Julia Pal1, *Anna Piotrowska2, Justyna Adamiak3, Olga Czerwińska-Ledwig2
Piwo i surowce browarnicze w kosmetologii oraz kąpiele piwne jako forma zabiegowa
The use of beer and brewing raw materials in cosmetology and beer baths as a form of treatment
1Koło Naukowe przy Zakładzie Biochemii i Podstaw Kosmetologii, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie
Opiekun Koła: dr n. farm. Anna Piotrowska
2Zakład Biochemii i Podstaw Kosmetologii, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie
Kierownik Zakładu: dr n. farm. Anna Piotrowska
3Zakład Medycyny Fizykalnej i Odnowy Biologicznej, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie
Kierownik Zakładu: dr n. med. Jacek Głodzik
Streszczenie
Piwo jest popularnym niskoprocentowym napojem alkoholowym, spożywanym już od starożytności. Oprócz walorów smakowych może być uznawane również za naturalny kosmetyk i lek. Celem pracy był opis zastosowania i wpływu na skórę piwa oraz surowców browarniczych. Scharakteryzowano także kąpiele piwne jako formę zabiegową. Na podstawie analizy piśmiennictwa opisano rodzaje kąpieli piwnych i ich procedurę zabiegową, a także potencjalny wpływ na organizm, pogłębiono wiedzę o chmielu i jego właściwościach przeciwutleniających, bakteriostatycznych, uspokajających oraz estrogennych. Rozwinięto również temat drożdży jako źródła składników użytecznych w kosmetologii. Przedstawiono ogólne informacje o słodzie oraz jego działaniu potencjalnie anafilaktycznym. Surowce browarnicze mogą być interesującą lokalną specjalnością polskich uzdrowisk, wymaga to jednak prowadzenia kierunkowych analiz ich właściwości kosmetycznych.
Summary
Beer is a popular low-alcohol liquor, consumed from antiquity. In addition to the taste values, it can also be considered a natural cosmetic and medicine. The purpose of the work was to describe the use and impact on the skin of beer and brewing raw materials. Beer baths as a therapeutic form were also characterized. Based on the analysis of scientific and industry literature, the types of beer baths and their procedure as well as the potential impact on the organism were described, the knowledge of hops and its antioxidant, bacteriostatic, sedative and estrogenic properties was deepened. The topic of yeast has also been developed as a source of ingredients useful in cosmetology. General information on malt and its potentially anaphylactic activity were presented. Brewery raw materials can be an interesting local specialty of Polish SPAs, but this requires conducting directional analyzes of their cosmetic properties.
Wstęp
Piwo jest chętnie spożywanym, orzeźwiającym i pożywnym napojem alkoholowym. Znane i cenione od setek lat nie tylko za walory smakowe, ale także ze względu na właściwości kosmetyczne i terapeutyczne. Współcześnie piwo i surowce browarnicze zaczynają być szerzej wykorzystywane w suplementacji diety oraz pielęgnacji skóry. Coraz większe uznanie w ośrodkach SPA zyskują także kąpiele piwne (1). Surowce browarnicze, głównie chmiel i drożdże, mają korzystne działanie na organizm. Mogą być źródłem zabiegów terapeutycznych, relaksujących i odnawiających (2).
Celem niniejszej pracy było zebranie i opisanie potencjalnych właściwości i korzyści wynikających ze stosowania piwa oraz surowców browarniczych w pielęgnacji skóry. Szczególnie istotne było zestawienie dostępnych w piśmiennictwie informacji na temat procedury zabiegów kąpielowych z użyciem piwa.
Dokonano przeglądu publikacji naukowych znajdujących się w bazach PubMed i Google Scholar oraz branżowych czasopism kosmetologicznych. Ze względu na ograniczoną liczbę źródeł dotyczących badanej tematyki do analizy włączono głównie prace z lat 1999-2017. Korzystano z publikacji w języku polskim i angielskim. Wykorzystano następujące słowa klucze: kąpiele piwne (beer baths), piwo (beer), chmiel (hops), słód (malt), słód jęczmienny (barley malt), drożdże (yeast), drożdże piwne (beer yeast), surowce browarnicze (brewery raw materials), anafilaksja (anaphylaxis), ksantohumol (xanthohumol) oraz przeciwutleniacze (antioxidants). Skoncentrowano się na najnowszych pracach badawczych i źródłowych najlepiej odpowiadających problematyce poruszanej w przeglądzie.
Piwo
Piwo jest jednym z najdłużej znanych ludzkości oraz spożywanym w największej ilości (pod względem objętości) napojem alkoholowym (3). Według definicji Stowarzyszenia Regionalnych Browarów Polskich oraz Związku Pracodawców Przemysłu Piwowarskiego – Browary Polskie z 2017 roku piwo jest „napojem otrzymywanym w wyniku fermentacji alkoholowej brzeczki piwnej. Brzeczkę produkuje się ze słodu browarnego oraz wody z dodatkiem chmielu lub produktów chmielowych, bez dodatków lub z dodatkiem surowców niesłodowanych oraz dozwolonych substancji. Łączna ilość dodawanych surowców niesłodowanych nie może zastąpić więcej niż 45% słodu we wsadzie surowcowym. Do piwa mogą być dodane: składniki będące żywnością, dozwolone substancje dodatkowe oraz pomagające w przetwarzaniu”.
Piwo to nie tylko aromatyczny napój alkoholowy, lecz także środek uznawany za naturalny kosmetyk, dzięki odpowiednim właściwościom zawartych w nim składników (1). Już Arystoteles w IV w. p.n.e. zalecał je jako środek nasenny, Pliniusz Starszy w I w. p.n.e. pisał o zastosowaniu piwa do pielęgnacji twarzy i ciała, święta Hildegarda von Bingen (XII w.) uważała, iż piwo sprawia, że cera jest zdrowa, przywraca utracone siły i leczy depresję, szczególnie powinni je pić „chorzy na duchu”, a królowa Luise von Preussen (XVIII w.) regularnie stosowała piwo do pielęgnacji biustu (4). Piwo stosowano profilaktycznie, aby uchronić się przed dżumą i cholerą, podawano je kobietom karmiącym dla polepszenia laktacji (1).
W 1516 roku Wilhelm IV i Ludwik X wprowadzili prawo czystości piwa, nakazujące, aby piwo zawierało jedynie jęczmień (słód), chmiel i wodę (5). To głównie tym składnikom piwo zawdzięcza obecność biologicznie ważnych pierwiastków, takich jak: fosfor, magnez i potas, oraz licznych witamin, przede wszystkim z grupy B (1). Piwo zawiera również cukry, alkohol i tlenek węgla. Pozbawione jest natomiast tłuszczów, cholesterolu i białek.
Witaminy zawarte w piwie odgrywają główną rolę w polepszeniu stanu skóry i jej przydatków. Wita-mina B1 (tiamina) ma działanie łagodzące i polepszające gojenie, witamina B2 (ryboflawina) – ochronne na śluzówkę i naczynia włosowate, witamina B5 (kwas pantotenowy) polepsza metabolizm i wpływa na kondycję włosów, witamina B6 (pirydoksyna) ma właściwości przeciwzapalne, zapobiega wypadaniu włosów oraz działa korzystnie w terapii dermatoz, a witamina H (biotyna) działa melanogennie, przeciwłuszczycowo oraz polepsza stan włosów.
Składnikom biologicznie aktywnym zawartym w piwie przypisuje się tradycyjnie działanie lecznicze, obniżanie ryzyka wystąpienia chorób układu krążenia, cukrzycy i osteoporozy. Uznaje się, że piwo wzmacnia system immunologiczny, łagodzi dolegliwości nerek i układu moczowego, przeciwdziała stresom i zaburzeniom snu.
Tradycyjnie piwo ceni się za pozytywny wpływ na kondycję włosów (zwłaszcza ciemnych), gdyż wzmacnia je i uelastycznia, przyspiesza proliferację komórek w cebulkach włosowych i łagodzi podrażnienia skalpu. Zapobiega wypadaniu włosów oraz łupieżowi, a także przeciwdziała przetłuszczaniu się owłosionej skóry głowy. Stosowanie piwa w pielęgnacji włosów ułatwia ich układanie i rozczesywanie, nadaje połysk oraz ożywia naturalną barwę (4).
Piwo zawiera substancje kosmetycznie i biologicznie aktywne, m.in. przeciwutleniające, w tym flawonoidy. Do tej grupy należy kemferol, który ma szeroki wachlarz właściwości biologicznych. Wykazuje on głównie działanie przeciwzapalne, ale także przeciwdrobnoustrojowe, przeciwnowotworowe, przeciwcukrzycowe, kardioochronne, neuroochronne, przeciwlękowe, przeciwbólowe, przeciwalergiczne oraz zapobiega osteoporozie (6). Kolejnym związkiem jest kwercetyna, wykazująca właściwości przeciwzapalne, przeciwutleniające, działa także przeciwnowotworowo, ponieważ reguluje proliferację i apoptozę komórek (7).
Związki zawarte w piwie mają potencjalne zastosowanie w leczeniu chorób skóry. Kemferol ma silne właściwości hamujące hiperpigmentację oraz stany zapalne. Podobnie ksantohumol zawarty w piwie hamuje reakcje melanogenezy. Stwierdzono również, że substancje zawarte w piwie mogą wpływać na polepszenie stanu nawilżenia skóry (8).
Chmiel
Chmiel zaliczany jest do roślin leczniczych już od czasów starożytnych (9). Jest to roślina pochodząca z Azji należąca do rodziny Konopiowatych (Cannabinaceae) i obejmuje trzy gatunki. W Polsce można spotkać dwa: chmiel zwyczajny (Humulus lupulus) oraz chmiel japoński (Humulus japonicus).
Chmiel wykazuje działanie bakteriostatyczne, znany jest również z właściwości uspokajających w stanach nadmiernej pobudliwości seksualnej i nerwowej. Przypisywane mu działanie uspokajające to efekt obecności lupuliny, która ma zdolność hamowania aktywności kory mózgowej i obniżania pobudliwości niektórych ośrodków w rdzeniu przedłużonym (9-11). Zastosowanie w praktyce znajdują szyszkowate owocostany, zwane szyszkami chmielowymi. Do produkcji piwa stosuje się chmiel piwowarski – wysuszone i utrwalone szyszki chmielu, zawierające lupulinę nadającą goryczkę. W lecznictwie surowiec stosowany jest jako środek uspokajający w postaci ekstraktów oraz do produkcji kosmetyków (olejek chmielowy pozyskiwany z szyszek chmielowych lub lupuliny) (9).
Szyszki chmielowe obfitują w metabolity roślinne. Skład jakościowy i ilościowy substancji zawartych w szyszkach chmielu przedstawia tabela 1. Najważniejsze z nich to: kwasy goryczowe, chalkony i terpeny. Występują również glikozydy flawonolowe, takie jak: kwercytryna, kwercetyna, kemferol oraz rutyna, a także katechiny (galusan katechiny, galusan epikatechiny). Olejek eteryczny z chmielu jest mieszaniną wielu związków lotnych, seskwiterpenów (β-kariofilen, farnezen, humulon) i monoterpenów (myrcen). Rozbieżności w zawartości tych substancji chemicznych są zależne od odmiany chmielu zwyczajnego poddanego analizie (12).
Tab. 1. Skład jakościowy i ilościowy substancji zawartych w wysuszonych szyszkach chmielu (12-14)
| Związki | Stężenie (%w/w) |
| α-Kwasy (humulony) | 2,0-17,0 |
| β-Kwasy (lupulony) | 2,0-10,0 |
| Olejek eteryczny | 0,5-3,0 |
| Polifenole i taniny | 3,0-6,0 |
| Białka | 15,0 |
| Monosacharydy | 2,0 |
| Lipidy i kwasy tłuszczowe | 1,0-5,0 |
| Pektyny | 2,0 |
| Sole mineralne | 8,0-10,0 |
| Celuloza + ligniny | 40,0-50,0 |
| Woda | 8,0-12,0 |
Kwasy goryczowe znajdujące się w H. lupulus można podzielić na: α-kwasy (humulony) i β-kwasy (lupulony). Są bladożółtymi olejami lub żywicami łatwo rozpuszczalnymi w rozpuszczalnikach organicznych. W przemyśle browarniczym główne znaczenie ma izomeryzacja α-kwasów do odpowiednich gorzkich izo-α-kwasów, która zachodzi w trakcie gotowania brzeczki (12). Inną znaczącą grupą metabolitów roślinnych w surowcu są polifenole. Do tej grupy należą ksantohumol i dezmetyloksantohumol (15). Do najważniejszych, z kosmetologicznego punktu widzenia, właściwości składników biologicznie aktywnych pozyskiwanych z chmielu zalicza się działanie przeciwutleniające i przeciwdrobnoustrojowe. W odnowie biologicznej interesującą właściwością chmielu będzie efekt nasenny i uspokajający.
Działanie przeciwutleniające
Stres oksydacyjny jest zaburzeniem homeostazy między wytwarzaniem a neutralizacją wolnych rodników tlenowych w organizmie (16). Mogą one uszkadzać i naruszać strukturę komórek, wywoływać mutacje DNA oraz zaburzać przebieg syntezy różnych białek, w tym kolagenu (17). W preparatach kosmetycznych proces samoutlenienia może działać niszcząco na składniki biologicznie aktywne i podstawowe preparatu, a produkty powstające w tej przemianie mogą mieć właściwości drażniące i alergizujące. Przeciwutleniacze odgrywają zatem w kosmetologii niezwykle ważną rolę. Chemicznie stanowią dużą grupę, a wiele z nich to składowe naturalnych ekstraktów roślinnych (16, 18).
Ekstrakt z szyszek chmielu został przebadany pod kątem właściwości przeciwutleniających. W badaniach Yamaguchi i wsp. (18) zastosowano metodę ORAC (Oxygen Radical Absorbance Capacity) wykorzystywaną powszechnie do oceny zdolności przeciwutleniającej materiałów biologicznych i żywności in vitro. Analizie poddano właściwości przeciwutleniające ksantohumolu oraz kwasów goryczowych pozyskiwanych z chmielu zwyczajnego. Jako kontrolę zastosowano polifenol 60 (zawierający katechiny z zielonej herbaty). Analiza wyników wskazała, iż całkowita wartość ORAC dla ksantohumolu była zbliżona do wartości uzyskanych dla polifenolu 60, a także znacząco wyższa niż dla witamin E i C.
W cytowanej pracy (18) wykonano również badania z zastosowaniem metody SOAC (Singlet Oxygen Absorbance Capacity), co pozwoliło na analizę właściwości ksantohumolu pod kątem zdolności neutralizacji tlenu singletowego. Tlen singletowy uszkadza reszty aminokwasowe (przede wszystkim: metioniny, cysteiny, histydyny i tryptofanu) w białkach oraz ma negatywne działanie na reszty purynowe, guaninowe i pirymidynowe kwasów nukleinowych oraz elementy lipidowe. Udowodniono, że uczestniczy on także w patogenezie takich chorób skórnych, jak: atopowe zapalenie skóry, trądzik czy procesy starzenia skóry (19). Analiza wskazała, że wartość SOAC dla ekstraktu z szyszek chmielu była 8-15-krotnie wyższa niż dla polifenolu 60 oraz witaminy E.
Działanie przeciwdrobnoustrojowe
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Majewska K, Olender D, Pawełczyk A i wsp. Aktywne kosmetyki wśród produktów spożywczych. Homines Hominibus 2010; 8:65-96.
2. Bamforth C. Nutritional aspects of beer a review. Nutr Res 2002; 22:227-37.
3. https://www.statista.com/chart/12510/the-countries-drinking-the-most-beer/.
4. Zaprutko L. Kosmetyczny potencjał piwa. 2 Kongres Świata Przemysłu Kosmetycznego, Mat Konf, Poznań 2011.
5. Herzinger T, Kick G, Ludolph-Hauser D i wsp. Anaphylaxis to wheat beer. Ann Allergy Asthma Immunol 2004; 92:673-5.
6. Devi K, Malar D, Nabavi S i wsp. Kaempferol and inflammation: From chemistry to medicine. Pharmacol Res 2015; 99:1-10.
7. Kobylińska A, Janas K. Prozdrowotna rola kwercetyny obecnej w diecie. Post Hig Med Dośw 2015; 69:51-62.
8. Chen W, Becker T, Qian F i wsp. Beer and beer compounds: physiological effects on skin health. J Eur Acad Dermatol Venerol 2014; 28(2):142-50.
9. Zanoli P, Zavatti M. Pharmacognostic and pharmacological profile of Humulus lupulus L. J Ethnopharmacol 2008; 116(3):383-96.
10. Shimwell J. On the relation between the staining properties of bacteria and their reaction towards hop antiseptic. The Institute of Brewing & Distilling 1937.
11. Mielczarek M, Kołodziejczyk M, Olas B. Właściwości lecznicze chmielu zwyczajnego (Humulus lupulus L.) Post Fitoter 2010; (4):205-10.
12. Carl H. Hops and hop products, manual of good practice (European Brewery Convention). Getranke – Fachverlag, Germany 1997.
13. Van Cleemput M, Cattoor K, De Bosscher K i wsp. Hop (Humulus lupulus) – derived bitter acids as multipotent bioactive compounds. J Nat Prod 2009; 72(6):1220-30.
14. Magalhães P, Carvalho D, Cruz J i wsp. Fundamentals and health benefits of xanthohumol. Nat Prod Commun 2009; 4(5):591-610.
15. Ball S. Antyoksydanty w medycynie i zdrowiu człowieka. Medyk, Warszawa 2001.
16. Nowak A, Zielonka J, Turek M i wsp. Wpływ przeciwutleniaczy zawartych w owocach na proces fotostarzenia się skóry. Post Fitoter 2014; (2):94-9.
17. Wolski T, Kalisz O, Gerkowicz M i wsp. Rola i znaczenie antyoksydantów w medycynie ze szczególnym uwzględnieniem chorób oczu. Post Fitoter 2007; (2):82-90.
18. Yamaguchi N, Satoh-Yamaguchi K, Ono M. In vitro evaluation of antibacterial, anticollagenase, and antioxidant activities of hop components (Humulus lupulus) addressing acne vulgaris. Phytomed 2009; 16(4):369-76.
19. Ma W, Wlaschek M, Tantcheva-Poór I i wsp. Chronological ageing and photoageing of the fibroblasts and the dermal connective tissue. Clin Exp Dermatol 2001; 26(7):592-9.
20. Shinada K, Tagashira M, Watanabe H i wsp. Hop bract polyphenols reduced three-day dental plaque regrowth. J Dent Res 2007; 86(9):848-51.
21. Dumas E, Michaud A, Bergeron C i wsp. Deodorant effects of a supercritical hops extract: antibacterial activity against Corynebacterium xerosis and Staphylococcus epidermidis and efficacy testing of a hops?zinc ricinoleate stick in humans through the sensory evaluation of auxillary deodorancy. J Cosmet Dermatol 2009; 8(3):197-204.
22. Franco L, Sánchez C, Bravo R i wsp. The sedative effects of hops (Humulus lupulus), a component of beer, on the activity/rest rhythm. Acta Physiol Hung 2012; 99(2):133-9.
23. Franco L, Sánchez C, Bravo R i wsp. The sedative effect of non-alcoholic beer in healthy female nurses. PLoS One 2012; 7(7):e37290.
24. Schiller H, Forster A, Vonhoff C i wsp. Sedating effects of Humulus lupulus L. extracts. Phytomed 2006; 13(8):535-41.
25. Struczyński J. Zioła na dobry sen. Leki ziołowe. Panacea 2004; 2(7):8-10.
26. Milligan S, Kalita J, Pocock V i wsp. Oestrogenic activity of the hop phyto-oestrogen, 8-prenylnaringenin. Reproduction 2002; 123:235-42.
27. Lesiak M, Mariola RL, Podkowa N. Hormone replacement therapy and cardiovascular disease. Ginekol Pol 2016; 87(1):59-64.
28. Keiler A, Macejova D, Dietz B i wsp. Evaluation of estrogenic potency of a standardized hops extract on mammary gland biology and on MNU-induced mammary tumor growth in rats. J Steroid Biochem Mol Biol 2017; 174:234-41.
29. Muszyńska B, Malec M, Sułkowska-Ziaja K. Właściwości lecznicze i kosmetologiczne drożdży piekarniczych (Saccharomyces cerevisiae). Post Fitoter 2013; (1):54-62.
30. Bugla-Płoskońska G, Hawryłkiewicz W, Drąg G. Składniki naturalne w kosmetykach – receptury, przykłady zastosowań, Kosmetologia Estetyczna 2012; 1(2):106-9.
31. Hibino S, Hamada U, Takahashi H i wsp. Effects of dried brewer’s yeast on skin and QOL: a single-blind placebo-controlled clinical study of 8-week treatment. Anti-Aging Med 2010; 7(4):18-25.
32. Szczebara F, Chandelier C, Villeret C i wsp. Total biosynthesis of hydrocortisone from a simple carbon source in yeast. Nat Biotechnol 2003; 21(2):143-9.
33. Wu T, Li S, Zhang B i wsp. Engineering Saccharomyces cerevisiae for the production of the valuable monoterpene ester geranyl acetate. Microb Cell Fact 2018; 17(1):85.
34. Chreptowicz K, Mierzejewska J. Enhanced bioproduction of 2-phenylethanol in a biphasic system with rapeseed oil. N Biotechnol 2018; 42:56-61.
35. Gottardi M, Grün P, Bode HB i wsp. Optimisation of trans-cinnamic acid and hydrocinnamyl alcohol production with recombinant Saccharomyces cerevisiae and identification of cinnamyl methyl ketone as a by-product. FEMS Yeast Res 2017; 17(8).
36. Lee JH, Wendisch VF. Biotechnological production of aromatic compounds of the extended shikimate pathway from renewable biomass. J Biotechnol 2017; 257:211-21.
37. Gryszczyńska A. Witaminy z grupy B – naturalne źródła, rola w organizmie, skutki awitaminozy. Post Fitoter 2009; (4):229-38.
38. Patel DP, Swink SM, Castelo-Soccio L. A review of the use of biotin for hair loss. Skin Appendage Disord 2017; 3(3):166-9.
39. Lipner SR. Rethinking biotin therapy for hair, nail, and skin disorders. J Am Acad Dermatol 2018; 78(6):1236-8.
40. Pavlačková J, Egner P, Sedláček T i wsp. In vivo efficacy and properties of semisolid formulations containing panthenol. J Cosmet Dermatol 2019; 18(1):346-54.
41. Zholobak N, Shcherbakov A, Bogorad-Kobelska A i wsp. Panthenol-stabilized cerium dioxide nanoparticles for cosmeceutic formulations against ROS-induced and UV-induced damage. J Photochem Photobiol B 2014; 130:102-8.
42. Godbehere A, McDonald L, Baines F i wsp. A dissociation in judgements of confidence in people with dandruff based on self-reports compared to reports from other observers. Int J Cosmet Sci 2017; 39(4):457-64.
43. Bulmer A, Bulmer G. The antifungal action of dandruff shampoos. Mycopathol 1999; 147:63-5.
44. Schwartz J, Bacon R, Shah R i wsp. Therapeutic efficacy of anti-dandruff shampoos: a randomized clinical trial comparing products based on potentiated zinc pyrithione and zinc pyrithione/climbazole. Int J Cosmet Sci 2013; 35(4):381-7.
45. Chiu C, Huang S, Wang H. A review: Hair health, concerns of shampoo ingredients and scalp nourishing treatments. Curr Pharm Biotechnol 2015; 16(12):1045-52.
46. Glinka M, Kępka I. Zastosowanie drożdży w kosmetyce. Pol J Cosmetol 2007; 10:156-65.
47. Mantovani M, Bellini M, Angeli J i wsp. β-Glucans in promoting health: Prevention against mutation and cancer. Mutat Res 2008; 658(3):154-61.
48. Du B, Bian Z, Xu B. Skin health promotion effects of natural beta-glucan derived from cereals and microorganisms: a review. Phytother Res 2014; 28(2):159-66.
49. Glinka M, Kępka I. Ocena skuteczności preparatów z suchym ekstraktem drożdży w zabiegach poprawiających wygląd skóry z rozstępami. Pol J Cosmetol 2007; 10(3):199-203.
50. http://www.uwm.edu.pl/eurequa/pl/Ru_VIII.htm.
51. Herzinger T, Kick G, Ludolph-Hauser D i wsp. Anaphylaxis to wheat beer. Ann Allergy Asthma Immunol 2004; 92:673-5.
52. Figueredo E, Quirce S, del Amo A i wsp. Beer-induced anaphylaxis: identifcation of allergens. Allergy 1999; 54(6):630-4.
53. http://www.spapiwne.pl/opis-terapii/.
54. http://www.piwo-kapielowe.com/index.html.
55. Kochański W. Balneologia i hydroterapia. AWF, Wrocław 2002.
56. Drobnik J, Malcewicz M, Jo?zefowski P i wsp. Medycyna uzdrowiskowa – współczesne lecznictwo uzdrowiskowe w Polsce. Family Med Primary Care Rev 2011; 13(1):103-8.
57. Straburzyńska-Lupa A, Straburzyński G, Straburzyńska-Migaj E. Fizjoterapia z elementami klinicznymi. Wyd Lek PZWL, Warszawa 2008.
