*Mirosław Mrozkowiak
Wpływ środowiska, wieku, płci, wysokości i masy ciała oraz asymetrii miednicy w płaszczyźnie strzałkowej i czołowej na wielkości cech zespołu kręgosłup-miednica wśród 7-15-letnich dzieci i młodzieży
The influence of environment, age, sex, height and body weight, as well as pelvic features among 7-15-year-old children and adolescents
Gabinet Fizjoterapii AKTON, Zielona Góra
Summary
Introduction. A human being tries to change their lifestyle through cultural activities in order to maintain a state of balance with the environment according to progressive adaptive changes in body posture, forced by the changing environment and smaller energy resources.
Aim. Demonstration of the influence of the environment, age, sex, body height and weight as well as pelvic asymmetry in the sagittal and frontal plane on the values of selected features describing the spine-pelvic syndrome.
Material and methods. The research was carried out in a group of 2,361 children and adolescents aged 7 to 15 years, in 6 consecutive semiannual editions. It was possible to register 16,608 observations of 29 features describing body posture by using the photogrammetric method.
Results. Due to the number of obtained measurements and the results of statistical calculations, only significant relationships were included in the analysis. Five influencing parameters such as environment, age, sex, body weight and height were selected for multiple regression analysis with the selection of a subset of the optimal set of variables. The set of variables included the features of the spine-pelvis syndrome.
Conclusions. 1. The influence of environment, sex, age, body height and weight, as well as pelvis asymmetry in the transverse and frontal plane on the spine and pelvis selected features is omnidirectional and varied. 2. The spine and pelvis features are most often significantly positively influenced by sex, then by body height, then body weight, environment, and age. The spine features are influenced by the pelvis asymmetry. The environment is most often significantly negative, then body height and weight, then sex and age. The features of the spine are occasionally influenced by pelvic asymmetry. 3. Sex, age, weight and body height, and the environment are most often influenced by the size of the angle tilt of the sacrolumbar segment of the spine (Alpha), length of thoracic kyphosis (DKP) and height of lumbar lordosis (RLL). Pelvic asymmetry in the frontal plane, which is less transverse affects majority of the spine features.
Wstęp
Przyjmując za Wolańskim (1), że jeśli proces doskonalenia się organizmów, a więc także postawy ciała, jest zdeterminowany genetycznie i dokonuje się na bazie pewnego potencjału energii, to po osiągnięciu indywidualnego apogeum wydolności reprodukcyjnej (a więc także optymalizacji postawy) następuje przekroczenie jej krytycznego poziomu, którego skutkiem jest następowa faza zmian regresywnych. „Przystosowawcze zmiany postawy, wymuszone zmieniającym się otoczeniem i mniejszymi zasobami energii, człowiek działaniami kulturowymi stara się zmienić tryb życia, aby utrzymać stan równowagi ze środowiskiem” (1). Permanentna zmienność wielkości cech kątowych i liniowych opisujących postawę ciała, zależna od czynników zewnątrz- i wewnątrzśrodowiskowych, umożliwia jedynie określenie ich optymalnych granic właściwych dla stylu życia, płci i fazy ontogenezy. Niezbędnym warunkiem ich właściwych wielkości jest optymalne zrównoważenie ciała, samoistnie regulowane przez organizm. Ustrój automatyzuje tylko ruchy ekonomiczne i postawy oszczędne energetycznie, a zatem każda postawa habitualna opisana rzeczywistymi wielkościami kątowymi, obojętnie czy będzie to postawa prawidłowa czy nie, będzie dążyła do ogólnego zrównoważenia (2).
Z teorii Darwina można wysnuć wniosek, że także sposób „trzymania się” wynika z jego interakcji ze środowiskiem. To co jest znamienne dla człowieka w zakresie postawy ciała, jest jedynie sylwetką uchwyconą na określonym etapie filogenezy; to co wcześniej i to co później już jest inne. Zdając sobie sprawę z zagrożenia nadinterpretacją darwinizmu, można pokusić się o stwierdzenie, że posturogenezę modyfikują przypadkowe stresory środowiskowe. Badania połowy XX wieku jeszcze bardziej skomplikowały cały proces, wprowadzając trzeci element łączący dwa już znane: czynnik epigenetyczny. To chemiczny związek powstający pod wpływem środowiska, w którym komórka żyje. Aby dobrze wypełniał swoją funkcję, musi dojść do odczytania ściśle określonego fragmentu DNA. Które geny zostaną aktywowane, a które pozostaną nieaktywne, decydują właśnie czynniki epigenetyczne. To dziedziczony epigenom umożliwia organizmowi stosunkowo szybką adaptację do zachodzących zmian w jego środowisku. Jego skład chemiczny będzie inny w zdrowiu i chorobie, w postawie prawidłowej i nieprawidłowej. Zmieniając więc tryb życia, skutecznie wpływamy na jakość egzystencji i następowego potomstwa. Intensywność tych czynników zależy przede wszystkim od stylu życia (3), przy czym zdrowy (prozdrowotny) tryb życia jest tu rozumiany jako zbiór 10 zasad, zgodnych z koncepcją Cendrowskiego (4). Koncepcja ta dobrze koresponduje z adiustacjami dzielącymi się na dostosowania regulacyjne (krótkotrwałe reakcje o szybko odwracalnych skutkach), aklimatyzacyjne (dłużej trwające względne zmiany odwracalne) i rozwojowe (trwałe fenotypowe zmiany nieodwracalne), niedziedziczone jednak przez następne pokolenie (3). Równie dobrze w tym kontekście brzmi twierdzenie, że napięcie układu mięśniowego, zapewniającego wyprostną postawę, ma charakter odruchu, który można wyrobić poprzez oddziaływanie wychowawcze, dlatego nawyk postawy ciała stał się w głównej mierze problemem pedagogicznym (5).
Cel pracy
Celem badań było wykazanie wpływu środowiska, wieku, płci, wysokości i masy ciała oraz asymetrii miednicy w płaszczyźnie strzałkowej i czołowej na wielkości wybranych cech opisujących kręgosłup i miednicę.
Materiał i metody
Badania postawy ciała przeprowadzono w losowo wybranych przedszkolach i szkołach regionu warmińsko-mazurskiego i pomorskiego w zgodzie z wymogami Deklaracji Helsińskiej. W badaniach uczestniczyło 46,85% chłopców (1106 osób) i 53,15% dziewcząt (1255 osób). Przewaga dziewcząt kształtowała się na poziomie 149 osób, co stanowi 6,31%. Badani w 69,97% (1652 osoby) pochodzili ze środowiska miejskiego (52,11% dziewcząt [861 osób] i 47,88% chłopców [791]), a w 30,03% z wiejskiego (55,57% dziewcząt [394], 44,42% chłopców [315]). Ogółem, przeprowadzone badania w grupie 2361 dzieci i młodzieży w wieku od 7 do 15 lat, w 6 półrocznych kolejnych edycjach, pozwoliły na zarejestrowanie 16 608 obserwacji 29 cech zespołu kręgosłup-miednica, wysokości i masy ciała, środowiska i płci w poszczególnych kategoriach wiekowych (tab. 1).
Tab. 1. Wykaz rejestrowanych cech
| Nr | Cechy |
| Symbol | Jednostka miary | Nazwa | Opis |
| Płaszczyzna strzałkowa |
| 1 | Alfa | stopnie | Nachylenie odcinka lędźwiowo-krzyżowego |
| 2 | Beta | stopnie | Nachylenie odcinka piersiowo-lędźwiowego |
| 3 | Gamma | stopnie | Nachylenie odcinka piersiowego górnego |
| 4 | Delta | stopnie | Suma wartości kątowych | Delta = Alfa + Beta + Gamma |
| 5 | DCK | mm | Długość całkowita kręgosłupa | Odległość między punktami C7 i S1 mierzona w osi pionowej |
| 6 | DCK | % |
| Odsetek wysokości ciała |
| 7 | KPT | stopnie | Kąt wyprostu tułowia | Określony jest odchyleniem linii C7-S1 od pionu |
| 8 | KPT- | stopnie | Kąt zgięcia tułowia |
| 9 | DKP | mm | Długość kifozy piersiowej | Odległość między punktami C7 a LL |
| Odsetek DCK |
| 10 | DKP | % |
| 11 | KKP | stopnie | Kąt kifozy piersiowej | KKP = 180 – (Beta + Gamma) |
| 12 | RKP | mm | Wysokość kifozy piersiowej | Odległość między punktami C7 a PL |
| Odsetek DCK |
| 13 | RKP | % |
| 14 | GKP | mm | Głębokość kifozy piersiowej | Odległość mierzona poziomo między liniami pionowymi przechodzącymi przez punkty PL i KP, na poziomie punktu KP |
| 15 | DLL | mm | Długość lordozy lędźwiowej | Odległość między punktami KP a S1 |
| Odsetek DCK |
| 16 | DLL | % |
| 17 | KLL | stopnie | Kąt lordozy lędźwiowej | KLL = 180 – (Alfa + Beta) |
| 18 | RLL | mm | Wysokość lordozy lędźwiowej | Odległość między punktami PL a S1 |
| Odsetek DCK |
| 19 | RLL | % |
| 20 | GLL- | mm | Głębokość lordozy lędźwiowej | Odległość mierzona poziomo między liniami pionowymi przechodzącymi przez punkty PL i LL, na poziomie punktu LL |
| Płaszczyzna czołowa |
| 21 | KNT- | stopnie | Kąt zgięcia tułowia w płaszczyźnie czołowej | Określony jest odchyleniem linii C7-S1 od pionu w lewo |
| 22 | KNT | stopnie |
| Określony jest odchyleniem linii C7-S1 od pionu w prawo |
| 23 | KNM | stopnie | Kąt nachylenia miednicy | Kąt między linią poziomą a prostą przechodzącą przez punkty M1 i Mp. Prawy talerz biodrowy wyżej „+”. Lewy talerz biodrowy wyżej „-”. |
| 24 | KNM- | stopnie |
| 25 | UK | mm | Maks. odchylenie 1 wyr. kręgu kręgosłupa w prawo | Największe odchylenie wyrostka kolczystego od pionu wyprowadzonego z S1. Odległość jest mierzona w osi poziomej |
| 26 | UK- | mm | Maks. odchylenie 1 wyr. kręgu kręgosłupa w lewo |
| 27 | NK | – | Nr kręgu maksymalnie odchylonego w lewo lub prawo | Numer kręgu, licząc jako 1, pierwszy kręg szyjny (C1) |
| Płaszczyzna poprzeczna |
| 28 | KSM | stopnie | Kąt skręcenia miednicy | Kąt między linią przechodząca przez punkt Ml i będącą jednocześnie prostopadłą do osi kamery a prostą przechodzącą przez Ml i MP. Miednica skręcona w prawo |
| 29 | KSM- | stopnie |
| Kąt między linią przechodząca przez punkt Mp i będącą jednocześnie prostopadłą do osi kamery a prostą przechodzącą przez Ml i MP. Miednica skręcona w lewo |
| Parametry antropometryczne |
| 30 | Wc | cm | Pomiaru wysokości (W.C.) i masy (M.C.) ciała dokonano na wadze lekarskiej z dokładnością 1 g i 1 mm |
| 31 | Mc | kg |
| Parametry dodatkowe |
| 32 | Środowisko – miejskie/wiejskie |
| 33 | Wiek |
| 34 | Płeć – M/K |
Stanowisko pomiarowe wielkości wybranych cech postawy ciała składa się z: komputera, karty, programu, monitora, drukarki, urządzenia projekcyjno-odbiorczego z kamerą do pomiaru wybranych parametrów zespołu kręgosłup-miednica. Miejsce badanego i kamerę zorientowano przestrzennie zgodnie z poziomicami na kamerze oraz w odniesieniu do linii paluchów dziecka. Uzyskanie przestrzennego obrazu było możliwe dzięki wyświetleniu na plecach dziecka linii o ściśle określonych parametrach. Linie, padając na ciało, ulegają zniekształceniom zależnie od konfiguracji jego powierzchni. Dzięki zastosowaniu obiektywu, obraz badanego odebrany był przez specjalny układ optyczny z kamerą, a następnie przekazany na monitor komputera. Zniekształcenia obrazu linii rejestrowane w pamięci komputera przetwarza algorytm numeryczny na mapę warstwicową badanej powierzchni. Uzyskany obraz powierzchni pleców umożliwia wieloaspektową interpretację postawy ciała (ryc. 1). Poza oceną asymetrii tułowia w płaszczyźnie czołowej istnieje możliwość określenia wielkości cech kątowych i liniowych, opisujących miednicę i kręgosłup w płaszczyźnie strzałkowej, poprzecznej i czołowej (ryc. 2-7). Najistotniejsza w metodzie była jednoczesność pomiaru wszystkich rzeczywistych wielkości przestrzennego usytuowania poszczególnych odcinków ciała (6, 7).
Ryc. 1. Pozycja 1: Postawa habitualna. Źródło: badania własne
Ryc. 2. Wybrane cechy liniowe kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej. Źródło: badania własne
Ryc. 3. Wybrane cechy kątowe kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej. Źródło: badania własne
Ryc. 4. Kąt skręcenia miednicy w płaszczyźnie poprzecznej. Źródło: badania własne
Ryc. 5. Kąt nachylenia miednicy w płaszczyźnie czołowej. Źródło: badania własne
Ryc. 6. Największe odchylenie wyrostka kolczystego kręgu od pionu w prawo (UK), odchylenie w lewo (UK-). Odległość mierzona w osi poziomej. Źródło: badania własne
Ryc. 7. Lokalizacja i oznaczenia punktów tułowia w płaszczyźnie czołowej. Źródło: badania własne
Dla zminimalizowania ryzyka popełniania błędów w pomiarach wybranych cech postawy opracowano następującą procedurę badania (8):
1. Postawa habitualna badanego na tle białego lekko podświetlonego prześcieradła: postawa swobodna, niewymuszona, ze stopami lekko rozstawionymi, stawami kolanowymi i biodrowymi w wyproście, ramionami zwisającymi wzdłuż tułowia i wzrokiem skierowanym prosto przed siebie, tyłem do kamery w 2,5-metrowej od niej odległości, paluchami stóp przy linii prostopadłej do osi kamery.
2. Oznaczenie na skórze pleców badanego punktów: szczytu wyrostka kolczystego ostatniego kręgu szyjnego (C7), wyrostka kolczystego będącego szczytem kifozy piersiowej (KP), wyrostka kolczystego będącego szczytem lordozy lędźwiowej (LL), miejsca przejścia kifozy piersiowej w lordozę lędźwiową (PL), dolnych kątów łopatek (Łl i Łp), kolców biodrowych tylnych górnych (Ml i Mp), kręgu S1. Na szyję badanego zakładano biały naszyjnik dla jednoznacznego oznaczenia punktów B1 i B3. Długie włosy związywano dla odsłonięcia punktu C7.
3. Po wpisaniu niezbędnych danych o badanym (imię i nazwisko, rok urodzenia, masa i wysokość ciała, uwagi: o stanie kolan i pięt, klatki piersiowej, przebytych urazach, zabiegach chirurgicznych, chorobach narządu ruchu, chodzie itd.) następuje rejestracja w pamięci komputera cyfrowego obrazu pleców w każdej z 4 pozycji ze środkowej fazy wydechu.
4. Opracowanie zarejestrowanych obrazów odbywa się bez udziału badanego.
5. Po zapisaniu w pamięci komputera charakterystyki matematycznej zdjęć następował druk wielkości cech, opisujących przestrzennie postawę ciała (ryc. 8).
Ryc. 8. Przykład arkusza wyników pomiarów cech postawy ciała zespołu kręgosłup-miednica. Źródło: badania własne
Analizie statystycznej poddano rezultaty pomiarów osobników od 7. do 15. r.ż. w 6 półrocznych edycjach badań. Dane empiryczne były cechami ilościowymi i jakościowymi (płeć, miejsce zamieszkania itp.). Dokonano obliczenia wartości statystyk pozycyjnych (średnia arytmetyczna, kwartyle), parametru rozproszenia (odchylenie standardowe) oraz wskaźników symetrii (wsp. asymetrii, wsp. skupienia), co dało pełny ogląd o rozkładzie badanych cech przy uwzględnieniu grup wiekowych i płci. Dla wybranych parametrów przeanalizowano istotność zmian wartości średnich w kolejnych latach w obrębie jednej płci (zastosowano test t-Studenta). Otrzymane wyniki pozwalają na wyciągnięcie wniosków dotyczących jakości i dynamiki zmian badanych cech. Ponadto w obrębie grup wiekowych wykonano analizy porównawcze średnich wartości między grupami płciowymi (test t-Studenta).
Wyniki
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Wolański N: Rozwój biologiczny człowieka. PWN, Warszawa 2005; 157.
2. Posłuszny M, Mrozkowiak M: Człowiek-biomaszyna rozpatrywany z punktu widzenia teorii tensegrity w oparciu o matematykę i geometrię fraktalną. Journal of Health Sciences 2014; 4(13): 227-233.
3. Mrozkowiak M, Posłuszny M: Refleksje nad postawą ciała w kontekście genetyki i epigenetyki. Journal of Health Sciences 2014; 4(13): 187-200.
4. Mrozkowiak M: Co to jest zdrowy styl życia. [W:] Tatarczuk J, Asienkiewicz R, Skorupka E (red.): Ontogeneza i promocja zdrowia: w aspekcie medycyny, antropologii i wychowania fizycznego. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2011: 117-130.
5. Bibrowicz K, Szurmik T, Wodarski P et al.: Quality of body posture and postural stability in people with intellectual disability playing volleyball. Acta Bioeng Biomech 2019; 21: 23-30.
6. Świerc A: Komputerowa diagnostyka postawy ciała – instrukcja obsługi. CQ Elektronik System, Czernica Wrocławska 2004: 3-4.
7. Mrozkowiak M, Strzecha M: Mora projekcyjna współczesnym narzędziem diagnostycznym postawy ciała. Antropomotoryka, Kraków 2012; 22(60): 33-49.
8. Mrozkowiak M: Uwarunkowania wybranych parametrów postawy ciała dzieci i młodzieży oraz ich zmienność w świetle mory projekcyjnej. Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej, Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu. Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej w Gorzowie Wlkp. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2010; 121-127.
9. Górniak K: Częstotliwość występowania wad postawy ciała u dzieci wiejskich i miejskich rozpoczynających naukę w szkołach podstawowych. [W:] Zagórski J, Cieśliński R, Skład M, Popławska H (red.): Uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży wiejskiej. Instytut Wychowania Fizycznego i Sportu Biała Podlaska, Suplement 1999; 1: 245-250.
10. Górniak K: Postawa ciała dzieci wiejskich. [W:] Skład M (red.): Wybrane wskaźniki rozwoju biologicznego dziewcząt i chłopców wiejskich z Podlasia. Instytut Wychowania Fizycznego i Sportu, Biała Podlaska 1999: 329-337.
11. Śliwa W, Chlebicka E: Porównanie postawy ciała dzieci miejskich i wiejskich. [W:] Zagórski J, Cieśliński R, Skład M, Popławska H (red.): Uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży wiejskiej. Instytut Wychowania Fizycznego i Sportu, Biała Podlaska, Suplement 1999; 1: 277-281.
12. Śliwa W: Zróżnicowanie środowiskowe w cechach somatycznych i postawie ciała dzieci w wieku 15 lat. [W:] Zagórski J, Skład M (red.): Uwarunkowania rozwoju dzieci i młodzieży wiejskiej. Instytut Wychowania Fizycznego i Sportu, Lublin 2003: 95-100.
13. Wilczyński J: Różnice w postawie ciała między dziećmi ze środowiska miejskiego i wiejskiego w wieku 7-12 lat. [W:] Zagórski J, Popławska H, Skład M (red.): Uwarunkowania rozwoju dzieci i młodzieży wiejskiej. IMW, Lublin 2004: 522-530.
14. Jasiński R: Rozwój morfologiczny i postawa ciała jedenastoletnich dzieci wybranych szkół miejskich i wiejskich. Zeszyty naukowe AWF, Wrocław 1991; 54: 57-65.
15. Nowosad-Sergeant E: Ocena wad postawy ciała w obrębie tułowia i ich współzależność z budową somatyczną i dojrzewaniem płciowym u dzieci i młodzieży z regionu podkarpackiego. Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2006; 1: 33-48.
16. Mirkiewicz M: Zdrowie dzieci wiejskich na tle ich rówieśników z miasta. [W:] Zagórski J, Cieśliński R, Skład M, Popławska H (red.): Uwarunkowania rozwoju dzieci i młodzieży wiejskiej. Instytut Wychowania Fizycznego i Sportu, Biała Podlaska, Suplement 1999; 1: 269-276.
17. Dutkiewicz W: Wady postawy u uczniów szkół wiejskich. [W:] Ślężyński J (red.): Uwarunkowania rozwoju dzieci i młodzieży wiejskiej. Instytut Wychowania Fizycznego i Sportu, Biała Podlaska, Suplement 1999; 1: 231-236.
18. Saulicz E: Zaburzenia przestrzennego ustawienia miednicy w niskostopniowych skoliozach oraz możliwości ich korekcji. AWF, Katowice 2003.
19. Adamczak I, Biliński P, Bożiłow W, Malinowski A: Częstość występowania wad postawy ciała u dzieci i młodzieży bydgoskiej. Referat Konferencji Naukowej, WSP Bydgoszcz 1997.
20. Adamczak I: Badanie zależności między rozwojem somatycznym a występowaniem wad postawy ciała młodzieży regionu bydgoskiego. Scripta Periodica 2000; III(2), supl. 1: 191-197.
21. Bożiłow W, Rożnowski J, Jeka S et al.: Rozwój somatyczny a dojrzewanie płciowe dzieci i młodzieży województwa kujawsko-pomorskiego w roku 2002. Nowiny Lekarskie 2002; 6: 448-452.
22. Kowal R: Badanie częstości występowania wad postawy ciała i ich związek z budową somatyczną i rozwojem fizycznym dzieci i młodzieży w wieku od 9 do 16 lat w Radomiu. Praca doktorska, Akademia Medyczna w Bydgoszczy 2004.
23. Prętkiewicz-Abacjew E, Sykut L, Zeyland Malawka E: Objawy asymetrii w postawie ciała młodszych dzieci szkolnych. [W:] Ślężyński J (red.): Postawa ciała człowieka i metody jej oceny. AWF, Katowice 1992: 175-180.
24. Tanner JM: Rozwój w okresie pokwitania. PZWL, Warszawa 1963.
25. Stępień G: Typy lateralizacji. [W:] Malinowski A, Stolarczyk H, Lorkiewicz T (red.): Antropologia a medycyna i promocja zdrowia. Uniwersytet Łódzki, Łódź 2000: 46-52.
26. Andrzejewska J, Grabarczyk M: Boczne skrzywienia kręgosłupa dzieci ze wsi Dolnego Śląska. [W:] Zagórski J, Skład M (red.): Uwarunkowania rozwoju dzieci i młodzieży wiejskiej. Instytut Wychowania Fizycznego i Sportu, Lublin 2003: 332-336.
27. Barczyk K: Kształtowanie się krzywizn przednio tylnych kręgosłupa u 12-15-letnich dzieci. Fizjoterapia 1997; 5(1): 15-18.
28. Barczyk K, Skolimowski T, Anwajler J, Chamela-Bilińska D: Kształtowanie się cech somatycznych i parametrów krzywizn przednio-tylnych kręgosłupa w poszczególnych typach postawy ciała dzieci w wiek 7 lat. Ortopedia, Traumatologia, Rehabilitacja 2005; 7(5): 555-562.
29. Lewandowski J: Kształtowanie się krzywizn fizjologicznych i zakresów ruchomości odcinkowej kręgosłupa człowieka w wieku 3-25 lat w obrazie elektrogoniometrycznym. AWF, Poznań 2006: 7-12.
30. Charriere L, Roy J: Kinesitherapie des deviations antero-posterieures du rachis et de l’epiphysite vertebrale. Masson & Cie, Editeurs, Paris 1963: VI.
31. Willner S, Johnson B: Thoracic kyphosis and lumbag lordosis during the growth period in children. Acta Paediatr Scand 1983; 72: 873-878.
32. Burdukiewicz A, Miałkowska J, Pietraszewska J: Budowa somatyczna a postawa ciała dziewcząt i chłopców w wieku 7-12 lat. Standardy Medyczne 2006: 307-313.
33. Tuzinek S: Waleologiczna strategia zdrowia – szansą w profilaktyce i leczeniu wad postawy ciała. [W:] Bulicz A (red.): Potęgowanie zdrowia, czynniki, mechanizmy i strategie zdrowotne. Radom 2003: 206-209.
34. Chrzanowska M: Postawa ciała oraz jej związek z typem budowy i poziomem rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży. Materiały i Prace Antropologiczne 1976; 29.
35. Przewęda R: Rozwój somatyczny i motoryczny. WSiP, Warszawa 1981.
36. Wolański N: Współzależność między postawą ciała a niektórymi cechami morfologicznymi. Chirurgia Narządu Ruchu i Ortopedia Polska 1956; 1.
37. Lizis I, Szmigiel C, Kasperczyk T: Postawa ciała i jej związek z cechami morfologicznymi dzieci otyłych. [W:] Ślężyński J (red.): Postawa ciała człowieka i metody jej oceny. AWF, Katowice 1992: 99-108.
38. Blaim A: Badania kliniczne i laboratoryjne nad otyłością wieku dziecięcego. AWF, Warszawa 1965.
39. Gastoł W: Zniekształcenia statyczne w okresie rozwoju fizycznego wiejskiej młodzieży szkolnej na terenie woj. krakowskiego. Kultura Fizyczna 1968: 491-494.
