Ponad 7000 publikacji medycznych!
Statystyki za 2021 rok:
odsłony: 8 805 378
Artykuły w Czytelni Medycznej o SARS-CoV-2/Covid-19

Poniżej zamieściliśmy fragment artykułu. Informacja nt. dostępu do pełnej treści artykułu
© Borgis - Postępy Nauk Medycznych 1-2/2004, s. 10-16
Wiktor B. Szostak
Metaboliczne choroby cywilizacyjne jako zagrożenie zdrowia na skalę populacyjną
Metabolic diseases as a problem of major public health importance
Zakład Profilaktyki Chorób Cywilizacyjnych Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. med. Wiktor B. Szostak
Streszczenie
Metaboliczne choroby cywilizacyjne (otyłość, cukrzyca, dyslipidemia, hipercholesterolemia, nadciśnienie tętnicze i miażdżyca) cechują się podobnymi patomechanizmami i zbliżonymi metodami profilaktyki i leczenia. Często współistnieją u tych samych osób wykazując podobną zależność od środowiskowych czynników chorobotwórczych. Uzasadnia to traktowanie ich jako wyodrębnionej grupy chorób. Polska cechuje się częstym występowaniem tych chorób, a przemiany cywilizacyjne ostatnich lat wskazują na prawdopodobieństwo ich częstszego występowania w przyszłości. Nasuwa to konieczność rozwinięcia odpowiednich społecznych programów prewencyjnych.
Summary
Metabolic diseases of major public health importance (obesity, diabetes, dyslipidemia, arterial hypertension and atherosclerosis) have similar pathomechanizms and methods of prevention and treatment. They often coexist in the some subjects and show similar relationship with environmental pathogenic factors. It justifies to regard them as separate group of diseases. Poland is characterized by high prevalence of these diseases, and civilization transformation of the last years indicate that their incidence will probably increase in future. Development of proper prevention programs at the population level is necessary.



Osteoporoza i nowotwory są również chorobami cywilizacyjnymi, w patogenezie których zaburzenia metaboliczne indukowane czynnikami środowiskowymi odgrywają ważną rolę. Dotychczasowy stan wiedzy nie uzasadnia jednak ujmowania tych chorób we wspólną grupę z wyżej wymienionymi. Warto jednak podkreślić, że niektóre metody profilaktyki stosowane w odniesieniu do metabolicznych chorób cywilizacyjnych służą także profilaktyce osteoporozy i niektórych nowotworów.
Potrzeba ujmowania metabolicznych chorób cywilizacyjnych we wspólną grupę wyłoniła się przed kilkudziesięciu laty. Po raz pierwszy E. Kylin w 1923 r. sugerował celowość traktowania hiperglikemii i nadciśnienia tętniczego jako zespołu chorób (8). J. Węgierko w książce poświęconej cukrzycy w 1958 r. użył pojęcia cukrzycy skojarzonej z otyłością, nadciśnieniem tętniczym i chorobą niedokrwienną serca (29). W 1976 r. wysunęliśmy propozycję traktowania otyłości, cukrzycy i miażdżycy jako grupy chorób o wspólnych patomechanizmach, nadając im nazwę metabolicznych chorób cywilizacyjnych (25). Podkreślaliśmy wówczas szczególną rolę czynników środowiskowych, głównie żywienia, w rozwoju tych chorób. W 1988 r. Reaven ogłosił własną koncepcję tzw. zespołu X, do którego zaliczył insulinooporność, dyslipidemię i nadciśnienie tętnicze (19).
Także Reaven kładł nacisk na wspólne patomechanizmy tych chorób. Później w licznych pracach innych autorów używane były różne nazwy dla określenia tego zespołu zaburzeń metabolicznych, jak: metaboliczne dyslipidemie, zespół metaboliczny, zespół insulinooporności i inne.
Ostatnio na potrzeby Narodowego Programu Edukacji Cholesterolowej w USA przyjęto kryteria diagnostyczne zespołu metabolicznego podane w tabeli 1. Występowanie co najmniej 3 nieprawidłowości z podanych 5 upoważnia do rozpoznania tego zespołu.
Tabela 1. Kryteria diagnostyczne zespołu metabolicznego (28).
Czynniki ryzykaWartość różnicująca
Otyłość brzuszna*/
Mężczyźni
Kobiety
Obwód w talii
> 102 cm
> 88 cm
Trójglicerydył 150 mg/dl (1,7 mmol/l)
Cholesterol HDL
Mężczyźni
Kobiety
< 40 mg/dl (1 mmol/l)
< 50 mg/dl (1,3 mmol/l)
Ciśnienie tętniczeł 130/łł 85 mmHg
Stężenie glukozy na czczoł 110 mg/dl (6,1 mmol/l)
*/ Otyłość brzuszna jest silniej skorelowana z metabolicznymi czynnikami ryzyka niż BMI.
Dlatego obwód w talii przyjęto za miernik otyłości.
Zagrożenie zdrowia populacji przez metaboliczne choroby cywilizacyjne wyraża się najdobitniej w pandemii chorób układu krążenia (ChUK). USA były pierwszym krajem w którym wystąpiła ta epidemia. Wzrost umieralności na ChUK zaznaczył się tam od lat dwudziestych i postępował aż do lat pięćdziesiątych. Potem, po kilku latach stabilizacji nastąpiło zmniejszenie umieralności. W 1996 r. wskaźnik zgonów na ChUK był o 60% mniejszy niż w 1950 r. (2).
W krajach europejskich wzrost umieralności na ChUK zaznaczył się silnie po II wojnie światowej i trwał do końca lat sześćdziesiątych. Potem w krajach Europy Zachodniej zaznaczyła się poprawa, podobnie jak w USA. W krajach Europy Centralno-Wschodniej spadek umieralności na choroby układu krążenia zaznaczył się dopiero w latach dziewięćdziesiątych (20).
Również w Polsce w latach powojennych następował wzrost umieralności na ChUK. W 1970 r. umieralność z tego powodu w grupie wiekowej 0-64 lat w naszym kraju była bliska średniej umieralności w krajach Europy Zachodniej. Jednakże w następnych latach umieralność w Polsce zwiększała się nadal, ulegała natomiast systematycznemu zmniejszaniu się na Zachodzie. Poprawa w Polsce nastąpiła dopiero po 1991 r. (6, 26).
Umieralność i długość życia są najłatwiejszym do oszacowania miernikiem zdrowia populacji. Z tego też powodu wskaźniki te są najczęściej używane. Należy jednak pamiętać, że koszty społeczne metabolicznych chorób cywilizacyjnych wyrażające się w utraconych dniach pracy, wydatkach na leczenie i rehabilitację oraz rentach inwalidzkich są ogromne. Stąd wskaźniki zgonów i długości życia opisują tylko część złożonego problemu.
W Polsce przeciętna długość życia ulegała szybko zwiększeniu we wczesnych latach powojennych, co było odzwierciedleniem poprawy sytuacji zdrowotnej populacji „odrabiającej” zaległości okresu wojny. Na rycinie 1 przedstawione jest dalsze trwanie życia mężczyzn i kobiet w wieku 45 lat (26). Ten limit wiekowy przyjęliśmy, ponieważ lepiej odpowiada on potrzebom oceny wpływu metabolicznych chorób cywilizacyjnych na długość życia, niż dalsze trwanie życia od dnia urodzenia. Zwraca uwagę szybka poprawa sytuacji w latach pięćdziesiątych, spowolnienie wzrostu wskaźnika długości życia w latach późniejszych, a u mężczyzn nawet skrócenie dalszego trwania życia w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. To pogorszenie pozostawało w związku z rozwojem metabolicznych chorób cywilizacyjnych. Poprawa omawianego wskaźnika nastąpiła dopiero po 1991 roku.
Ryc. 1. Przeciętne dalsze trwanie życia w wieku 45 lat.
Stopniowy zanik wydłużania się dalszego trwania życia u kobiet, a w szczególności skrócenie trwania życia u mężczyzn po 1960 roku, następowało równolegle do wzrostu umieralności z powodu chorób układu krążenia. Wynika to z porównania rycin 1 i 2. Między rokiem 1960 i 1990 odsetek zgonów powodowanych chorobami układu krążenia wzrósł ponaddwukrotnie, czemu towarzyszyło zwiększenie umieralności ogólnej. Natomiast w dziesięcioleciu 1990-2000 zaznaczyła się tendencja spadkowa zarówno umieralności ogólnej jak i procentu zgonów przypadających na ChUK. W tym też dziesięcioleciu wydłużyło się dalsze trwanie życia zarówno kobiet jak i mężczyzn.
Ryc. 2. Umieralność ogólna i odsetek zgonów z różnych przyczyn w Polsce w latach 1960-2000 (na 100 tys. ludności).
Wzrost umieralności z powodu chorób sercowo-naczyniowych w latach powojennych w Polsce należy wiązać głównie ze zmianami stylu życia, to jest zmniejszaniem aktywności fizycznej ludzi i zwiększaniem spożycia miażdżyco-rodnych produktów żywnościowych. Rozwój mechanizacji pracy, motoryzacji, mechanizacji prac domowych, upowszechnienie telewizji, przyczyniło się w stopniu zasadniczym do zamiany aktywnego na siedzący tryb życia.
W tym samym czasie następowały zmiany w sposobie żywienia ludzi. Ogólna ilość spożywanej energii (wg bilansów żywnościowych) zwiększyła się średnio z 3292 kcal dziennie w 1961 roku do 3489 kcal dziennie w 1989 roku (3). Później zaznaczył się spadek. W 2001 roku statystyczny Polak spożywał 3074 kcal dziennie. Największe zmiany dotyczyły jednak spożycia tłuszczów i produktów zawierających tłuszcze. W 1961 roku spożycie tłuszczu ogółem wynosiło 93 g dziennie, w 1989 roku 130 g dziennie, a w 2001 roku 125 g dziennie. Spożycie tłuszczów zwierzęcych wynosiło odpowiednio 75 g, 101 g i 76 g.
Wynika z tego jasno, że w czasie gdy malała aktywność fizyczna ludzi, spożycie energii wzrosło, a w szczególności zwiększyło się spożycie tłuszczu. Istotna poprawa w spożyciu nastąpiła dopiero w latach dziewięćdziesiątych. Do tego zagadnienia wrócimy nieco później.
Konsekwencją tak istotnych zmian w stylu życia powinny być zmiany w występowaniu czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca (ChNS) w populacji. Nie rozporządzamy pod tym względem danymi tak dokładnymi jak oceny spożycia żywności. Jednakże z tych informacji, które zostały w Polsce zebrane wynika jasno, że populacja nasza cechuje się dużym nasileniem najważniejszych czynników ryzyka.
Oczywistym następstwem zmniejszenia aktywności fizycznej ludzi powinien być wzrost masy ciała. Występowanie otyłości w ostatnim dwudziestoleciu istotnie zwiększyło się co najmniej w Anglii, Australii, Brazylii, Finlandii, Holandii, Kanadzie, Niemczech, Szwecji i USA (21). W badaniu Pol-MONICA również zaznaczyła się tendencja do wzrostu odsetka ludzi otyłych w populacji mężczyzn między 1984 i 2001 rokiem (tab. 2). Nie obserwuje się tego wyraźnie u kobiet. Podobne wyniki uzyskano w Łodzi w ramach programu CINDI/WHO (tab. 3). Warto zwrócić uwagę na fakt, że w tym czasie zwiększyła się w Polsce znacznie liczba samochodów, nastąpił dalszy postęp mechanizacji pracy i zwiększyła się liczba bezrobotnych. Spadek spożycia energii między 1989 i 2001 rokiem najwidoczniej nie wyrównał zmniejszenia wydatkowania energii, bowiem największy odsetek otyłych mężczyzn stwierdzono w 2001 roku. Polsce, podobnie jak innym krajom rozwiniętym, zagraża nasilenie epidemii otyłości i wiążących się z nią chorób metabolicznych. Należą do nich głównie cukrzyca i dyslipidemia, a także nadciśnienie tętnicze.
Tabela 2. Średnie wartości wskaźnika masy ciała i procenty ludzi otyłych w Warszawie i w Polsce południowo-wschodniej w poszczególnych latach badania Pol-MONICA (13, 14, 15-17).
 1984198819932001
WarszawamężczyźniBMI średnio26,8 kg/m227,1 kg/m227,1 kg/m228,1 kg/m2
BMI ł 30 kg/m218,6%19,7%22,4%31,2%
kobiety BMI średnio27,8 kg/m227,7 kg/m227,6 kg/m227,3 kg/m2
BMI ł 30 kg/m228,0%29,5%29,0%25,3%
Polska płd.-wsch.mężczyźniBMI średnio25,5 kg/m225,8 kg/m225,9 kg/m227,0 kg/m2
BMI ł 30 kg/m212,8%15,5%15,1%19,5%
kobietyBMI średnio28,0 kg/m228,1 kg/m228,7 kg/m227,1 kg/m2
BMI ł 30 kg/m233,0%30,1%38,0%24,4%
Uwagi:
– wiek badanych 35-64 lata;
– wartości podane w tabeli dla lat 1984, 1988 i 1993 nie są standaryzowane;
dla roku 2001 dane standaryzowane na strukturę ludności, gdyż zbadana próbka była nieproporcjonalna do struktury ludności.
Tabela 3. Średnie wartości wskaźnika masy ciała i procenty ludzi otyłych w Łodzi w poszczególnych latach badania CINDI/WHO (7).
19721979/801989/901995/96
Mężczyźni
BMI średnio24,7 kg/m225,0 kg/m225,5 kg/m225,7 kg/m2
BMI ł 30 kg/m28,4%8,8%13,5%14,4%
Kobiety
BMI średnio26,2 kg/m226,1 kg/m226,2 kg/m225,5 kg/m2
BMI ł 30 kg/m221,5%21,0%21,2%19,2%
Uwagi:
– wiek badanych 18-69 lat;
– średnie wartości BMI są standaryzowane;
W badaniu NATPOL obejmującym losową próbę ludności Polski obydwojga płci w wieku 18-94 lata otyłość (BMI ł 30 kg/m2) stwierdzono u 19% kobiet i 16% mężczyzn w 1997 r. oraz u 20% kobiet i 19% mężczyzn w 2002 roku (30).
Otyłość brzuszna jest silnym czynnikiem ryzyka cukrzycy 2 typu. W związku z tym przewiduje się, że w najbliższych latach występowanie cukrzycy w krajach rozwiniętych nasili się, a wraz z nią jej najważniejszych powikłań (11). Występowaniu otyłości towarzyszy także zwiększenie liczby ludzi z zespołem metabolicznym, który wydatnie przyspiesza rozwój miażdżycy (15). III Narodowe Przeglądowe Badanie Zdrowia i Odżywiania w USA ujawniło występowanie zespołu metabolicznego średnio u 23,7% populacji w wieku 20 lat i więcej (5). Występowanie tego zespołu rosło wraz z wiekiem. Wydłużanie się życia ludzi nakazuje przewidywać zwiększanie się częstości występowania zaburzeń typowych dla zespołu metabolicznego.

Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
  • Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
  • Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
  • Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.

Opcja #1

24

Wybieram
  • dostęp do tego artykułu
  • dostęp na 7 dni

uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony

Opcja #2

59

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 30 dni
  • najpopularniejsza opcja

Opcja #3

119

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 90 dni
  • oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Appel L.J. et al.: A clinical trial of the effects of dietary patterns on blood pressure. DASH Collaborative Research Group. N. Engl. J. Med., 1997, 336, 1117-1124.
2. Decline in deaths from heart disease and stroke - United States, 1990-1999. JAMA, 1999, 282, 724-726.
3. Dane Zakładu Ekonomiki Żywienia Instytutu Żywności i Żywienia.
4. Drzewoski J. i wsp.: Występowanie cukrzycy typu 2 i wybranych zaburzeń metabolicznych w populacji miejskiej osób dorosłych powyżej 35 roku życia. Pol. Arch. Med. Wewn., 2001, 106, 787-791.
5. Ford E.S. et al.: Prevalence of the metabolic syndrome among US adults. Findings from the Third National Health and Nutrition Examination Survey. JAMA, 2002, 287, 356-399.
6. Najważniejsze elementy sytuacji zdrowotnej w Polsce. Porównanie międzynarodowe. Red. B. Wojtyniak i P. Gorzyński. PZH, Warszawa, 2002.
7. Kaczmarczyk-Chałas K., Drygas W.: Trendy wysokości, ciężaru ciała i wskaźnika nadwagi wśród dorosłych mieszkańców Łodzi, od 1972 do 1996 roku. Czyn. Ryzyka, 2002, nr 1/2(35), 38-45.
8. Kylin E.: Studien ueber das Hypertonie - Hyperglykämie syndrom. Zentralblatt fuer Innere Medizin., 1923, 44, 105-127.
9. Libby P., Plutzky J.: Diabetic macrovascular disease. The glucose paradox? Circulation 2002, 106, 2760-2763.
10. Łopatyński J. i wsp.: Badania nad występowaniem cukrzycy typu 2 w populacji powyżej 35 roku życia na wsi i w mieście w regionie lubelskim. Pol. Arch. Med. Wewn., 2001, 106, 781-791.
11. Mokdad A.H. et al.: The continuing epidemics of obesity and diabetes in the United States. JAMA, 2001, 286, 1195-1200.
12. Mann J.I.: Diet and risk of coronary heart disease and type 2 diabetes. Lancet, 2002, 360, 783-788.
13. Pająk A. i wsp.: Projekt Pol-MONICA Kraków. Wyniki badań przekrojowych przeprowadzonych w latach 1983, 1984, 1987-1988, 1992-1993 w populacji mężczyzn i kobiet w wieku 35-64 lat, mieszkańców województwa tarnobrzeskiego. Zakł. Epidemiologii Klinicznej i Badań Populacyjnych, Szkoła Zdrowia Publicznego Collegium Medicum U.J. w Krakowie.
14. Pająk A. i wsp.: Program Pol-MONICA BIS, byłe woj. tarnobrzeskie. Stan zdrowia ludności byłego województwa tarnobrzeskiego w roku 2001. Inst. Kardiol., Warszawa 2002.
15. Rywik S. i wsp.: Program Pol-MONICA Warszawa. Kompleksowa ocena stanu zdrowia ludności Warszawy i jego zmian w latach 1984-1990. Inst. Kardiol., Warszawa 1993.
16. Rywik S. i wsp.: Program Pol-MONICA Warszawa. Kompleksowa ocena stanu zdrowia ludności Warszawy w roku 1993 i jego zmian w latach 1984-1993. Inst. Kardiol., Warszawa 1995.
17. Rywik S. i wsp.: Program Pol-MONICA BIS Warszawa. Stan zdrowia ludności Warszawy w roku 2001. Inst. Kardiol., Warszawa 2002
18. Reduction in the incidence of type 2 diabetes with lifestyle intervention or metformin. Diabetes Prevention Program Research Group. N. Engl. J. Med. 2002, 346, 393-403
19. Reaven G.M.: Role of insulin resistance in human disease. Diabetes 1988, 37, 1595-1607.
20. Sytuacja zdrowotna ludnosci Polski w 1996 roku, pod red. B. Wojtyniaka, M. Chańskiej, P.Goryńskiego. Państwowy Zakład Higieny - Biuro Monitoringu Narodowego Programu Zdrowia, Warszawa 1998.
21. Seidel J.C.: Obesity in Europe: Scaling on epidemic. Int. J. Obesity 1995 (suppl.3), 51-54.
22. Szurkowska M. i wsp.: Chorobowość z powodu cukrzycy typu 2 w populacji Krakowa. Pol. arch. Med. Wewn. 2001, 106, 771-779.
23. Sekuła W. et al.: Food consumption in Poland in 1989-2000 and cardiovascular mortality. W:"Atherosclerosis: risk factors, diagnosis and treatment""p. red. G.M.Kostner, K.M. Kostner; Monduzzi Editore, Bologne 2002.
24. Szostak W.B. et al.: Zmniejszenie umieralnosci na choroby sercowo-naczyniowe w Polsce a zmiany w spożyciu żywności. Kard. Pol. 2003,58,173-180.
25. Szostak W.B.: Metaboliczne choroby cywilizacyjne. Znaczenie społeczne i związki ze sposobem żywienia. Pol. Tyg. Lek., 1976, 31, 245-247
26. Trwanie życia w 2001 roku. GUS, Warszawa 2002.
27. Tuomilehto J. et al.: Prevention of type 2 diabetes mellitus by changes in lifestyle among subjects with impaired glucose tolerance. N. Engl. J. Med. 2001, 344, 1343-1350
28. Third report of the National Cholesterol Education Program (NCEP) Expert Panel on detection, evaluation, and treatment of high blood cholesterol in Adults (Adult Treatment Panel III). JAMA 2001, 285, 2486-2497.
29. Węgierko J.: Cukrzyca. PZWL, Warszawa 1958.
30. Zdrojewski T. i wsp.: Związek nadwagi i otyłości z podwyższonymi wartościami ciśnienia tętniczego w badaniach reprezentatywnych grup dorosłych Polaków w 1997 i 2002 roku (NATPOL II, NATPOL III). Med. Met. 2002, 6, 32 (suppl.).
Postępy Nauk Medycznych 1-2/2004
Strona internetowa czasopisma Postępy Nauk Medycznych