Magdalena Kabat1, Dariusz Gozdowski2, *Anna Turska-Szybka1
Częstość występowania i intensywność choroby próchnicowej oraz stan higieny jamy ustnej u dzieci warszawskich poniżej 6. roku życia. Badanie obserwacyjne
The incidence and intensity of dental caries and oral hygiene among children from Warsaw under six years of age. Observational study
1Department of Paediatric Dentistry, Medical University of Warsaw
Head of Department: Professor Dorota Olczak-Kowalczyk, MD, PhD
2Department of Experimental Design and Bioinformatics, Faculty of Agriculture and Biology, Warsaw University of Life Sciences, Warsaw University of Life Sciences, Warsaw
Head of Department: Krzysztof Polanowski, PhD
Streszczenie
Wstęp. Wyniki badań dzieci z próchnicą dostarczają informacji dotyczących stanu uzębienia i higieny jamy ustnej oraz pozwalają na określenie potrzeb w zakresie opieki stomatologicznej. Wciąż aktualnym problemem wydaje się osiągnięcie oczekiwanej redukcji próchnicy zębów. Leczenie próchnicy zębów mlecznych nadal nie jest powszechne.
Cel pracy. Roczne badanie obserwacyjne częstości występowania i intensywności choroby próchnicowej oraz stanu higieny jamy ustnej u dzieci warszawskich poniżej 6. roku życia zgłaszających się co trzy miesiące na profilaktykę fluorkową.
Materiał i metody. Badaniem objęto 81 dzieci poniżej 6. roku życia. Stan uzębienia i higieny oceniano w badaniu wstępnym i co 3 miesiące przez okres jednego roku. Obliczono średnią liczbę puw, puwp, ich składowych, wskaźniki DI-S i leczenia próchnicy. Wyniki poddano analizie za pomocą testu chi-kwadrat.
Wyniki. Częstość występowania próchnicy w badaniu wstępnym w badanej grupie określono na 75%, w badaniu końcowym ? na 89%. Średnia wartość wskaźnika puwz wzrosła z 5,14 ± 4,25 do 6,99 ± 4,68, natomiast puwp z 10,14 ± 10,59 do 14,98 ± 13,94. Średnia liczba zębów i powierzchni z próchnicą wyniosła 2,46 ± 3,23 i 4,44 ± 6,92 i była nieznacznie wyższa w badaniu końcowym (2,65 ± 2,70 i 4,86 ± 4,98). Dwukrotnie wzrosły średnie liczby zębów i powierzchni usuniętych, z 0,47 ± 1,44 i 2,05 ± 6,21 w badaniu wstępnym do 0,93 ± 1,86 i 4,17 ± 8,27 w badaniu końcowym (p < 0,001). Korzystnym zjawiskiem był istotny statystycznie wzrost średniej liczby zębów i powierzchni z wypełnieniami z 2,21 ± 2,57 i 3,64 ± 4,73 w badaniu wstępnym do 3,41 ± 2,56 i 6,88 ± 5,78 oraz wskaźnika leczenia z 0,49 ± 0,39 do 0,56 ± 0,32. W badaniu wstępnym średnia wartość DI-S wynosiła 1,20 ± 0,71, po roku 0,81 ± 0,64 (p < 0,001).
Wnioski. Wyniki badań wskazują na wysoką intensywność próchnicy oraz zaniedbania higieniczne i lecznicze oraz korzystny wpływ indywidulanej profilaktyki fluorkowej, a także regularnych wizyt stomatologicznych. Podkreślają konieczność motywacji rodziców do regularnej opieki stomatologicznej.
Summary
Introduction. The results of study of children with caries provide information on the condition of the teeth and oral hygiene as well as allow to identify the needs for dental care. Still the current problem seems to achieve the expected reduction in dental caries. Treatment of caries of deciduous teeth is not widespread.
Aim. Annual observational study the prevalence and intensity of dental caries and oral hygiene status of children in Warsaw under six years of age, presenting every three months for fluoride prophylaxis.
Material and methods. The study included 81 children under six years of age. Dental health and hygiene was evaluated in a preliminary study and every 3 months for a period of one year. The average number of dmft, dmfs, their constituent, DI-S index and treatment of dental caries index. The results were analyzed using the chi-square test.
Results. The prevalence of caries in the preliminary test in the study group determined to be 75%, in the final examination ? 89%. The average value of the dmft index increased from 5.14 ± 4.25 to 6.99 ± 4.68 and dmfs 10.14 ± 10.59 to 14.98 ± 13.94. The average number of teeth and surfaces with caries was 2.46 ± 3.23 and 4.44 ± 6.92 respectively and was slightly higher in the final study (2.65 ± 2.70 and 4.86 ± 4.98). The average number of teeth and the surface removed increased twice, from 0.47 ± 1.44 and 2.05 ± 6.21 in the preliminary test to 0.93 ± 1.86 and 4.17 ± 8.27 in the final study (p < 0.001). Favorable trend was statistically significant increase in the average number of teeth and the surface of the fillings of 2.21 ± 2.57 and 3.64 ± 4.73 in the preliminary test to 3.41 ± 2.56 and 6.88 ± 5.78 in the final study and the ratio of treatment from 0.49 ± 0.39 to 0.56 ± 0.32.
In the preliminary test, the mean DI-S was 1.20 ± 0.71, after one year 0.81 ± 0.64 (p < 0.001).
Conclusions. The results indicate the high intensity of caries decay and neglect of hygienic habits and treatment and the beneficial effect of individual fluoride prophylaxis and regular dental visits. Emphasize the need to motivate parents to regular oral healthcare.
Wprowadzenie
Częstość występowania choroby próchnicowej w populacji dzieci polskich utrzymuje się wciąż na bardzo wysokim poziomie. Zgodnie z danymi z Monitoringu Stanu Zdrowia Jamy Ustnej Populacji Polskiej w latach 2016-2020 wynosiła w 2017 roku 41,1% wśród dzieci 3-letnich, w 2016 roku 76,8% w grupie 5-latków (1).
Eksperci Światowej Organizacji Zdrowia ze względu na częstość występowania próchnicy wczesnego dzieciństwa (ECC – ang. Early Childhood Caries) w populacji określili ją jako chorobę pandemiczną (2). Ponadto, zgodnie z wynikami Monitoringu Stanu Zdrowia Jamy Ustnej w latach 2016-2020: „wzrost częstości występowania i intensywności ECC związany jest z wiekiem” (3). Analiza badań epidemiologicznych z 2017 roku wykazała ponad 2,5-krotny wzrost intensywności próchnicy w Polsce między 3. a 5. rokiem życia (4).
Próchnica jest chorobą pojawiającą się w pierwszym roku życia dziecka. Między 2. a 3. r.ż. występuje u 35-50% dzieci, między 3. a 4. r.ż. ? u 56-60% dzieci, a w wieku 6-7 lat ? u prawie 100% dzieci (5).
Najsilniejszym predyktorem ryzyka rozwoju w przyszłości próchnicy u dzieci są zmiany próchnicowe w uzębieniu mlecznym. Badacze są zgodni, że u dzieci ze zdiagnozowaną chorobą próchnicową poniżej 3. roku życia istnieje wysokie prawdopodobieństwo wystąpienia choroby zębów stałych (6-9). U dzieci z próchnicą zębów mlecznych jest trzykrotnie większe prawdopodobieństwo zainfekowania próchnicą zębów stałych niż u dzieci wolnych od próchnicy.
W niedostatecznym stopniu przeprowadza się badania kontrolne uzębienia mlecznego oraz leczenie zachowawcze próchnicy u dzieci w wieku żłobkowym i przedszkolnym (1, 10). Z badań ankietowych wynika, że ponad 52,4% dzieci 3-letnich i 13,2% 5-letnich nie było dotychczas u stomatologa (1). Badania monitoringowe wykazały, że zaledwie 61,2% rodziców zdawało sobie sprawę, że próchnica zębów mlecznych zwiększa ryzyko rozwoju tej choroby w uzębieniu stałym (1).
Potrzeby leczenia próchnicy wczesnego dzieciństwa w wieku 3 lat są wysoce niezaspokojone. Wynika to m.in. z bagatelizowania stanu zębów mlecznych dziecka przez rodziców i/lub braku współpracy małego pacjenta, niedostatecznej świadomości rodziców dotyczącej próchnicy zębów mlecznych (3).
W metaanalizie Cochrane porównującej randomizowane badania, w których stosowano lakier fluorkowy versus placebo, włączono 9 badań obejmujących populację 2709 dzieci. W prezentowanych wnioskach czytamy, iż lakier fluorkowy ma istotne działanie przeciwpróchnicowe, redukując intensywność choroby próchnicowej zębów stałych (PUWp) o 46%, a zębów mlecznych (puwp) o 33% (11). W ostatnich latach ukazało się wiele badań naukowych potwierdzających istotną redukcję występowania oraz intensywności choroby próchnicowej w populacjach stosujących lakiery fluorkowe (11-16). Dodatkowo należy podkreślić, że w populacjach o dużym nasileniu choroby próchnicowej (tak jak w populacji polskiej) efektywność działania lakierów fluorkowych lub innych produktów zawierających fluorki jest wyższa.
Cel pracy
Celem pracy była ocena zmian wskaźników próchnicy wczesnego dzieciństwa i stanu higieny jamy ustnej u dzieci warszawskich zgłaszających się co trzy miesiące na indywidualną profilaktykę fluorkową w okresie 12 miesięcy.
Materiał i metody
Badaniem objęto dzieci zgłaszające się do Zakładu Stomatologii Dziecięcej WUM, uczęszczające do żłobków i przedszkoli w różnych dzielnicach Warszawy. Na badanie otrzymano zgodę Komisji Bioetycznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Nr KB/243/2010.
Kryteriami włączenia do badania były wiek od 18. miesiąca życia do 5 lat i 11 miesięcy oraz pisemna zgoda rodziców/opiekunów prawnych na udział w badaniu. Wykluczono dzieci po ukończeniu 6. roku życia, niewspółpracujące, uniemożliwiające badanie stomatologiczne (zachowanie zdecydowanie negatywne wg Frankla) (17). Badania kliniczne przeprowadzało dwóch badaczy po wcześniejszej kalibracji (zgodność wyników ? 96,25%) na podstawie statystyki z zastosowaniem współczynnika Kappa. Dzieci badano na fotelu dentystycznym w świetle lampy bezcieniowej przy użyciu lusterka płaskiego, sprężonego powietrza z dmuchawki ? strzykawki i zalecanej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) sondy periodontologicznej WHO 621 (18). Dane z badań zarejestrowano na kartach komputerowych zaprojektowanych zgodnie z wytycznymi WHO. Stan uzębienia i higieny oceniano w badaniu wstępnym (0) i co 3 miesiące przez okres jednego roku. Odnotowywano liczbę zębów z ubytkami próchnicowymi (p), liczbę zębów wypełnionych (w) i usuniętych z powodu próchnicy (u) oraz wskaźnik higieny jamy ustnej. Zmiany próchnicowe oceniano zgodnie z kryteriami Międzynarodowego Systemu Wykrywania i Oceny Próchnicy (International Caries Detection and Assessment Systemx ? ICDAS-II), gdzie kod 0 oznacza szkliwo prawidłowe, kody 1 i 2 ? zmiany próchnicowe ograniczone do szkliwa (przedubytkowe), kody od 3 do 6 ? ubytki próchnicowe (19).
Stan higieny jamy ustnej oceniano przed oczyszczeniem zębów po wybarwieniu złogów nazębnych 3% wodnym roztworem erytrozyny. Wykorzystano uproszczony wskaźnik OHI-S (Oral Hygiene Index Simplified) według Greene’a i Vermilliona z 1964 roku (20) i WHO z 1997 roku (18). Ze względu na rzadkie występowanie kamienia nazębnego u małych dzieci, zastosowano jedynie składową DI-S (Oral Debris Index Simplified, uproszczony wskaźnik osadu). Oceniano obecność miękkich złogów nazębnych na powierzchniach policzkowych zębów 55, 51, 65, 71 oraz językowych 75 i 85; stopień pokrycia powierzchni zęba ? w skali od 0 do 3, gdzie 0 oznacza brak obecności nalotu czy przebarwienia, 1 ? miękki nalot pokrywa nie więcej niż 1/3 powierzchni, 2 ? miękki nalot pokrywa od 1/3 do 2/3 powierzchni zęba, 3 ? miękki nalot pokrywa ponad 2/3 powierzchni zęba. Wartość wskaźnika stanowiła średnia wartości uzyskanych dla wszystkich badanych powierzchni. Higienę jamy ustnej ocenia się jako: bardzo dobrą przy wartości DI-S 0, dobrą – od 0,1 do 0,6, dostateczną – od 0,7 do 1,8, niedostateczną – od 1,9 do 3,0.
W czasie kolejnych wizyt kontrolnych przeprowadzano zarówno wywiad, jak i badanie kliniczne stanu uzębienia i higieny. W przypadku obecności złogów nazębnych oczyszczano zęby. W trakcie badań były prowadzone czynności lecznicze w zależności od indywidualnych wskazań, aplikowano lakier fluorkowy Duraphat. Wśród wszystkich dzieci każdorazowo przeprowadzano instruktaż higieny jamy ustnej oraz udzielano dzieciom i ich rodzicom wskazań dotyczących prawidłowych nawyków dietetycznych i higienicznych.
Na podstawie uzyskanych wyników badań obliczono frekwencję i intensywność próchnicy (puwz, puwp, ich składowe), wskaźnik higieny DI-S oraz wskaźnik leczenia. Wyniki poddano analizie z użyciem programu statystycznego STATISTICA 10 (StatSoft) za pomocą testu chi-kwadrat i testu Wilcoxona, statystycznie istotne przy poziomie p < 0,05.
Wyniki
W badaniach wzięło udział 81 dzieci, 34 dziewczęta (41,98%) i 47 chłopców (58,02%) w wieku od 18. miesiąca życia do 5 lat i 11 miesięcy (średni wiek: 3,78 ± 1,30 roku) (tab. 1). Wszystkie dzieci zgłaszały się na wizyty kontrolne co 3 miesiące. W badaniu po roku brali udział wszyscy uczestnicy. Nikt nie zrezygnował w trakcie trwania badań ani nie został wykluczony.
Tab. 1. Charakterystyka dzieci uczestniczących w badaniu klinicznym
| Struktura wiekowa | Liczba dzieci (n) |
| 18-36 miesięcy | 25 |
| 37-48 miesięcy | 15 |
| 49-60 miesięcy | 23 |
| 61-71 miesięcy | 18 |
| Łącznie | 81 |
| Średni wiek w latach ± SD | 3,78 ± 1,30 |
Częstość występowania próchnicy w badaniu wstępnym (puwz > 0) w badanej grupie określono na 75%, w badaniu końcowym ? na 89%. Stwierdzono także wzrost puwz i puwp w kolejnych badaniach (tab. 2).
Tab. 2. Średnie wartości i odchylenia standardowe wskaźników puwz i puwp
| Badanie (B) | puwz | puwp |
| 0 | 5,14 ± 4,25 | 10,14 ± 10,59 |
| 1 | 5,58 ± 4,51 | 11,36 ± 11,57 |
| 2 | 6,04 ± 4,56 | 12,64 ± 12,53 |
| 3 | 6,65 ± 4,76 | 14,12 ± 13,47 |
| 4 | 6,99 ± 4,68 | 14,98 ± 13,94 |
| p (B0. vs B4.) | < 0,001* | < 0,001* |
*istotne statystycznie (p ≤ 0,05); test Wilcoxona (porównanie badania 0. z badaniem 4.)
Średnia wartość puwz w badaniu wstępnym (0) wynosiła 5,14 ± 4,25, po roku wzrosła do 6,99 ± 4,68, natomiast wartość puwp zwiększyła się z 10,14 ± 10,59 do 14,98 ± 13,94 (różnice istotne statystycznie; p < 0,001).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Olczak-Kowalczyk D (red.): Monitorowanie Stanu Zdrowia Jamy Ustnej Populacji Polskiej w latach 2016-2020. Wiedza i zachowania zdrowotne a próchnica zębów u dzieci i młodzieży w Polsce w latach 2016-2019. Edukacja prozdrowotna. Dział Redakcji i Wydawnictw Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 2021.
2. World Health Organization. WHO expert consultation on public health intervention against early childhood caries: a report of a meeting, Bangkok, Thailand, 26-28 January 2016. World Health Organization 2017. www.who.int/iris/handle/10665/255627.
3. Olczak-Kowalczyk D (red.): Monitorowanie Stanu Zdrowia Jamy Ustnej Populacji Polskiej w latach 2016-2020. Choroba próchnicowa i stan tkanek przyzębia w populacji polskiej. Podsumowanie wyników badań z lat 2016-2019. Dział Redakcji i Wydawnictw Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 2021.
4. CAPP: Oral Health Country/Area Profile Project Malmoe University; https://capp.mau.se/countryareas/.
5. Pawka B, Dreher P, Herda J et al.: Próchnica zębów u dzieci problemem społecznym. Probl Hig Epidemiol 2010; 91(1): 5-7.
6. Kramer AC, Skeie MS, Skaare AB et al.: Caries increment in primary teeth from 3 to 6 years of age: a longitudinal study in Swedish children. Eur Arch Paediatr Dent 2014; 15: 167-173.
7. Skeie MS, Espelid I, Riordan PJ et al.: Caries increment in children aged 3-5 years in relation to parents’ dental attitudes: Oslo, Norway 2002 to 2004. Community Dent Oral Epidemiol 2008; 36: 441-450.
8. Milsom KM, Blinkhorn AS, Tickle M: The incidence of dental caries in the primary molar teeth of young children receiving National Health Service funded dental care in practices in the North West of England. Br Dent J 2008; 205: E14-E15.
9. Leroy R, Declerck D: Impact of caries onset on number and distribution of new lesions in preschool children. Int J Paediatr Dent 2013; 23: 39-47.
10. Monitorowanie stanu zdrowia jamy ustnej populacji polskiej w latach 2013-2015. Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2015.
11. Marinho VCC, Worthington HV, Walsh T, Clarkson JE: Fluoride varnishes for preventing dental caries in children and adolescents. Cochrane Database Syst Rev 2013.
12. Gao SS, Zhang S, Mei M et al.: Caries remineralisation and arresting effect in children by professionally applied fluoride treatment ? a systematic review. BMC Oral Health 2016; 16: 12.
13. Marinho VCC, Worthington HV, Walsh T, Chong LY: Fluoride gels for preventing dental caries in children and adolescents. Cochrane Database Syst Rev 2015.
14. American Dental Association Council on Scientific Affairs Expert Panel on Topical Fluoride Caries Preventive Agents: Topical fluoride for caries prevention: executive summary of the updated clinical recommendations and supporting systematic review. J Am Dent Assoc 2013; 144(11): 1279-1291.
15. Kaczmarek U, Jackowska T, Mielnik-Błaszczak M et al.: Indywidualna profilaktyka fluorkowa u dzieci i młodzieży – rekomendacje polskich ekspertów. Nowa Stomatol 2019; 24(2): 70-85.
16. Chu CH, Lo EC, Lin HC: Effectiveness of silver diamine fluoride and sodium fluoride varnish in arresting dentin caries in Chinese pre-school children. J Dent Res 2002; 81(11): 767-770.
17. Frankel RI, Shiere FR, Fogels HR: Should the parents remain with the child in the dental operatory? J Dent Child 1962; 29: 150-163.
18. World Health Organization: Oral Health Surveys – Basic Methods. 4th ed. World Health Organization, Geneva 1997.
19. International Caries Detection and Assessment System (ICDAS) Coordinating Committee: Criteria Manual – International Caries Detection and Assessment System (ICDAS II). 2005. https://www.iccms-web.com/content/icdas.
20. Greene JC, Vermillion JR: The simplified oral hygiene index. J Am Dent Assoc 1964; 68(1): 25-31.
21. Matthews-Brzozowska T, Nęcka A, Babijczuk T: Stan mlecznych zębów trzonowych i ocena następstw ich przedwczesnej utraty u dzieci w wieku przedszkolnym. Dent Med Probl 2003; 40(2): 313-317.
22. Szydłowska-Walendowska B, Lubowiedzka-Gontarek B, Daszkowska M et al.: Zachorowalność na próchnicę dzieci łódzkich w wieku przedszkolnym zakwalifikowanych do zabiegów profilaktyki fluorkowej. Czas Stom 2005; 58(5): 323-327.
23. Hilt A, Daszkowska M, Wochna-Sobańska M: Spostrzeżenia dotyczące stanu i potrzeb leczniczych uzębienia dzieci przedszkolnych z Łodzi. Nowa Stomatologia 2008; 1: 3-6.
24. Daszkowska M, Lubowiedzka B, Szydłowska B, Wochna-Sobańska M: Ocena stanu uzębienia dzieci przedszkolnych objętych programem profilaktyki próchnicy. Dent Med Probl 2003; 40(2): 309-312.
25. Sołtan E, Herman K, Jankowska K, Kowalczyk-Zając M: Ocena stanu uzębienia u 4-5-letnich dzieci wrocławskich. Dent Med Probl 2004; 41(3): 423-426.
26. Szmidt M, Barczak K, Buczkowska-Radlińska J: Ocena stanu uzębienia i potrzeb zdrowotnych u dzieci trzyletnich zamieszkałych na terenie województwa zachodniopomorskiego. Poradnik Stomatologiczny 2011; 11: 498-502.
27. Szatko F, Rabęda A, Bromblik A: Ocena skuteczności systemu opieki stomatologicznej na podstawie analizy porównawczej stanu uzębienia i potrzeb stomatologicznych dzieci w wieku przedszkolnym. Czas Stomatol 2008; 61(1): 61-68.
28. Leda B, Niedźwiedzki T, Hędzelek M: „Zdrowy uśmiech wśród najmłodszych” – model profilaktyki stomatologicznej dla dzieci w wieku przedszkolnym. Czas Stomatol 2009; 62(6): 502-508.
29. Grzesiak I, Kaczmarek U: Prognozowanie stanu higieny jamy ustnej u dzieci. Dent Med Probl 2005; 43(2): 255-260.
30. Olczak-Kowalczyk D: Ocena stanu higieny jamy ustnej i uzębienia u dzieci warszawskich w wieku od 3. do 7. roku życia. Nowa Stomat 2001; 4: 13-21.
31. Banaszek D: Świadomość i zachowania zdrowotne matek objętych edukacją stomatologiczną w szkole rodzenia oraz stan narządu żucia ich dzieci w wieku 2-5 lat. Nowa Stomat 2006; 4: 140-145.
32. Bagińska J, Stokowska W: Lokalizacja próchnicy w poszczególnych zębach mlecznych u dzieci w wieku 36-48 miesięcy z regionu Podlasia. Nowa Stomat 2004; 4: 147-152.
33. Szczepańska J, Szydłowska B, Lubowiedzka B, Pawłowska E: Analiza czynników ryzyka występowania choroby próchnicowej u 3-letnich dzieci. Czas Stomatol 2007; LX(3): 162-170.
34. Kaczmarek U, Grzesiak I: Częstość i intensywność próchnicy u dzieci do 3. roku życia ze żłobków wrocławskich. Porad Stomatol 2005; 9: 4-7.
35. Proc P, Filipińska-Skąpska R, Wochna-Sobańska M: Próchnica uzębienia dzieci łódzkich do 5 lat. I. Frekwencja i intensywność występowania choroby. Dent Med Probl 2005; 42(2): 249-253.
36. Jarząbek A, Lisiecka K, Wieczkowska I, Węsierska K: Wpływ 2-letniego programu profilaktyki próchnicy na stan zdrowia jamy ustnej 3-letnich dzieci. Dent Med Probl 2012; 49(2): 230-236.
37. Congiu G, Campus G, Sale S et al.: Early childhood caries and associated determinants: a cross-sectional study on Italian preschool children. J Public Health Dent 2014; 74(2): 147-152.
38. Szczepańska J: Wpływ różnych aspektów higieny jamy ustnej na występowanie próchnicy u dzieci w okresie poniemowlęcym. Nowa Stomatol 2003; 1: 4-9.
39. Pilbauerova N, Cermakova E, Koberova Ivancakova R, Suchanek J: The Association of Caries Increment Dynamics in Preschool Children with Risk Factors: The 3-Year Prospective Study. Int J Environ Res Public Health 2020; 17(20).
40. Milona M, Szych Z, Olszowski T: Zabiegi z zakresu profesjonalnej profilaktyki w różnych systemach opieki stomatologicznej u dzieci z grupy wysokiego ryzyka próchnicy na podstawie badań w Malmö, Szczecinie i Atenach. Dent Med Probl 2014; 51(3): 318-329.
41. Pawka B, Dreher P, Herda J et al.: Próchnica zębów u dzieci problemem społecznym. Probl Hig Epidemiol. 2010; 91(1): 5–7.
42. Kaczmarek U, Iwańczak B, Pytrus T, Grzesiak-Gasek I: Ocena wyników ankiet wypełnionych przez pediatrów i lekarzy rodzinnych dotyczących zdrowia jamy ustnej. Czas Stomatol 2010; 63(1): 693-702.
43. American Academy of Pediatrics: Guideline on infant oral health care. Pediatr Dent 20082009; 30(7 Suppl.): 90-93.
