Anna Piotrowska1, Olga Czerwińska-Ledwig1, Roxana Zuziak1, Maria Stryszowska2, Klaudia Starzyk3
Potrzeby i problemy kosmetyczne kobiet ciężarnych w wybranych miastach Małopolski
Cosmetic needs and problems of pregnant women in selectet cities of lesser Poland
1Zakład Chemii i Biochemii, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie 2Szkoła Doktorska, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie 3Koło Naukowe przy Zakładzie Chemii i Biochemii, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie
Summary
Introduction. Pregnancy is a period of continuous change. Physiological, anatomical and biochemical changes, including fluctuations in the endocrine system, cause the occurrence of many disorders also within the skin and its appendages. They can occur at various stages of pregnancy and, depending on the subjective assessment, create a smaller or more complex problem.
Aim. The aim of the study was to determine the most common cosmetic problems in pregnant women and to give them a subjective rank of severity, to show the means and ways women take to fight against these problems.
Material and methods. 102 pregnant women took part in this survey study. It was conducted from November 2017 to March 2018 in gynecological clinics and pregnancy pathology wards in Krakow and Dabrowa Tarnowska.
Results. The major and most common skin problem was stretch marks (98% of respondents). The problem of skin firmness loss concerned 34.31% of respondents, while 33.33% indicated the occurrence of pruritus, the appearance of acne and/or rashes was declared by 31.37% of respondents. Less frequently appearing changes were: dilated capillaries (20.58%), discoloration (16.66%) and excessive hair growth. The second trimester of pregnancy was considered the main moment of appearance of the changes. For most women, the skin care products used before pregnancy had to be changed. Over half of the respondents declared that they want to perform a professional cosmetic procedure. Most often, however, only after completing pregnancy.
Conclusions. More emphasis should be placed on the correct interview with the client of a beauty salon and asking about a possible pregnancy. During pregnancy, the skin requires changes in the form of care, the vast majority of women will seek professional advice after childbirth.
Wstęp
Kobiety ciężarne chcąc dbać o estetyczny wygląd skóry, chętnie szukają pomocy w gabinetach kosmetologicznych. Ważne jest, aby kosmetolog potrafił przekazać wiedzę i wskazówki dotyczące pielęgnacji skóry ciężarnej oraz występujących fizjologicznie zmian skórnych i dermatoz. W drodze do utrzymania prawidłowego stanu skóry ciężarna oraz zajmujący się nią specjalista powinni być świadomi potencjalnego ryzyka dla płodu wynikającego z efektów działania wykorzystywanej aparatury kosmetycznej czy stosowanych substancji aktywnych.
W wyniku adaptacji do ciąży następują zmiany tkankowe i narządowe, dzięki którym mogą być spełnione wymagania płodu, a kobieta przygotowuje się do porodu. Największe zmiany dotyczą wzrostu objętości krwi krążącej. Przyczynami tego zjawiska są zmiany hormonalne oraz zwiększenie zapotrzebowania metabolicznego wzrastających tkanek płodowych, zwiększenie unaczynienia, w szczególności dróg rodnych, a także wzrost perfuzji innych narządów, takich jak nerki czy skóra. Objętość osocza krwi zwiększa się o ok. 50%, natomiast o ok. 30% wzrasta masa erytrocytarna. Ta nierównomierność powoduje spadek stężenia hemoglobiny, co skutkuje fizjologiczną niedokrwistością (1-3). Objętość krwi wzrasta maksymalnie pomiędzy 32. a 34. tygodniem ciąży, w kolejnych tygodniach łagodnie spada.
W trakcie ciąży macica powiększa się, a przepona unosi, co powoduje uniesienie serca z obrotem wzdłuż swojej osi w taki sposób, że uderzenie koniuszkowe jest przesunięte w bok. Rozmiar serca zwiększa się o ok. 12%, co skutkuje wzrostem jego pojemności o 70-80 ml. Jednocześnie dochodzi do zmian w sposobie pracy: częstość wzrasta o 10-15 uderzeń na minutę. Obserwuje się także niewielki spadek ciśnienia skurczowego i nieco większy spadek ciśnienia rozkurczowego (1, 3, 4).
Uwalniana w ciąży relaksyna oddziałuje na układ krwionośny i pracę nerek, powoduje rozluźnienie ścian naczyń przez pobudzanie produkcji tlenku azotu w komórkach śródbłonka. Nerki zwiększają objętość, układ kielichowo-miedniczkowy poszerza się wraz z moczowodami i pęcherzem moczowym. Zwiększa się przesączanie kłębuszkowe, wzmaga aktywność układu renina-angiotensyna-aldosteron, wzrasta resorpcja zwrotna sodu i wody, występuje zwiększone wydalanie z moczem glukozy, białka, wapnia, dwuwęglanów (5).
Liczne zmiany obejmują także przewód pokarmowy (1, 3, 6-8). Progesteron działa relaksacyjnie na mięśnie gładkie, spowalnia motorykę i upośledza czynność zwieraczy. Zmiany hormonalne mogą powodować mdłości o różnym nasileniu (6) i zmiany metabolizmu (1).
Zmienia się także wygląd skóry, włosów i paznokci. Główną przyczynę stanowią fluktuacje układu hormonalnego (3, 9). Zmiany mogą być zróżnicowane, mieć charakter fizjologiczny lub patologiczny. Jedne z najczęstszych to: zmiany pigmentacyjne, rozstępy, cellulit, świąd, utrata jędrności skóry, trądzik, zmiany naczyniowe oraz zmiany dotyczące owłosienia (3, 10); determinują one jakość życia ciężarnych kobiet (11).
Pierwszy trymestr, ze względu na trwającą organogenezę, to moment, gdy zabronione jest stosowanie produktów i zabiegów kosmetycznych, które w jakikolwiek sposób mogłyby zaszkodzić prawidłowemu rozwojowi płodu. Niektóre nie powinny być wykonywane jedynie w I trymestrze ciąży, innych nie powinno się stosować przez cały jej okres. Dostępna literatura tematu jest jednak uboga, często też doniesienia są sprzeczne.
Ciąża stanowi bezwzględne przeciwwskazanie do stosowania zabiegów z użyciem laserów, prądów oraz fal radiowych, np. jonoforezy, elektroforezy czy galwanizacji. Przeciwwskazane są zabiegi z wykorzystaniem ultradźwięków i zabiegi depigmentujące. Niewskazane są wszelkie zabiegi z użyciem ciepła: depilacja ciepłym woskiem czy sauna. Teratogenne działanie wykazują niektóre zabiegi przeciwdziałające trądzikowi, zwłaszcza te oparte na działaniu retinoidów. Kobieta ciężarna nie powinna także korzystać z zabiegów podwyższających ciśnienie, takich jak drenaż limfatyczny czy zabiegi wyszczuplające. Nie powinno się wykonywać zabiegów liftingujących ani peelingów enzymatycznych, które usuwają górną warstwę naskórka, zwiększając tym samym ryzyko zakażeń. Powszechnie uważa się także, że ciężarna nie powinna przekłuwać ciała, decydować się na wykonanie makijażu permanentnego, tatuaży czy piercingu. Zabiegi te zwiększają ryzyko zakażeń, a dodatkowo w czasie ciąży obniża się próg bólu (10, 12-14). Korzystanie z solarium skutkuje rozkładem kwasu foliowego, którego odpowiednia podaż we wczesnych etapach ciąży jest bardzo ważna, a także może doprowadzić do przedwczesnego porodu (10).
Do wykonania zabiegów polecanych dla ciężarnej nie stosuje się kosmetyków, które zawierają składniki wymienione w tabeli 1. Różne źródła zawierają jednak sprzeczne informacje (15, 16), podstawą rozstrzygania wątpliwości zawsze powinna być ostrożność.
Tab. 1. Substancje niewskazane w okresie ciąży (na podstawie: 2, 5, 30)
| Nazwa substancji | Działanie niepożądane |
| Retinoidy | Działa teratogennie |
| Kwasy owocowe (AHA) | Wysokie stężenia powodują podrażnienia skóry |
| Kwas salicylowy (BHA) | Może przyczynić się do powstania wrodzonych wad płodu, a także spowodować zaburzenia krzepnięcia krwi u noworodka |
| Triklosan | Wykazuje działanie poronne i teratogenne |
| Wybrane olejki eteryczne | Intensywny zapach może powodować mdłości i bóle głowy (olejek bazyliowy, z mirry, miętowy i laurowy); niektóre olejki wykazują działanie teratogenne i poronne (szałwiowy, bergamotowy, cedrowy, jałowcowy, jaśminowy oraz rozmarynowy), część może powodować wzrost ciśnienia tętniczego krwi (rozmarynowy, tymiankowy, szałwiowy) |
| Fluor | Toksyczny dla rozwijającego się płodu |
| Syntetyczne detergenty | Mogą podrażnić skórę |
| Niektóre konserwanty | Mogą wywołać reakcję alergiczną (parabeny i formaldehyd) |
| Wyciągi z niektórych roślin (np. pokrzywy, mniszka lekarskiego, skrzypu pospolitego) | Pobudzają diurezę i spalanie tłuszczów, mogą zawierać niewielkie ilości związków glikozydowych o działaniu toksycznym na płód. Część surowców roślinnych może być mocno kontaminowana pozostałościami środków ochrony roślin lub nawozów sztucznych |
| Amoniak | Toksyczny dla rozwijającego się płodu (neurotoksyczność), bardzo łatwo przenika przez tkanki |
| Algi | Duża zawartość jodu, który łatwo przenika do krwiobiegu i wpływa na działanie tarczycy; intensywny zapach może spowodować mdłości i bóle głowy |
Przegląd zabiegów kosmetycznych i ceremonii spa bezpiecznych dla ciężarnej i płodu
Lista zabiegów kosmetycznych dozwolonych podczas ciąży nie jest długa, jednak gabinety kosmetologiczne nadal są chętnie odwiedzane przez ciężarne klientki, a możliwości wyboru są zachęcające. Zabiegi i ceremonie powinny być przyjemne i relaksujące, a przede wszystkim bezpieczne. Do najczęściej oferowanych zabiegów należą:
– masaż – może być wykonywany od 3. do 8. miesiąca ciąży. Powinien być wykonywany jedynie z zachowaniem klasycznego i relaksacyjnego charakteru. Nie może doprowadzić do złego samopoczucia, zbyt intensywny może być przyczyną przedwczesnych skurczów i porodu. Może obejmować twarz, dłonie, stopy oraz całe ciało (nie wyłączając brzucha, piersi oraz kręgosłupa – masaż zapobiega bólom krzyżowym, często występującym u kobiet ciężarnych) (16),
– zabiegi nawilżające i uelastyczniające skórę – polecane w profilaktyce ciążowych zmian skórnych. W zabiegach dedykowanym różnym problemom kosmetycznym mogą być stosowane składniki nawilżające (mocznik, gliceryna, alantoina, sorbitol, hydrolizaty białkowe, certyfikowane surowce roślinne i mineralne), działające przeciw rozstępom, np.: olej ze słodkich migdałów lub oliwa z oliwek. Dbając o nawilżenie skóry twarzy, panie powinny wybierać maseczki i ampułki posiadające składniki naturalne i bezpieczne, np. kwas hialuronowy. Stosowanie na całe ciało maseczek i delikatnych peelingów, które usuwają martwy naskórek, poprawiają nawilżenie i elastyczność skóry, jest również wskazane. W celu poprawy ukrwienia oraz napięcia skóry polecane jest stosowanie naprzemiennych natrysków zimną i ciepłą wodą (16),
– kobieta ciężarna może korzystać z zabiegów spa oraz aromaterapeutycznych, np. letniej kąpieli z dodatkiem niektórych olejków eterycznych (m.in. cytrusowy, mandarynkowy, rumiankowy, lawendowy, różany, olejek neroli, eukaliptusa, olejek z drzewa sandałowego oraz z geranium) (18). Jednak podobnie jak w kwestii surowców kosmetycznych przeciwwskazanych w ciąży, lista bezpiecznych dla ciężarnej olejków nie jest stała w różnych publikacjach (19, 20),
– zabiegi manicure i pedicure – są zabiegami, dla których ciąża nie stanowi przeciwwskazania; polecany jest tzw. manicure biologiczny, który nawilża i odżywia płytkę paznokci, poprawiając ich stan, oraz manicure japoński (10).
Cel pracy
Wybór właściwego zabiegu czy wskazanie skutecznej i bezpiecznej formy pielęgnacji wymaga wiedzy o najczęstszych problemach kosmetycznych kobiet ciężarnych. Dlatego celem niniejszej pracy była ocena, na jakim etapie ciąży pojawiają się zmiany skórne i jakiego są typu. Badano poziom wiedzy i subiektywną ocenę uciążliwości zmian powstających w czasie ciąży.
Materiał i metody
Narzędziem zastosowanym w niniejszej pracy był autorski kwestionariusz ankiety. W badaniu wzięły udział 102 ciężarne kobiety. Ankietowane wypełniały kwestionariusz samodzielnie w nielimitowanym czasie w: Szpitalu Uniwersyteckim im. Mikołaja Kopernika w Krakowie, Szpitalu im. Sebastiana Petrycego w Dąbrowie Tarnowskiej, przychodniach lub prywatnych gabinetach ginekologicznych oraz szkołach rodzenia. Badanie było prowadzone w Krakowie oraz Dąbrowie Tarnowskiej od listopada 2017 do marca 2018 roku. Kwestionariusz zawierał 30 pytań dotyczących wiedzy na temat problemów kosmetycznych związanych z ciążą, zapobiegania bądź ich likwidowania w gabinecie kosmetologicznym, poziomu i źródeł wiedzy w kwestii problemów skórnych kobiet ciężarnych.
Ankieta była dobrowolna i anonimowa. Pytania zostały sformułowane w sposób możliwie jak najbardziej zrozumiały, co wcześniej weryfikowano na małej grupie fokusowej (wyniki tej oceny nie wliczały się do ogólnej puli wyników). Pytania miały różną konstrukcję (pytania otwarte i zamknięte z różną ilością możliwych odpowiedzi).
Analiza statystyczna
Wyniki zostały zebrane i poddane analizie w programie Excel 2017 (Microsoft, USA) oraz Statistica 13.1 (Statsoft, Polska). Podano częstość i liczebność występowania poszczególnych wariantów odpowiedzi. Do oceny zależności pomiędzy badanymi zmiennymi zastosowano test chi-kwadrat (χ2) Pearsona oraz współczynnik V-Cramera. Przyjęto poziom istotności wynoszący 0,05.
Wyniki
Charakterystyka badanej grupy
Charakterystyka badanej grupy została przedstawiona w tabeli 2. Najliczniejszą grupę stanowiły panie pomiędzy 23. a 30. rokiem życia (59,8). 33,3% kobiet mieściło się w przedziale wiekowym 31-40 lat, kolejne pod względem liczebności grupy wiekowe to 16-22 i powyżej 41. r.ż. Większość ankietowanych posiadała wykształcenie wyższe (70,6%). 26,5% badanych deklarowało wykształcenie średnie, a niecałe 3% wykształcenie zawodowe. Większość ankietowanych zamieszkiwała miasta, z czego 40,2% badanych miasta powyżej 500 tys. mieszkańców. Respondentki zamieszkujące wieś stanowią 18,6% badanej grupy. Ankietowane były w większości kobietami aktywnymi zawodowo (79,4%), 3,9% badanych deklarowało, że jeszcze się uczy. Natomiast status bezrobotnej wskazało 16,7% respondentek. W ankietowanej grupie 75,5% kobiet oceniło swoją sytuację materialną jako dobrą, 20,6% – bardzo dobrą, natomiast 3,9% jako trudną.
Tab. 2. Charakterystyka badanej grupy
| | Liczebność | Procent (%) |
| Wiek |
| 16-22 | 5 | 4,9 |
| 23-30 | 61 | 59,8 |
| 31-40 | 34 | 33,3 |
| powyżej 41 | 2 | 2 |
| Miejsce zamieszkania |
| wieś | 19 | 18,6 |
| miasto do 20 tys. | 21 | 20,6 |
| miasto od 20 do 500 tys. | 21 | 20,6 |
| miasto pow. 500 tys. | 41 | 40,2 |
| Wykształcenie |
| zawodowe | 3 | 2,9 |
| średnie | 27 | 26,5 |
| wyższe | 72 | 70,6 |
| Sytuacja zawodowa |
| bezrobotna | 17 | 16,7 |
| uczennica/studentka | 4 | 3,9 |
| pracująca | 81 | 79,4 |
| Sytuacja materialna |
| bardzo dobra | 21 | 20,6 |
| dobra | 77 | 75,5 |
| trudna | 4 | 3,9 |
| Liczba ciąż |
| to moja pierwsza ciąża | 58 | 56,9 |
| w drugiej | 29 | 28,4 |
| w trzeciej | 12 | 11,8 |
| powyżej trzeciej | 3 | 2,9 |
| Trymestr |
| I | 12 | 11,8 |
| II | 35 | 34,3 |
| III | 55 | 53,9 |
| Suma | 102 | 100 |
56,9% ankietowanych było w pierwszej ciąży, 28,4% w drugiej, 11,8% w trzeciej. 2,9% respondentek wskazało, iż obecna ciąża jest ciążą czwartą lub kolejną. Ponad połowa (54%) ankietowanych w czasie badania znajdowała się w III trymestrze ciąży. Odsetki dla I i II trymestru wynosiły odpowiednio 12 i 34%.
Przygotowanie i zachowania prozdrowotne przed ciążą
Większość kobiet (58) przed zajściem w ciążę prowadziła tryb życia, który określiła jako: normalny (57%). 17 (16,7%) badanych poprzedziło ciążę szczególnym przygotowaniem lub leczeniem, 24 (23%) deklarowało, że bardzo dbało o swój stan zdrowia, 3 (2,9%) kobiety zadeklarowały, że ich tryb życia nie był zbyt zdrowy. 55 (53,9%) ankietowanych korzystało z zabiegów kosmetologicznych przed zajściem w ciążę. Badane deklarowały, że przed ciążą posiadały wiedzę na temat zmian, jakie mogą się pojawić w wyglądzie skóry i ciała w wyniku ciąży (58 osób, 56,7%). Dla 31 (30,4%) ankietowanych jedynie część przemian była znana, natomiast 13 kobiet (12,7%) w ogóle nie wiedziało, z czym wiąże się ten stan.
Najpowszechniej znanym problemem mogącym wystąpić w ciąży dla badanej grupy kobiet były rozstępy. Inne kolejno wskazane zmiany to: trądzik/wysypki, przebarwienia, rozszerzone naczynka, utrata jędrności skóry oraz świąd. Badane najrzadziej wskazywały możliwość pojawienia się nadmiernego owłosienia (tab. 3).
Tab. 3. Problemy skórne ciężarnych znane ankietowanym kobietom
| Które z wymienionych problemów kosmetycznych mogą wystąpić podczas ciąży? | Liczebność | Procent (%) |
| Rozstępy | 96 | 94,1 |
| Przebarwienia | 75 | 73,5 |
| Trądzik/wysypki | 67 | 65,7 |
| Rozszerzone naczynka | 62 | 60,8 |
| Nadmierne owłosienie | 47 | 46,1 |
| Świąd | 56 | 54,9 |
| Utrata jędrności skóry | 69 | 67,7 |
| Nie wiem | 1 | 1,0 |
Problemy kosmetyczne
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Bręborowicz G: Położnictwo i ginekologia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005.
2. Falkowska A, Ostrowska L: Niedokrwistość u kobiet ciężarnych. Nowa Med 2010; 3: 96-103.
3. Rytlewski K: Zmiany fizjologiczne w organizmie kobiety ciężarnej i ich znaczenie w praktyce lekarza ogólnego. Przegląd Lekarski 2008; 65(4): 195-202.
4. Hoffman P: Ciąża u kobiet z wadami wrodzonymi serca. Ginekologia po dyplomie 2012, 6: 51-55.
5. Lichodziejewska-Niemierko M, Kicińska A, Rutkowski B: Wpływ ciąży na funkcję i strukturę nerek. Forum nefrologiczne 2009; 2: 250-253.
6. Naheri UA: Niepowściągliwe wymioty ciężarnych – postępowanie krok po kroku. Ginekologia po dyplomie 2012; 5: 61-68.
7. Pedrycz A, Zając A, Ciechan A et al.: Zmiany w wątrobie w przebiegu ciąży. Pol Hyp Res 2014; 48(3): 81-92.
8. Tylec-Osóbka E, Wojtuń S, Gil J: Podstawowe zasady postępowania w przebiegu chorób układu pokarmowego u kobiet w ciąży. Pediatr Med Rodz 2012; 8(4): 315-323.
9. Jabbour SA: Cutaneous manifestations of endocrine disorders: a guide for dermatologists. Am J Clin Dermatol 2003; 4(5): 315-331.
10. Bień A, Turkosz A, Stadnicka S et al.: Beauty treatments and skin care during pregnancy. Eur J Med Tech 2014; 2(3): 66-71.
11. Yamaguchi K, Suganuma N, Ohashi K: Prevention of striae gravidarum and quality of life among pregnant Japanese women. Midwifery 2014; 30(6): 595-599.
12. Goolkasian P, Rimer BA: Pain reactions in pregnant women. Pain 1984; 20(1): 87-95.
13. Kaczmarzyk D: Pielęgnacja skóry i włosów u kobiet w czasie ciąży oraz laktacji. Kosm Estet 2012; 3(1): 177-181.
14. Roguska M: Dziewięć miesięcy próby, czyli jak dbać o ciało w czasie ciąży. Medycyna Estetyczna i Anti-Aging 2009; 1: 16-19.
15. Bozzo P, Chua-Gocheco A, Einarson A: Safety of skin care products during pregnancy. Can Fam Physician 2011; 57(6): 665-667.
16. Huang A, Seitè S, Adar T: The use of balneotherapy in dermatology. Clin Dermatol 2018; 36(3): 363-368.
17. Lewandowski G: Masaż u kobiet w okresie przygotowania do ciąży, w czasie ciąży i w połogu – sposoby wykonywania, wskazania i przeciwwskazania. Ginekologia po dyplomie 2012; 1: 43-48.
18. Burns E, Blamey C, Ersser SJ et al.: The use of aromatherapy in intrapartum midwifery practice an observational study. Complement Ther Nurs Midwifery 2000; 6(1): 33-34.
19. Brud W, Konopacka I: Pachnąca apteka. Oficyna Wydawnicza MA, Łódź 2008.
20. Romer M: Aromaterapia dla całej rodziny. MedPharm Polska, Wrocław 2007.
21. Silveira ML, Ertel KA, Dole N, Chasan-Taber L: The role of body image in prenatal and postpartum depression: a critical review of the literature. Arch Womens Ment Health 2015; 18(3): 409-421.
22. Kochan-Wójcik M, Piskorz J: Zmiany w zakresie postrzegania i oceny własnego ciała wśród kobiet od okresu dojrzewania do dorosłości. Psychologia Rozwojowa 2010; 15(3): 21-32.
23. Smith Kilpela L, Black Becker C, Wesley N, Stewart T: Body Image in Adult Women: Moving Beyond the Younger Years. Adv Eat Disord 2015; 3(2): 144-164.
24. Kannambal K, Tharini GK: A Screening Study on Dermatoses in Pregnancy. J Clin Diagn Res 2017; 11(5): WC01-WC05.
25. Panicker V, Riyaz N, Balachandran PK: A clinical study of cutaneous changes in pregnancy. J Epidemiol Glob Health 2017; 7(1): 63-70.
26. Chang A, Agredano Y, Kimball A: Risk factors associated with striae gravidarum. J Am Acad Dermatol 2004; 51(6): 881-885.
27. Cordeiro R, Zecchin K, De Moraes A: Expression of estrogen, androgen, and glucocorticoid receptors in recent striae distensae. Int J Dermatol 2010; 49(1): 30-32.
28. Lurie S, Matas Z, Sadan O: Association of serum relaxin with striae gravidarum in pregnant women. Arch Gynecol Obstet 2011; 283(2): 219-222.
29. Di Lernia V, Bonci A, Cattania M: Striae distensae (rubrae) in monozygotic twins. Pediatr Dermatol 2001; 18(3): 261-262.
30. Fernandes LB, Amaral WN: Clinical study of skin changes in low and high risk pregnant women. An Bras Dermatol 2015; 90(6): 822-826.
31. Hassan I, Bashir S, Taing S: A clinical study of the skin changes in pregnancy in Kashmir valley of North India. Indian J Dermatol 2015; 60: 28-32.
32. Bechtel MA: Pruritus in Pregnancy and Its Management. Dermatol Clin 2018; 36(3): 259-265.
33. Lambert J: Itch in Pregnancy Management. Curr Probl Dermatol 2016; 50: 164-172.
34. Yang CS, Teeple M, Muglia J, Robinson-Bostom L: Inflammatory and glandular skin disease in pregnancy. Clin Dermatol 2016; 34(3): 335-343.
35. Nakano L, Cacione D, Baptista?Silva J: Cochrane Systematic Review – Intervention – Protocol Treatment for telangiectasias and reticular veins. Cochrane Database Syst Rev 2017; 7: CD012723.
36. Urtnowska K, Bułatowicz I, Ludwikowski G, Zukow W: Bezpieczne formy aktywności fizycznej dla kobiet w ciąży. J Educ Health Sport 2016; 6(5): 291-297.
37. Plichta D, Śpiewak R: Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w gabinecie kosmetologicznym. Estetol Med Kosmetol 2012; 2(2): 44-49.
