Podstawą rozpoznania choroby jest prawidłowo dokonany pomiar ciśnienia krwi. Pomiar ten jest prawdopodobnie jedną z najczęściej wykonywanych czynności medycznych. Może być dokonany metodą bezpośrednią lub pośrednią. Po raz pierwszy bezpośredniego pomiaru ciśnienia krwi dokonał w 1714 r. Stephen Hales, wprowadzając do tętnicy szyjnej konia giętką rurkę, którą połączył ze szklaną kolumną wysokości 4,2 m. Pośredniego pomiaru dokonał po raz pierwszy Scipione Riva-Rocci, pracujący na Uniwersytecie w Turynie, a swoje doświadczenia z zastosowaniem gumowego mankietu do pomiaru ciśnienia krwi opisał w Gazetta Medica di Torino w 1896 r. Metoda pomiaru była udoskonalona przez Mikołaja Sergiejewicza Korotkowa w 1905 r.; opisał on fazy osłuchiwania przy mierzeniu ciśnienia metodą pośrednią (13). W 1917 r. Fisher wykazał, że ludzie, u których stwierdzono podwyższone ciśnienie krwi żyją krócej. Pierwsze masowe pomiary ciśnienia były przeprowadzane przez zakłady ubezpieczeń.

Bezpośredni pomiar dostarcza niewątpliwie najdokładniejszych danych o wartości ciśnienia krwi, jednakże metoda ta ze względu na ograniczenia wynikające z jej inwazyjnego charakteru znajduje zastosowanie tylko w wysoko specjalistycznych naukowych ośrodkach i dotyczy niewielkiej grupy chorych. Wyniki pomiarów bezpośrednich różnią się nieco od wartości ciśnienia krwi uzyskiwanych metodą pośrednią. Ciśnienie skurczowe jest nieco wyższe w pomiarach bezpośrednich, a ciśnienie rozkurczowe nieco niższe. Dane te dotyczą pomiarów wykonywanych w spoczynku.

Pozornie prosta i znana czynność, jaką jest pomiar ciśnienia krwi metodą pośrednią może jednak kryć w sobie wiele niejasności i trudności. Jeżeli zauważymy, że na podstawie pomiaru ciśnienia krwi podejmowane są decyzje dotyczące leczenia, jego zmian, rokowania, orzekania o niezdolności lub zdolności do pracy, konieczności skierowania na rentę, warto dokładnie określić zasady pomiaru (39, 43, 44).

Podczas przeprowadzania pomiaru należy przestrzegać następujących zasad:

Jeżeli przyjmuje się pacjentów w szerokim przedziale wiekowym, jaki występuje w praktyce lekarza rodzinnego, dla dokonania prawidłowego pomiaru ciśnienia krwi niezbędne jest posiadanie mankietów o zróżnicowanej szerokości. Przeprowadzanie pomiarów ciśnienia za pomocą typowego, najczęściej spotykanego mankietu może spowodować zawyżenie lub zaniżenie odczytu. Fałszywy zaś odczyt może być źródłem nieprawidłowych decyzji terapeutycznych, zbędnych zleceń i zbędnych kosztów. Dostępne są 3 rozmiary mankietów pediatrycznych (noworodki i niemowlęta, małe dzieci oraz młodzież) oraz 2 rozmiary mankietów dla dorosłych (typowy oraz dla osób otyłych). Oprócz właściwego mankietu niezbędny jest sprawny aparat do mierzenia ciśnienia krwi. Badania wykonywane w szpitalach angielskich wykazały, że blisko połowa ciśnieniomierzy była niedokładna. Ciśnieniomierz powinien być sprawdzany i czyszczony co 12 miesięcy. Wierzchołek menisku rtęci powinien znajdować się dokładnie w punkcie zerowym, a skala dokładnie wykalibrowana od 0 do 300 mmHg z podziałką co 2 mmHg. Odpowietrznik u góry rurki powinien być drożny, gdyż jego niedrożność utrudnia unoszenie się rtęci w czasie pomiaru. Mankiet ze zwężającym się końcem powinien być dostatecznie długi, aby kilkakrotnie objąć obwód ramienia. Odcinek o pełnej szerokości musi być dłuższy od części gumowej o 25 cm. Szerokość mankietu (części gumowej) wynosi zwykle 12-13 cm, a dla pacjentów otyłych 15-16 cm, długość zaś ok. 35 cm. Gumowe przewody łączące powinny być szczelne i odpowiedniej długości. Zastawka kontrolna i filtr powinny zapewniać kontrolowany spadek słupka rtęci. Modele umożliwiające zamknięcie rtęci w zbiorniczku po zakończeniu pracy są szczególnie warte polecenia (wprowadzenie rtęci z rurki do zbiorniczka wymaga przechylenia aparatu w stronę zbiorniczka pod kątem 45°).

Oprócz ciśnieniomierzy rtęciowych w dość powszechnym użyciu są manometry aneroidowe. Są one mniej dokładne niż ciśnieniomierze rtęciowe, między innymi dlatego, że elementy znajdujące się we wnętrzu części pomiarowej są podatne na wstrząsy i mogą ulec zablokowaniu. Średnie odchylenie od wskazań ciśnieniomierza rtęciowego nie powinno przekraczać 2 mmHg. Ciśnieniomierze aneroidowe powinny być co 6 miesięcy porównywane z aparatami rtęciowymi w całym zakresie skali ciśnienia.

Podstawy metodologiczne pomiaru ciśnienia krwi u dzieci są takie same jak u dorosłych, ale istnieje kilka odrębności. Pomiar metodą tradycyjną u dziecka poniżej 3 roku życia może być trudny i niepraktyczny. Stosowane są automatyczne aparaty pomiarowe oscylometryczne lub dopplerowskie. U dzieci do 12 roku życia jako ciśnienie rozkurczowe przyjmuje się fazę IV tonów Korotkowa. U dzieci od 13 roku życia i starszych przyjmuje się fazę V tonów Korotkowa. Jest to związane z faktem, że V faza (całkowite zniknięcie tonów) może nie występować u dzieci. Tony mogą być słyszalne nawet przy 0 mmHg, należy wtedy za ciśnienie rozkurczowe przyjąć fazę IV, czyli ściszenie tonów. Do pomiarów ciśnienia krwi u dzieci należy używać stetoskopu z lejkiem lub membraną pediatryczną.

Jak należy oceniać ciśnienie krwi u dzieci? Dane na ten temat przedstawiono w tabeli 1.

Nadciśnienie tętnicze u dzieci może być określone jako znamienne lub ciężkie. W tabeli 2 przedstawiono dane na ten temat.

Najczęściej jednak w gabinecie lekarza rodzinnego pacjentem z nadciśnieniem tętniczym jest człowiek dorosły. Rozpoznanie nadciśnienia tętniczego łagodnego i/lub umiarkowanego wymaga zwykle dokonania co najmniej 3 pomiarów przeprowadzonych na odrębnych wizytach. Rozpoznanie nadciśnienia tętniczego na podstawie jednego pomiaru jest możliwe, gdy wartości ciśnienia skurczowego i/lub rozkurczowego wynoszą co najmniej 180/110 mmHg. Wartości niższe wymagają zwykle pomiarów kontrolnych, aby mogło być postawione rozpoznanie. Szczegółowe zalecenia dotyczące zasad kontroli są podawane w raportach Joint National Commitee on Prevention, Detection, Evaluation and Treatment of High Blood Pressure. Ostatni, szósty raport opublikowano w końcu 1997 r. (39). Raporty ogłasza National Heart, Lung and Blood Institute będący częścią National Institutes of Health w USA.

W tabeli 3 podano zalecenia dotyczące kontrolnych pomiarów ciśnienia krwi.