L. jest gatunkiem mającym liczne nazwy synonimowe. W języku łacińskim: Verbena sororia D. Don, V. spuria L. (11, 18); w języku polskim: werbena lekarska, witułka lekarska, werbena pospolita, werbena włoska; w języku angielskim: common vervain, European vervain; w języku francuskim: Verveine officinale, Verveine sauvage, a w języku niemieckim: Eisenkraut, Katzenblutkraut, Sagenkraut i Wunschkraut.
Identyfikacja V. officinalis najczęściej oparta jest na cechach morfologicznych oraz analizie fitochemicznej. Szczególnie w przypadku rozdrobnionego surowca farmaceutycznego rozpoznanie gatunku na podstawie cech morfologicznych wymaga specjalistycznej wiedzy. Analiza fitochemiczna jest utrudniona ze względu na dużą zmienność składu chemicznego surowca w zależności od jego pochodzenia. Obecnie istnieją nowoczesne sposoby jednoznacznej identyfikacji gatunku przy pomocy markerów genetycznych (19).
Naturalne stanowiska występowania V. officinalis (20) są szeroko rozpowszechnione na całym świecie: na terenie Europy, obu Ameryk, Afryki Północnej i Środkowej, Azji i Australii. Gatunek ten rośnie głównie w strefie klimatu umiarkowanego. W Europie występuje pospolicie w basenie Morza Śródziemnego. W Polsce stanowiska naturalne skupione są głównie na Pogórzu Karpackim i w niższych partiach gór (21). Rozproszone stanowiska werbeny lekarskiej można znaleźć na nizinach w południowej części Polski (13, 18, 22-24).
Werbena lekarska preferuje gleby suche, ale dobrze utrzymujące wilgoć oraz nasłonecznione stanowiska. Jest gatunkiem ruderalnym (11, 22, 25). Występuje na polach, kamieńcach, przydrożach oraz nieużytkach, często w pobliżu zbiorników wodnych (11, 26).
V. officinalis (ryc. 1) jest dorastającą od 75 cm do 1 m wieloletnią rośliną zielną. Wzniesione, rozgałęziające się u góry, zdrewniałe łodygi, w przekroju czterokanciaste, pokryte są szorstkimi włoskami (11). Górne liście są siedzące, wcinanokarbowane, ułożone naprzeciwlegle; środkowe są trójdzielne, dolne z kolei ogonkowe, pierzastodzielne. Od czerwca do września gatunek ten wytwarza drobne, bladoliliowe kwiaty zebrane w kłosokształtne, luźne kwiatostany szczytowe zlokalizowane w kątach liści. Pojedynczy kwiat ma drobną, prawie dwuwargową koronę, z krótką, nieco zgiętą rurką rozszerzającą się w wianek. Wewnątrz wyposażonego w 4 lub 5 ostrych ząbków kielicha, znajduje się słupek górny z podzieloną na komory zalążnią. Przyrośnięte do wnętrza komory pręciki występują w liczbie 2, 4 lub 5. Owocem jest podłużna, żeberkowana rozłupnia (10, 11, 18, 20, 21, 27).
Skład chemiczny
Verbenae officinalis herba charakteryzuje się bogatym składem chemicznym (tab. 1). Głównymi grupami metabolitów wtórnych, determinującymi profile aktywności biologicznej surowca są: glikozydy irydoidowe, m.in. werbenalina (werbenalozyd) (ryc. 2), aukubina (werbenina) (ryc. 3) i hastatozyd (ryc. 4), a także glikozydy fenylopropanoidowe (pochodne kwasu kawowego), m.in. werbaskozyd (akteozyd) (ryc. 5), izowerbaskozyd (izoakteozyd) (ryc. 6) i eukowozyd (28).
Tab. 1. Skład chemiczny ziela V. officinalis
| Grupy związków | Poszczególne związki |
| Irydoidy | werbenalina (20, 29) i jej pochodna 3,4-dihydrowerbenalina (26, 32); hastatozyd (20) i jego pochodna 7-hydroksydehydrohastatozyd (26, 32); aukubina (26), werbeoflina (32), werbenozyd A oraz B (3), kornina (38) |
| Glikozydy fenylopropanoidowe | werbaskozyd (20, 26, 29, 39) oraz jego pochodne (6-acetylo-O-werbaskozyd, 4-acetylo-O-werbaskozyd, 2,4-diacetylo-O-werbaskozyd (39), β-hydroksywerbaskozyd (40)); izowerbaskozyd (37, 39)
oraz jego pochodne (4-acetylo-O-izowerbaskozyd, 3,4-diacetylo-O-izowerbaskozyd (39), β-hydroksyizowerbaskozyd (40)); kampenozyd II (39); izokampenozyd II (39); betonyozyd A oraz jego pochodne (4,6-diacetylo-O-betonyozyd A, 3,4-diacetylo-O-betonyozyd A) (39) |
| Flawonoidy | kemferol (26), luteolina (26, 33, 37) oraz jej połączenia glikozydowe (7-O-diglukuronid, 7-O-galaktozyd, 7-O-glukozyd (9), glikozyd 6-hydroksyluteoliny (41)) i luteolino-7-O-rutynozyd (42); apigenina (26, 33, 37)
oraz jej połączenia glikozydowe (7-O-diglukuronid, 7-O-galaktozyd, 7-O-glukozyd (9), glikozyd 6-hydroksyapigeniny (41)); izoramnetyna (34); kwercetol (34), pedalitina oraz jej połączenia glikozydowe (7-O-(2-O-feruloilo)-diglukuronid, 7-O-diglukuronid, 7-O-glukuronid, 7-O-glukozyd) (9); skutelareina (26) oraz jej połączenia glikozydowe (7-O-(2-O-feruloilo)-diglukuronid, 7-O-diglukuronid, 7-O-glukuronid, 7-O-glukozyd) (9) |
| Kwasy fenolowe | kwas chlorogenowy (43); kwas ferulowy (44); kwas protokatechowy (44); kwas 4,5-O-dikawoilochinowy (9); kwas 1,5-dikawoilochinowy (9); kwas rozmarynowy (42) |
| Terpeny | monoterpeny: cytral (30); cyneol (26); geranial (45); limonen (26, 30); linalool (45); karwon (46); mrówczan izobornylu (30); werbenon (45) diterpeny: karnozol (42); kwas karnozolowy (42); rozmanol (42); izorozmanol (42) triterpeny: kwas ursolowy (26, 35, 47) oraz jego pochodne (kwas 3α,19,23-trihydroksyurs-12-en-28-olowy, kwas 2α,3β-dihydroksyurs-12-en-28-olowy, kwas 3α,24-dihydroksyurs-12-en-28-olowy, 3-epiursolowy) (35, 36) |
| Węglowodany | kwas galakturonowy, arabinoza, galaktoza, ramnoza, ksyloza, mannoza, glukoza (23) |
| Sterole | α-sitosterol (26); β-sitosterol (37); daukosterol (37) |
| Kwasy tłuszczowe | kwas oleinowy (26); kwas 3-epioleanolowy (36); kwas 3α,24-dihydroksy-olean-12-en-28-owy (37) |
| Biopierwiastki | potas, sód, żelazo, magnez, wapń, fosfor, miedź, cynk, mangan (13) |
Ryc. 2. Struktura chemiczna werbenaliny (werbenalozyd)
Ryc. 3. Struktura chemiczna aukubiny (werbenina)
Ryc. 4. Struktura chemiczna hastatozydu
Ryc. 5. Struktura chemiczna werbaskozydu (akteozyd)
Ryc. 6. Struktura chemiczna izowerbaskozydu (izoakteozyd)
Według aktualnie obowiązującej Farmakopei Polskiej X surowiec powinien być standaryzowany na zawartość werbenaliny (ryc. 2). Minimalna zawartość tego związku nie powinna być niższa niż 1,5% w przeliczeniu na suchą masę (7, 29).
Ponadto w ekstraktach z ziela werbeny zidentyfikowano liczne flawonoidy, m.in. popularne w świecie roślin związki, takie jak: kemferol, luteolina, apigenina, jak również rzadziej spotykane flawonoidy, takie jak: skutelareina i pedalityna. Na uwagę zasługuje także obecność kwasów fenolowych: chlorogenowego, ferulowego, protokatechowego, rozmarynowego i pochodnych kwasu dikawoilochinowego (tab. 1).
Ziele V. officinalis charakteryzuje się również obecnością olejku eterycznego, w skład którego wchodzi około 40 związków, głównie monoterpenów (m.in. limonen, cytral, cyneol, karwon) (30). Inne grupy związków terpenowych charakterystyczne dla olejku to diterpeny (karnozol, kwas karnozolowy, rozmanol, izorozmanol) oraz triterpeny (kwas ursolowy i jego pochodne) (26, 31-36).
Analizy fitochemiczne wykazały, że ekstrakty metanolowe z łodyg werbeny zawierają sterole, takie jak: α-sitosterol, β-sitosterol i daukosterol (26, 37).
Ziele werbeny zawiera węglowodany, w tym: kwas galakturonowy, arabinozę, galaktozę, ramnozę, ksylozę, mannozę czy glukozę oraz duże ilości biopierwiastków, głównie: potasu, fosforu, wapnia, magnezu, cynku, żelaza, manganu i miedzi (9, 13, 23).
Zastosowanie w lecznictwie
Ekstrakty z ziela werbeny lekarskiej od dawna stosowane są w lecznictwie tradycyjnym, m.in. europejskim i północnoamerykańskim, jak również w tradycyjnej chińskiej medycynie (TCM). Możliwe zastosowanie terapeutyczne znajduje potwierdzenie we współczesnych badaniach naukowych dotyczących składu chemicznego i działania związków biologicznie aktywnych (4, 9).
Ziele werbeny lekarskiej wykorzystywane jest jako surowiec przeciwdrobnoustrojowy, sekretolityczny oraz wykrztuśny. Stosowane jest w leczeniu chorób górnych dróg oddechowych, głównie w stanach zapalnych gardła i zatok (22, 29). W chorobach skórnych ziele werbeny stosuje się jako środek zmiękczający oraz przeciwzapalny i przeciwbakteryjny w leczeniu trudno gojących się ran, a także w zapaleniu dziąseł (4, 20, 20, 26, 28, 48). Znane jest też działanie moczopędne ekstraktów z ziela tego surowca mające zastosowanie w chorobach nerek i pęcherza moczowego.
U kobiet surowiec stosowany jest w zaburzeniach menstruacyjnych, a u matek karmiących w celu pobudzenia laktacji (20, 22, 26, 28). Tradycyjne zastosowanie werbeny lekarskiej w zaburzeniach funkcji układu nerwowego to leczenie depresji, bezsenności i dolegliwości lękowych (26). Ponadto z piśmiennictwa wynika, że werbena stosowana jest też w leczeniu chorób wątroby oraz w żółtaczce i zapaleniu pęcherzyka żółciowego (22). Ekstrakty z ziela werbeny lekarskiej stosowane są w zwalczaniu gorączki towarzyszącej przeziębieniom, mają też właściwości wspomagające w leczeniu malarii oraz reumatyzmu (26, 32, 49).
Surowiec zazwyczaj stosuje się jako napar (20). Na polskim rynku dostępne są preparaty zawierające w składzie ekstrakt z ziela werbeny lekarskiej w formie tabletek, drażetek, syropów, kropli i płynów. Są to głównie suplementy diety, takie jak: Asinux Zatoki (tabletki), Cosinus (tabletki), Nasirus Sinus (tabletki powlekane, płyn doustny), Pneumolan (płyn doustny), RenoPuren Zatoki (tabletki), Sinucol (tabletki powlekane), Sinudafen (kapsułki, syrop), Sinufast (kapsułki), Sinulan (tabletki powlekane, płyn doustny), Zatocan Forte (kapsułki), Zatogrip kids (syrop). Jedynym preparatem zarejestrowanym jako lek jest Sinupret (drażetki, krople) firmy Bionorica®. Wymienione liczne suplementy diety i Sinupret stosowane są wspomagająco w ostrych oraz przewlekłych stanach zapalnych zatok.
Zastosowanie w produkcji żywności
W 2010 roku Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (European Food Safety Authority – EFSA) w opinii naukowej – „Uzasadnienia oświadczeń zdrowotnych dotyczących różnych produktów żywnościowych/składników żywności dotyczących aktywności przeciwutleniającej, ochrony komórek przed przedwczesnym starzeniem, zawartości przeciwutleniaczy, właściwości przeciwutleniających oraz ochrony DNA” – uwzględnił ziele werbeny lekarskiej. W opinii tej znajdują się informacje wskazujące, że ziele werbeny może chronić komórki i tkanki przed uszkodzeniami wywołanymi stresem oksydacyjnym oraz iż zwiększa fizjologiczną odporność organizmu (50).
Zastosowanie w kosmetologii
Produkty z werbeny lekarskiej stosowane są w kosmetologii głównie ze względu na obecność olejku eterycznego o charakterystycznym zapachu. W prowadzonej przez Komisję Europejską bazie surowców kosmetycznych (Cosmetic Ingredient Database – CosIng) (51) możemy znaleźć następujące produkty z werbeny do wykorzystania w produkcji kosmetyków:
– ekstrakt z ziela oraz ekstrakt z ziela i kwiatów – dopuszczone do stosowania jako emolienty oraz jako środki kondycjonujące skórę,
– ekstrakt z kwiatów oraz woda kwiatowa – zastosowanie w kondycjonowaniu skóry,
– woda z kwiatów i liści – zastosowanie jako środki aromatyzujące oraz do kondycjonowania skóry,
– olejek oraz absolut (czyli olejek zawierający wyłącznie lotne związki wonne) z liści – zatwierdzone jako składnik perfum.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Thomè OW, Migula W. Prof. Dr. Thomè’s Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz, in Wort und Bild, für Schule und Haus. F.E. Köhler, Gera-Untermhaus 1885.
2. Türker A, Yücesan B, Gürel E. Adventitious shoot regeneration from stem internode explants of Verbena officinalis L., a medicinal plant. Turk J Biol 2010; 34:297-304.
3. Xu W, Xin F, Sha Y i wsp. Two new secoiridoid glycosides from Verbena officinalis. J Asian Nat Prod Res 2010; 12:649-53.
4. Liu Z, Xu Z, Zhou H i wsp. Simultaneous determination of four bioactive compounds in Verbena officinalis L. by using high-performance liquid chromatography. Pharmacogn Mag 2012; 4(8):162-5.
5. Pluhár Z, Tulok M, Nèmeth É i wsp. Selection of Verbena officinalis lines with high polyphenol producing ability. Acta Hort 2010; 860:181-6.
6. Barnes J, Anderson LA. Herbal medicines. London 2007.
7. Verbena herba. W: Farmakopea Polska. Wyd X; Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych. Wyd. Pol Tow Farm, Warszawa 2014; 1643-5.
8. Verbena herba. W: European Pharmacopeia 6.0. Wyd Eur Director Quality Med, Strasburg 2008; 3188-9.
9. Rehecho S, Hidalgo O, García-Iñiguez de Cirano M i wsp. Chemical composition, mineral content and antioxidant activity of Verbena officinalis L. LWT – Food Sci Technol 2011; 44(4):875-82.
10. Miraj S, Kiani S. Study of pharmacological effect of Verbena officinalis Linn: A review. Der Pharm Lett 2016; 8(9):321-5.
11. Anioł J, Kwiatkowski S, Berdowski W. Rośliny lecznicze. Wyd Arkady, Warszawa 1993.
12. Taxonomy Browser; https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi (dostęp z dnia: 29.12.2017).
13. Ahmed D, Chaudhary MA, Raza A i wsp. Comparative study of antibacterial activity and mineral contents of various parts of Verbena officinalis Linn. Asian J Chem 2012; 24(1):68-72.
14. Ghazanfar SA. Handbook of Arabian medicinal plants. CRC Press 1994.
15. O’Leary N, Múlgura M E, Morrone O. Revisión taxonómica de las especies del gènero Verbena (Verbenaceae). II: Serie Verbena 1. Ann Missouri Bot Gard 2010; 97(3):365-424.
16. Neson GL. Infrageneric classification of Verbena (Verbenaceae). Phytoneuron 2010; 2010(11):1-15.
17. Kanaya T, Saito H, Hayashi Y i wsp. Heavy-ion beam-induced sterile mutants of verbena (Verbena hybrida) with an improved flowering habit. Plant Biotechnol 2008; 25(1):91-6.
18. Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. Wyd Nauk PWN, Warszawa 2000.
19. Ruzicka J, Lukas B, Merza L i wsp. Identification of Verbena officinalis based on ITS sequence analysis and RAPD-derived molecular markers. Planta Med 2009; 75(11):1271-6.
20. van Wyk BE, Wink M. Rośliny lecznicze świata. MedPharm Polska 2008.
21. Macku J, Krejca J. Atlas roślin leczniczych. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 1989.
22. Abebe M, Abebe A, Mekonnen A. Assessment of antioxidant and antibacterial activities of crude extracts of Verbena officinalis Linn root or atuch (Amharic). Chem Int 2017; 3(2):172-84.
23. Lai SW, Yu MS, Yuen WH i wsp. Novel neuroprotective effects of the aqueous extracts from Verbena officinalis Linn. Neuropharmacol 2006; 50(6):641-50.
24. Broda BJM. Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych trujących i użytkowych. Wyd Lek PZWL, Warszawa 1985.
25. Khan AM, Qureshi R, Qaseem MF i wsp. Floristic Checklist of District Kotli, Azad Jammu Kashmir. Pak J Bot 2015; 47(5):1957-68.
26. Khan AW, Khan AU, Ahmed T. Anticonvulsant, anxiolytic, and sedative activities of Verbena officinalis. Front Pharmacol 2016; 7:5.
27. Senderski ME. Prawie wszystko o ziołach. Wyd I. Podkowa Leśna 2004.
28. Podbielkowski Z, Sudnik-Wójcikowska B. Słownik Roślin Urzytkowych. Wyd VI. PWRiL, Warszawa.
29. Schönbichler SA, Bittner LKH, Pallua JD i wsp. Simultaneous quantification of verbenalin and verbascoside in Verbena officinalis by ATR-IR and NIR spectroscopy. J Pharm Biomed Anal 2013; 84(January):97-102.
30. De Martino L, Arena GD, Minervini MM i wsp. Active caspase-3 detection to evaluate apoptosis induced by Verbena officinalis essential oil and citral in chronic lymphocytic leukaemia cells. Brazilian J Pharmacogn 2011; 21(5):869-73.
31. De Martino L, D’Arena G, Minervini MM i wsp. Verbena officinalis essential oil and its component citral as apoptotic-inducing agent in chronic lymphocytic leukemia. Int J Immunopathol Pharmacol 2009; 22(4):1097-104.
32. Shu J, Chou G, Wang Z. Two new iridoids from Verbena officinalis L. Molecules 2014; 19(7):10473-9.
33. Verma VK, Siddiqui NU. Bioactive chemical constituents from the plant Verbena officinalis Linn. Int J Pharm Pharm Sci 2011; 3(4):108-9.
34. Duan K, Yuan Z, Guo W i wsp. LC-MS/MS determination and pharmacokinetic study of five flavone components after solvent extraction/acid hydrolysis in rat plasma after oral administration of Verbena officinalis L. extract. J Ethnopharmacol 2011; 135(2):201-8.
35. Shu JC, Liu JQ, Chou GX. A new triterpenoid from Verbena officinalis L. Nat Prod Res 2013; 27(14):1293-7.
36. Deepak M, Handa SS. Antiinflammatory activity and chemical composition of extracts of Verbena officinalis. Phytother Res 2000; 14(6):463-5.
37. Zhang Y, Jin H, Qin J i wsp. Chemical constituents from Verbena officinalis. Chem Nat Compd 2011; 47(2):319-20.
38. Jiang WL, Zhang SP, Zhu HB i wsp. Cornin ameliorates cerebral infarction in rats by antioxidant action and stabilization of mitochondrial function. Phyther Res 2010; 24(4):547-52.
39. Encalada MA, Rehecho S, Ansorena D i wsp. Antiproliferative effect of phenylethanoid glycosides from Verbena officinalis L. on colon cancer cell lines. LWT – Food Sci Technol 2015; 63(2):1016-22.
40. Bilia ARR, Giomi M, Innocenti M i wsp. HPLC-DAD-ESI-MS analysis of the constituents of aqueous preparations of verbena and lemon verbena and evaluation of the antioxidant activity. J Pharm Biomed Anal 2008; 46(3):463-70.
41. Calvo MI, San Julian A, Fernández M. Identification of the major compounds in extracts of Verbena officinalis L. (Verbenaceae) by HPLC with post-column derivatization. Chromatogr 1997; 46(5-6):241-4.
42. Sun Y, Wang Y, Cai R i wsp. Identification of the chemical compositions of Verbena officinalis L. extract by high performance liquid chromatography-photodiode array-high resolution mass spectrometry. Chinese J Chromatogr 2017; 35:987-94.
43. Zhang Z, Pan T. HPLC determination of chlorogenic acid in Verbena officinalis L. extract and its in-vitro antibacterial activity. Biomed Res 2017; 28(9):3996-4001.
44. Kubica P, Szopa A, Ekiert H. Production of verbascoside and phenolic acids in biomass of Verbena officinalis L. (Vervain) cultured under different in vitro conditions. Nat Prod Res 2017; 31(14):1663-8.
45. Shamsardakani M, Mosaddegh M, Shafaati A. Volatile constituents from the aerial part of Verbena officinalis L. (Vervain). Iran J Pharm Res 2010; 2(1):39-42.
46. Zoubiri S, Baaliouamer A. Larvicidal activity of two Algerian Verbenaceae essential oils against Culex pipiens. Vet Parasitol 2011; 181(2-4):370-3.
47. Kaur J, Kumar D, Madaan R i wsp. Estimation of isolated triterpenoid – ursolic acid in Verbena officinalis L. aerial parts using TLC densitometry. J Pharm Technol Res Manag 2014; 2(2):121-35.
48. Mohammed E, Grawish ME, Anees MM. Short-term effects of Verbena officinalis Linn decoction on patients suffering from chronic generalized gingivitis: Double-blind randomized controlled multicenter clinical trial. Quintessence Int (Berl) 2016; 47(6):491-9.
49. Kou W, Yang J, Yang Q i wsp. Study on in-vivo anti-tumor activity of Verbena officinalis extract. African J Tradit Complement Altern Med 2013; 10:512-7.
50. EFSA. Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies. 2010; No. 8:1489.
51. CosIng - Cosmetics - GROWTH - European Commission. http://ec.europa.eu/growth/tools-databases/cosing/index.cfm?fuseaction=search.results (dostęp z dnia: 27.12.2017).
52. Calvo MI. Anti-inflammatory and analgesic activity of the topical preparation of Verbena officinalis L. J Ethnopharmacol 2006; 107(3):380-2.
53. Casanova E, García-Mina JM, Calvo MI. Antioxidant and antifungal activity of Verbena officinalis L. leaves. Plant Foods Hum Nutr 2008; 63(3):93-7.
54. Speroni E, Cervellati R, Costa S i wsp. Effects of differential extraction of Verbena officinalis on rat models of inflammation, cicatrization and gastric damage. Planta Med 2007; 73(3):227-35.
55. Rashidian A, Kazemi F, Mehrzadi S i wsp. Anticonvulsant effects of aerial parts of Verbena officinalis extract in mice: involvement of benzodiazepine and opioid receptors. J Evid Based Complement Altern Med 2017; 22(4):632-6.
56. Makino Y, Kondo S, Nishimura Y i wsp. Hastatoside and verbenalin are sleep-promoting components in Verbena officinalis. Sleep Biol Rhythms 2009; 7(3):211-7.
57. Jawaid T, Imam SA, Kamal M. Antidepressant activity of methanolic extract of Verbena officinalis Linn. plant in mice. Asian J Pharm Clin Res 2015; 8(4):308-10.
58. Ekiert H. Farmaceutyczne aspekty biotechnologii roślin. Cz. I. Wprowadzenie – metodyka i główne kierunki badawcze Biotechnol 2009; 65:69-77.
59. Murashige T, Skoog F. A revised medium for rapid growth and bio assays with Tobacco tissue cultures. Physiol Plant 1962; 15(3):473-97.
60. Dziurka M, Szopa A, Kubica P i wsp. In vitro cultures of some medicinal plant species (Cistus × incanus, Verbena officinalis, Scutellaria lateriflora, Scutellaria baicalensis) as a rich potential source of antioxidants – evaluation by CUPRAC and QUENCHER-CUPRAC assays. Acta Pharm under rev.
