© Borgis - Postępy Fitoterapii 3/2006, s. 136-144
Jarosław Szołomicki, *Leonidas Samochowiec
Ocena wpływu substancji biologicznie aktywnych Eleuterococcus senticosus Maxim. na odporność komórkową i wydolność fizyczną człowieka
Estimation of influence of biologically active components of Eleuterococcus senticosus on cellular defence and physical function in man
Katedra Farmakologii Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie
Kierownik Katedry Farmakologii: prof. dr hab. Marek Droździk
Summary
Two preparations with expected adaptogenic activity: ethanol extract from the root of Eleuterococcus senticosus Maxim. contained in Taiga Wurzel (Dr. Mewes Heilmittel) and ethanol extract from Echinacea (Madaus) were tested.
The tests were performed in healthy volunteers (men). They received both preparations in dosage 25 drops three times daily and respectively 40 drops three times daily, befor meals for 30 days.
After this time blood was drawn for determination of haematological and biochemical values. Also were performed tests on cellular defence. The study has established that the evidently adaptogenic activity showed only Taiga Wurzel. It caused the reduction of total cholesterol, LDL-cholesterol and triglyceride, also it increased the aerobic metabolism of tissues, improved oxygen consumption during effort and increased the cellular immunity by increasing the rate of blastic transformation of lymphocytes in the presence of mitogen. Also the phagocytic activity of neutrophiles were improved.
Szybko postępujący rozwój nauki i techniki spowodował ogromne przeobrażenia w życiu narodów cywilizowanych. Zmniejszony wysiłek fizyczny, zbyt kaloryczne i niewłaściwe odżywianie się, rozwój wielkich miast i ośrodków przemysłowych oraz stale narastające zanieczyszczenia powietrza, wody i żywności – wszystko to charakteryzuje współczesną cywilizację (1).
Rozwojowi cywilizacji przypisuje się powstawanie określonych grup chorób, do których należą (2, 3):
– choroby powodowane zmniejszoną aktywnością fizyczną i niewłaściwym odżywianiem (miażdżyca, otyłość),
– choroby spowodowane działaniem czynników stresowych (nadciśnienie, choroba wrzodowa, nerwice),
– stany chorobowe, do których usposabiają czynniki środowiska, takie jak zanieczyszczenia wody, powietrza i gleby (choroby nerwowe, przewlekłe choroby układu oddechowego),
– choroby zawodowe (pylica płuc, zatrucia, choroba wibracyjna, zawodowe uszkodzenia słuchu),
– choroby pourazowe,
– choroby wynikające z nałogów społecznych (nikotynizm, alkoholizm, narkomania, lekomania).
Rozwój wielu chorób, w tym miażdżycy, jest więc wynikiem, między innymi, postępu cywilizacyjnego. Odgrywają w nim rolę również czynniki natury zawodowej, które wiążą się z działaniem hałasu, trucizn przemysłowych, sposobu odżywiania.
Nie ulega dziś wątpliwości, że cholesterol jest czynnikiem odpowiedzialnym za powstawanie zmian miażdżycowych w tętnicach. Wzrost zawartości triglicerydów egzogennych nie ma tych właściwości, natomiast wzrost VLDL, to jest triglicerydemia endogenna, występuje często u osób z miażdżycą. VLDL oraz LDL wpływają na układ krzepnięcia, adhezję i agregację płytek (4).
Hipertriglicerydemia endogenna zmniejsza aktywność fibrynolityczną krwi i podwyższa poziom inhibitora aktywności plazminogenu (5). Wynika z tego, że hipertriglicerydemia jest czynnikiem zwiększającym rozwój powikłań zakrzepowych w naczyniach zmienionych miażdżycowo, szczególnie wobec współistniejącej hipercholesterolemii (6, 7).
Narastająca liczba dowodów świadczących o obecności limfocytów T w blaszce miażdżycowej oraz wykrycie przeciwciał, skierowanych przeciwko składnikom blaszki, zwróciło na nowo uwagę na znaczenie czynników zapalnych i immunologicznych w powstawaniu i rozwoju aterogenezy (4, 8, 9).
Najnowszym morfologicznym dowodem zmian patologicznych, będących następstwem hipercholesterolemii u zwierząt, jest przyleganie monocytów do niezmienionego śródbłonka naczyń (10, 11). Przeprowadzone badania dostarczyły dowodów, że w rozwoju miażdżycy odgrywają rolę mechanizmy immunologiczne i zapalne. Również wśród przyczyn nawracających i przewlekłych stanów infekcyjnych, poza drobnoustrojami, istotną rolę odgrywa stan mechanizmów odpornościowych organizmu (12).
Układ odpornościowy to zróżnicowany system komórkowy, z którego stopniowo ubywają terminalnie zróżnicowane i wyeksploatowane komórki, a ich miejsce powinny zajmować nowe, pochodzące z narządów limfopoetycznych. Niedobory uzupełnień komórkowych układu odpornościowego prowadzą wtórnie do jego niesprawności w obrębie wymienionych powyżej trzech opcji reagowania. Jeśli traktować stan zapalny wywołany czynnikami infekcyjnymi jako stan chwiejnej równowagi między mikro- i makroorganizmem, to w przypadku nieskutecznej chemioterapii logiczne wydaje się wdrożenie postępowania mającego na celu podniesienie sił odpornościowych organizmu. Można to uzyskać poprzez pobudzenie mechanizmów odporności, zarówno swoistej, jak i nieswoistej. Wśród środków regulujących odpowiedź immunologiczną należy wymienić immunostymulatory, wywierające działanie pobudzające układ odpornościowy, jak i immunomodulatory; oba środki związane są ze znaną wcześniej terapią bodźcową. Metoda ta polega na indukcji wzrostu wszystkich ustrojowych sił obronnych (13).
Zdrowy organizm jest w stanie przystosować się do niekorzystnych warunków, na które będzie narażony, czy będą to infekcje, czy skażenie środowiska, czy też obciążenia związane z pracą i wysiłkiem fizycznym wykonywanym w warunkach ekstremalnych (14).
Powiązanie incydentu infekcyjnego z chemioterapeutyczną interwencją nie rozwiązuje jednak problemu odpornościowych uwarunkowań podatności na zakażenia. Wprowadzenie organizmu w taki stan, aby mógł on skutecznie reagować na niekorzystne czynniki jest znane pod pojęciem profilaktyki. Przez wiele lat leki naturalne, przede wszystkim zaś rośliny lecznicze, były główną, a nawet jedyną bronią w ręku lekarza. Pod koniec XIX wieku nazwę fitoterapii jako nauki zajmującej się zastosowaniem środków leczniczych pochodzenia roślinnego wprowadził francuski lekarz Henri Leclerc (15).
Fitoterapia jako nauka o zastosowaniu roślin w leczeniu poszczególnych chorób i ich profilaktyce, oparta jest na tradycyjnej medycynie ludowej, farmakologii doświadczalnej, toksykologii roślin leczniczych oraz farmakologii klinicznej. Obecnie dąży się do otrzymania ze wszystkich roślin leczniczych czystych związków, które można badać jako substancje zdefiniowane. W związku z tym powstał nowy kierunek badawczy, zajmujący się poszukiwaniem naturalnych substancji – fitofarmaceutyków.
W szeroko pojętej profilaktyce szczególnie ważne jest miejsce dla fitoterapeutyków jako tak zwanych adaptogenów. W badaniach na zwierzętach okazują się one niemal uniwersalnymi środkami ochrony przed chemicznym, biologicznym i fizycznym środkiem stresogennym. Terapeutyki roślinne typu adaptogenów nie są żadnymi specyficznie działającymi lekami. Fitoterapeutyki nie są środkami przeciw konkretnym czynnikom, ani też substytutami innych substancji. Są one lekami porządkującymi. Polepszają siły obronne organizmu, a przez to zwiększają efektywność terapii specyficznej. Są one środkami leczniczymi medycyny prewencyjnej, które nie powinny wywoływać żadnych skutków ubocznych. Dla tego typu preparatów brakuje modeli wyjaśniających mechanizmy biochemiczne ich działania.
Przedstawione powyżej dane dotyczące etiopatogenezy chorób cywilizacyjnych stanowią podstawę do wytypowania czynnika, który wpływa na zachowanie względnej równowagi dynamicznej organizmu, na jego środowisko wewnętrzne i na adaptację do środowiska zewnętrznego. Ważną rolę odgrywa w tym układ immunologiczny, którego podstawową funkcją jest utrzymywanie antygenowej stałości organizmu i ochrona od genetycznie obcogatunkowej informacji. Odporność w szerokim znaczeniu tego słowa – jest to utrzymywanie strukturalnej i hormonalnej hemostazy, zachowanie stałości genetycznie determinowanych, charakterystycznych jakościowo komponentów środowiska wewnętrznego organizmu.
Postanowiono zbadać wpływ substancji biologicznie aktywnych Eleuterococcus senticosus Maxim., zawartych w etanolowym wyciągu z korzenia tej rośliny na ludzi, porównując jego działanie ze znanym już na rynku farmaceutycznym wyciągiem z Echinacea purpurea. Eleuterokok kolczasty – Eleuterococcus senticosus Maxim. należy do tej samej rodziny Araliacae co żeń-szeń. Teren, na którym rośnie eleuterokokus, znajduje się w granicach występowania żeń-szenia. Na północy sięga środkowego biegu Amuru, na wschodzie – Sachalinu i Wysp Japońskich, na południu Korei Południowej i prowincji chińskich – Chan-Si i Ho-Po. Rośnie w lasach liściastych, głównie w miejscach wzrostu cedrów, także w lasach mieszanych, gdzie sięga terenów położonych do wysokości 800 m n.p.m.
Podkreśla się adaptogenne działanie tej rośliny, jako ważny wynik tych prac. Rozumie się przez to zdolność organizmu do dostosowania się do nadmiernych obciążeń. Szczególnie podkreślana jest możliwość zwiększenia obciążenia pracą bez szkodliwych skutków ubocznych. Wprowadzenie eleuterokoka do praktyki medycznej poprzedzone było szeroko zakrojonymi badaniami, które dotyczyły jego właściwości terapeutycznych.
Dane dotyczące składu chemicznego wyciągu z korzenia eleuterokoka są stosunkowo nowe. Fitochemiczne i farmakologiczne badania związków czynnych zapoczątkował Brekhman i współpracownicy (16). Związki te zasadniczo różnią się aktywnością biologiczną od związków występujących w żeń-szeniu i innych adaptogenach. Na podstawie licznych badań (Farnsworth 1985; Bladt, Wagner Woo 1990; Slakanin, Marston, Guedon 1991; Norr 1993) zakwalifikowano je do następujących grup:
1. Związki fenylopropanu: synergina + eleuterozyd B, sinapiankohol, kwas chlorogenowy, pochodne kwasu kawowego,
2. Lignany: syryngaresinol-4,4”-0-b-D-diglikozyd E(D); syryngaresinol-4-0-b-D-glukozyd, syringaresinol,
3. Kumaryny: izofraksydyna 7-0-glukozyd i jej aglikon izofraksydyna,
4. Polisacharydy,
5. Inne związki, jak kwas oleanolowy, olejki eteryczne, węglowodany.
Celem pracy jest ocena wpływu substancji biologicznie aktywnych rośliny Eleuterococcus senticosus Maxim., zawartych w preparacie Taiga Wurzel, na odporność komórkową i wydolność fizyczną człowieka.
Materiał i metodyka
Materiał
Do programu badań wybrano 50 zdrowych ochotników obojga płci w wieku od 21 do 73 lat. Wszyscy byli dokładnie poinformowani o celu i sposobie wykonywania badań. Wyrazili oni pisemną zgodę na uczestniczenie w programie, który został przedstawiony i pozytywnie zaopiniowany przez Komisję Etyki Badań Naukowych przy Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie.
Zakres badań klinicznych obejmował ocenę stanu podmiotowego i przedmiotowego z pomiarem akcji serca i częstotliwości oddychania, masy ciała, wzrostu, ciepłoty ciała i ciśnienia tętniczego krwi. Ponadto u każdego badanego wykonano zapis elektrokardiograficzny oraz zdjęcie klatki piersiowej.
Grupę 50 osób biorących udział w badaniu podzielono za pomocą randomizacji na 2 podgrupy: A – 35-osobową i B – 15-osobową. Z obu podgrup losowo wybrano 20 mężczyzn, u których wykonano badanie ergospirometryczne.
Do badań użyto następujące preparaty: Taiga Wurzel extract Dr. Heberer – alkoholowy wyciąg z korzenia Eleuterococcus senticosus firmy Dr. Mewes Heilmittel, n. serii PZN – 6875395 oraz Echinacin Madaus liquidum – alkoholowy wyciąg z rośliny Echinacea firmy Madaus AG. n. serii PZN – 1500549.
Następnie obie grupy przez 30 dni przyjmowały doustnie preparaty według schematu: grupa A – Taiga Wurzel extract – trzy razy dziennie po 25 kropli przed posiłkami; grupa B – Echinacin Madaus liquidum – trzy razy dziennie po 40 kropli przed posiłkami.
W okresie czasu od 7 do 14 dni po zaprzestaniu przyjmowania preparatów w grupie 20 mężczyzn wykonano kontrolne badania ergospirometryczne.
U wszystkich badanych osób wykonano oznaczenia hematologiczne: liczby erytrocytów, liczby leukocytów, hematokryt, hemoglobinę, płytki krwi; oznaczenia w surowicy krwi: białko całkowite i proteinogram, glukozę, mocznik, kreatyninę, aminotransferazy, cholesterol całkowity i LDL, triglicerydy, wolne kwasy tłuszczowe; odporność komórkową badano przy pomocy następujących testów: transformacji blastycznej pod wpływem mitogenu fitohemaglutyniny (LF-7) wg Angusa i Yanga, fagocytarnego wg metody Wrighta w modyfikacji Doleżala, redukcji błękitu nitrotetrazoliowego – NBT wg Romana i Polanda oraz esterazowego wg Mullera i wsp.
Metody
Lipidy oznaczano metodą automatycznej analizy enzymatycznej za pomocą testów firmy Boehringer Mannheim. Określenie zawartości glukozy dokonano metodą enzymatyczną z oksydazą glukozy wg procedury z zestawu testowego. Białka oznaczano metodą elektroforezy na octanie celulozy. Oznaczenia biochemiczne krwi wykonywano przy pomocy aparatu Olympus AV 560 firmy bioMerieux po uprzedniej kalibracji aparatu surowicami kontrolnymi Cali Mat firmy bioMerieux. Wszystkie testy wykonywane były według zaleceń Schmolke i Vorlandera. W teście transformacji blastycznej limfocytów wykorzystano ich zdolność do przekształcania się w formy blastyczne, zdolne do proliferacji pod wpływem swoistych lub nieswoistych aktywatorów. Test wykonano w oparciu o metodykę opracowaną przez Angusa i Yanga.
Do oceny wydolności fizycznej zastosowano metodę bezpośredniego pomiaru poboru tlenu podczas wysiłku maksymalnego (VO2max) przy użyciu aparatu ergospirometrycznego EOS-Sprint firmy Jaeger i sprzężonego z nim cykloergometru ER 900 firmy Jaeger. Pomiary wymiany gazowej przeprowadzono metodą z otwartym obiegiem gazów, gdzie badana osoba wdycha przez ustnik z wentylem wdechowo-wydechowym powietrze atmosferyczne, natomiast powietrze wydechowe jest zbierane do worka Douglasa. W próbkach powietrza wydechowego oznaczano automatycznie zawartość tlenu (O2) przy zastosowaniu paramagnetycznego analizatora oraz zawartość dwutlenku węgla (CO2) za pomocą analizatora wykorzystującego metodę odchylania wiązki promieniowania podczerwonego przez ten gaz. Na podstawie różnicy zawartości gazów w powietrzu wydechowym i wdechowym (atmosferycznym) następowało automatyczne wyliczenie pochłaniania tlenu i wydalania dwutlenku przez organizm.
Podczas testu stosowano wysiłek z obciążeniem wzrastającym stopniowo o 25 W co trzy minuty, przy obciążeniu początkowym 25 W. Badanie kontynuowano przy utrzymaniu stałej prędkości obrotów pedałów cykloergometru (40/min), aż do całkowitego wyczerpania badanego ochotnika.
Do kryteriów wcześniejszego przerwania testu należało: przekroczenie tętna maksymalnego dla wieku badanej osoby i/lub wartości RR s> 200 i/lub RRd>110 mmHg. Podczas wysiłku monitorowano automatycznie częstość akcji serca (H), zapis EKG, częstość oddechów (BF), objętość wydechową oraz ciśnienie tętnicze.
Maksymalny pobór tlenu oznaczano w 1/min (VO2max 1/min) oraz w celu uwzględnienia masy ciała badanego w ml/kg/min (VO2max ml/kg/min).
Badania statystyczne dokonano według testu t-Studenta dla wartości ułożonych w pary. Uznano istotne statystycznie na poziomie ufności p<0,05.
Wyniki badań
Do badania kontrolnego po miesiącu przyjmowania przez zdrowych ochotników preparatu Taiga Wurzel i preparatu Echinacin zgłosiło się 31 osób w grupie A i 15 w grupie B. U żadnego badanego nie obserwowano objawów niepożądanych związanych z przyjmowaniem obu preparatów.
Badania biochemiczne surowicy krwi
Wyniki badań parametrów biochemicznych krwi: białka całkowitego, albumin, stosunku albuminy/globuliny, globulin α1, globulin α2, globulin β, globulin γ, triglicerydów, cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL, wolnych kwasów tłuszczowych, glukozy, mocznika, bilirubiny, kreatyniny, kinazy kreatyninowej i transaminaz przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Średnie wartości (+ SE) parametrów biochemicznych w grupie A przyjmującej Taiga Wurzel i w grupie B przyjmującej Echinacin przed badaniami (1) i po miesiącu badań (2).
| Parametry biochemiczne | Grupa A | Grupa B |
| 1 | 2 | 1 | 2 |
| Białko całkowite | 69,91?3,92 | 70,79?4,61 | 74,32?3,76 | 69,60?4,37 |
| Albuminy | 46,74?4,01 | 46,90?3,08 | 47,05?3,38 | 46,11?4,13 |
| Albuminy/globuliny | 2,06?0,38 | 2,11?0,26 | 1,93?0,21 | 2,03?0,34 |
| Globuliny α1 | 1,88?0,43 | 1,71?0,34 | 1,80?0,29 | 1,63?0,49 |
| Globuliny α2 | 4,92?1,56 | 4,71?0,73 | 5,31?0,84 | 4,71?0,56 |
| Globuliny β | 8,01?1,44 | 7,34?1,13 | 7,53?0,84 | 7,55?1,46 |
| Globuliny γ | 8,57?2,02 | 8,70?1,82 | 9,93?1,52 | 8,99?1,68 |
| Triglicerydy | 175,6?71,3 | 111,7?45,0 | 138,8?88,2 | 117,7?45,0 |
| Cholesterol całkowity | 269,1?60,5 | 232,1?52,0 | 207,1?39,8 | 210,5?33,9 |
| Cholesterol LDL | 187,1?62,5 | 136,9?61,1 | 125,8?32,4 | 122,2?32,4 |
| Wolne kwasy tłuszczowe | 0,4429?0,17128 | 0,2958?0,1579 | 0,1967?0,0393 | 0,1934?0,0503 |
| Glukoza | 82,5?30,6 | 73,3?17,1 | 74,6?6,8 | 70,1?12,2 |
| Mocznik | 30,00?7,10 | 29,06?7,31 | 26,876?6,19 | 27,87?7,41 |
| Bilirubina | 0,467?0,189 | 0,476?0,191 | 0,417?0,147 | 0,395?0,222 |
| Kreatynina | 0,876?0,130 | 0,914?0,137 | 0,885?0,100 | 0,840?0,125 |
| LDH | 487,9?123,5 | 461,9?121,4 | 402,1?100,0 | 409,1?71,9 |
| CPK | 118,9?73,7 | 122,3?111,0 | 86,8?90,3 | 96,3?40,1 |
| AspAT | 25,3?9,8 | 22,6?6,7 | 27,3?17,5 | 20,4?8,4 |
| AlAT | 20,4?8,6 | 13,1?7,6 | 20,7?26,9 | 12,4?11,9 |
Zaobserwowano statystycznie istotne różnice w grupie A przyjmującej preparat Taiga Wurzel. Po stosowaniu preparatu uległy obniżeniu wartości cholesterolu całkowitego z 269 + 60,5 do wartości 232,1 + 52,0.
Obniżeniu uległ poziom cholesterolu LDL ze 187,1 + 62,5 do wartości 136,9 + 61,1 oraz poziom wolnych kwasów tłuszczowych z wartości 0,4429 + 0,1712 do 0,2958 + 0,1579. Znaczny był również spadek poziomu triglicerydów z poziomu 175,6 + 71,3 do wartości 111,7 + 45,0. Zaobserwowano spadek zawartości glukozy z poziomu 82,5 + 30,6 do wartości 73,3 + 17,1.
Nie obserwowano zmian statystycznie istotnych w grupie B przyjmującej preparat Echinacin.
Badania określające odporność komórkową
Wyniki badań parametrów krwi określających odporność komórkową: liczbę Hamburgera, wskaźnik Wrighta, procent komórek NBT dodatnich, transformację blastyczną limfocytów spontaniczną wyrażoną w procentach, transformację blastyczną limfocytów pod wpływem mitogenu LF7 wyrażoną w procentach, oraz procent limfocytów esterazododatnich przedstawiono w tabelach 2 i 3.
Tabela 2. Aktywność polimorfonuklearnych leukocytów – fagocytoza i NBT (wartości średnie + SE).
| Parametr | Grupa A | Grupa B |
| 1 | 2 | 1 | 2 |
| Liczba Hamburgera | 50,85?19,92 | 54,26?15,45 | 37,93?11,13 | 37,07?8,53 |
| Wskaźnik Wrighta | 8,6?3,9 | 10,4?3,0 | 7,1?3,4 | 8,6?1,5 |
| Komórki NBT dodatnie (%) | 7,55?3,28 | 7,56?4,93 | 2,53?0,73 | 2,46?0,61 |
Tabela 3. Profil odporności komórkowej na bazie odsetka limfocytów esterazododatnich i odseteka transformacji blastycznej limfocytów (wartości średnie + SE).
| Parametr | Grupa A | Grupa B |
| 1 | 2 | 1 | 2 |
| Transformacja blastyczna limfocytów-spontaniczna (%) | 18,31?8,88 | 30,26?6,54 | 22,93?7,26 | 21,43?5,29 |
| Transformacja blastyczna limfocytów pod wpływem LF-7 (%) | 33,39?12,27 | 49,84?9,00 | 30,21?6,62 | 32,50?5,91 |
| Limfocyty esterazododatnie (%) | 70,87?5,61 | 72,39?5,78 | 68,70?5,19 | 71,06?4,49 |
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Galinat A.: Współczesna cywilizacja a zdrowie człowieka. PZWL, Warszawa 1977. 2. Szczeklik E., Kotlarek-Haus S., Szczeklik A. i wsp.: Wpływ warunków pracy na czynniki ryzyka choroby wieńcowej. Pol. Tyg. Lek. 1973, 28, 560. 3. Wojtczak A.: Choroby cywilizacyjne jako podstawowy problem zdrowotny współczesnych społeczeństw przemysłowych rozwiniętych. Przegl. Lek. 1978, 35, 395. 4. Ciświcka-Sznajderman M., Berent H., Rymaszewski Z.: The effect of combined treatment with phebformin and stanazol on blood lipids and fibrynolytic activity in patients with hypertriglyceridaemia. Atheroscler. 1974, 19, 153. 5. Rymaszewski Z.: Aktywność fibrynolityczna krwi w pierwotnych hiperlipoproteinemiach. Pol. Arch. Med. Wew. 1975, 53, 137. 6. Drexel H., Amann F.W., Beran J. i wsp.: Plasma triglicerides and three lipoprotein cholesterol fractions are independent predictors of the extent of coronary arteriosclerosis. Circulation 1994, 90, 2230. 7. Olsson A.G.: Hyperlipidemia, lipoproteins and coronary heart disease. Acta Cardiol. Suppl. 1974, 20, 37. 8. Abernethy D.R., Azarnoff D.L.: Effect of drugs which alter microsomal drug metabolizing enzyme activity on rat hepatic cholesterol biosynthesis. Biochem. Pharmacol. 1997, 26, 481. 9. Ciświcka-Sznajderman M.: Klasyfikacja i znaczenie hiperlipoproteinemii w świetle współczesnych poglądów. Pol. Arch. Med. Wewn. 1976, 55, 205. 10. Benditt E.P., Benditt J.M.: Evidence for a monoclonal origin of human atherosclerosis plaque. Proc. Nat. Acad. Sci. 1973, 70, 1753. 11. Brown M.S., Goldstein J.L., Krieger M. i wsp.: Reversible acumulation of cholesterol esters in macrophages incubated with acetylated lipoproteins. J. Cell. Biol. 1979, 82, 597. 12. Fisher A., Leonard W.J.: Inhetired immunodeficiencis. Immunologist 1995, 3, 237. 13. Wagner H., Norr H., Winterhoff H.: Plant adaptogens. Phytomed. 1994, 1, 63. 14. Norr H.: Phytochemische und pharmakologische Untersuchungen der Adaptogendrogen Eleuterococcus senticosus, Ocimum sanctum, Codonopsis pilosula, Rhodiola rosea und Rhodiola crenulata. Thesis University of Munich 1993. 15. Samochowiec L.: Kompendium fitoterapii. Volumed, Wrocław 1995. 16. Brekhman I.I., Dardymov I.V.: Ann. Rev. Pharmacol. 1969, 9, 419. 17. Selye H.: Nature 1939, 138, 32. 18. Howard G., Pizzo S.: Lipoprotein and role in atherothrombotic disease. Lab. Invest. 1993, 69, 373. 19. Kannel W.B., Costelli W.P., Gordon P., Mc Namara P.M.: Serum cholesterol, lipoproteins and risk of coronary heart disease. The Framingham Study. Am. Intern. Med. 1971, 74, 1. 20. Samochowiec L.: Leki roślinne stosowane w zaburzeniach przemiany lipidowej. Czynniki Ryzyka 1993, 2, 40. 21. Castelli W.P.: Epidemiology of coronary heart disease. The Framingham. Study Am. J. Med. 1984, 27, 4. 22. Gotto A.M.: Hiperlipidemia, PZWL, Warszawa 1994. 23. Malmberg K., Bavenholm P., Hamsten A.: Clinical and biochemical factors associated with prognosis after myocardial infarction of a young age. J. Am. Coll. Cardiol. 1994, 24, 592. 24. Saltin B., Astrand P.O.: Free fatty acids and exercise. Am. J. Clin. Natr. 1993, 5, 752. 25. Fujiwara R., Katsumi Y., Hagashi T. i wsp.: Relation of angiographically defined coronary artery disease and plasma concentrations of insulin, lipid and apolipoprotein in normolipidemic subjects with warying degrees of glucose tolerance. Am. J. Cardiol. 1995, 75, 122. 26. Nykkanen L., Kuusisto J., Haffiner S.M.: Hyperinsulinemia products multiple atherogenic changes in lipoproteins in eldery subjects. Arterioscler. Thromb. 1994, 14, 518. 27. Molkovskii D.S., Davydov V.V., Tiulenev V.V.: The action of adaptogenic plant preperations in experimental alloxan diabetes. Probl. Endokrinol. Mosk. 1989, 35, 82. 28. Wójcicki J., Szwed G.: Działanie i zastosowanie kwasu 1,5-dwukawowochinowego. Przegl. Lek. 1997, 34, 865. 29. Wildfeur A., Mayerhpfer D.: The effects of plant preparations on cellular functions in body defense. Arzneim.-Forsch. 1994, 44, 361. 30. Bohn B., Nebe C.T. Birr C.: Flow-cytometric studies with Eleuterococcus senticosus extract as an immunomodulatory agent. Arzneim.-Forsch. 1987, 37, 1193. 31. Asano K., Takahashi T., Matsuzaka A. i wsp.: Effect of Eleuterococcus senticosus extract on human physical working capacity. Planta Med. 1986, 3, 175. 32. Afanasieva T.N., Lebkova N.P.: Effect of Eleuterococcus on subcellular structures of the heart in experimental myocardial infarct. Biull. Eksp. Biol. Med. 1987, 103, 212.
