© Borgis - Nowa Pediatria 1/2010, s. 28-31
Milena Starczewska1, *Katarzyna Emerich2
Profilaktyka stomatologiczna u dzieci
Dental prophylaxis in children
1Poradnia Stomatologii Dziecięcej i Rodzinnej, Gdański Uniwersytet Medyczny, Specjalistyczne Centrum Stomatologiczne
Kierownik Przychodni: prof. dr hab. n. med. Barbara Adamowicz Klepalska
2Katedra i Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego
Kierownik Katedry i Zakładu: prof. dr hab. n. med. Barbara Adamowicz-Klepalska
Summary
The peadiatrician that oversees the child's development right from the first days of his life has the greatest influence on forming the parents' behavioural attitude to encourage the orderly development of a small body. During the periodic examination, vaccination and treatment of common diseases during the developmental age of the child pediatrician having frequent contact with parents or guardians of the child is able to modify the way the child care is being done and pay attention to the abnormal behavior that may promote the development of certain diseases within the masticatory system. It is well known that parents' appearance in a dentist's with a child usually takes place far too late. It happens mostly at the time when they are puzzled by an observed irregularity of some sort or if the child reported pain. Preventing disease is much easier and cheaper than the pursuit of long-term therapy that is often so painful. However, for our preventive action to be successful we must extend it to healthy children. In the pilot questionnaire surveys conducted in 2008 on paediatricians, it was found that 34% of respondents recommended a first dental visit only in the event of problems in the oral cavity, and 43% of pediatricians confirmed that they did not participate in any training/lecture on oral health issues. Among the respondents 91% expressed willingness to deepen their knowledge of preventive dentistry.
In conclusion, the knowledge of paediatricians concerning the issues of oral health definitely needs to be improved. Closer cooperation of paediatricians and dentists, especially pedodontic dentists, should help to draw attention to the need for parental education on the prevention of gum diseases and chewing organ of their offspring.
Przeprowadzone w 2002 r. ogólnopolskie badania stanu zdrowia zębów dzieci 3-letnich wykazały frekwencję choroby próchnicowej wynoszącą 56,2% i objęcie zmianami próchnicowymi średnio 2,9 zębów (1). Walka z próchnicą stanowi duże wyzwanie. Problem ten dotyczy nie tylko Polski. Promowane przez Światową Organizację Zdrowia cele zdrowia zakładają, że do 2025 roku 90% dzieci 5-letnich będzie pozbawionych próchnicy. Początkowo zakładano, że uda się osiągnąć ten cel do roku 2010. Niektórym krajom w Europie udało się zredukować poziom choroby próchnicowej do wyznaczonej normy. Polska do tej grupy jednak nie należy. Aby osiągnąć ten cel konieczne jest wdrożenie szeroko pojętej promocji zdrowia, obejmującej edukację zdrowotną, ochronę zdrowia i profilaktykę. W celu osiągnięcia sukcesu należy działać interdyscyplinarnie. Niniejsza praca przybliża wiedzę na temat profilaktyki przeciwpróchnicowej u dzieci.
Istnieją różne rodzaje próchnicy. Najbardziej kłopotliwą, przysparzającą wiele problemów w leczeniu, a także mającą wpływ na późniejszy stan zdrowia zębów, również stałych, jest próchnica wczesnego dzieciństwa – Early Childhood Caries (ECC). Wprowadzenie tego terminu zaproponowało w 1994 r. Centrum Kontroli Chorób i Zapobiegania w USA. Termin ten, który nie sugeruje jednego czynnika przyczynowego został zaakceptowany przez Towarzystwo Stomatologów Amerykańskich (American Dental Association – ADA) i Amerykańską Akademię Stomatologii Dziecięcej (American Academy of Pediatric Dentistry – AADP) i rozpowszechniony. Próchnica wczesnego dzieciństwa to rodzaj próchnicy występujący u dzieci przed ukończeniem 3 roku życia. Określana bywa również mianem próchnicy butelkowej ( nursing bottle caries, bottle caries syndrom) i spowodowana jest przedłużeniem okresu karmienia naturalnego lub z butelki, szczególnie nocą. Zmiany próchnicowe szkliwa na początku mają wygląd białej, nieprzezroczystej zdemineralizowanej plamy. Następnie powstaje ubytek, do którego dochodzi w wyniku utraty szkliwa i odsłonięcia zębiny. Zębina z czasem ulega przebarwieniom w wyniku pochłaniania barwników pokarmowych. Zmiany te początkowo są widoczne na zębach przednich w szczęce, symetrycznie po stronie prawej i lewej. Umiejscawiają się na powierzchniach wargowych w okolicy szyjki zęba. Następnie obejmują powierzchnie żujące zębów trzonowych (2).
Zapobieganie próchnicy wczesnego dzieciństwa u dziecka jest określane jako zapobieganie pierwotne. Polega ono na:
1. przerwaniu dróg przenoszenia zakażenia bakteriami próchnicotwórczymi jamy ustnej dziecka,
2. realizacji kariostatycznych nawyków żywieniowych,
3. przeprowadzaniu zabiegów higienicznych w jamie ustnej dziecka (3).
Przerwanie dróg przenoszenia zakażenia bakteriami próchnicotwórczymi jamy ustnej dziecka
Ponieważ próchnica jest chorobą zakaźną, istotne znaczenie ma stan uzębienia kobiet w ciąży i młodych matek. Wyróżnia się dwa okresy, w których jama ustna jest szczególnie narażona na kolonizację przez paciorkowce. Pierwszy okres infekcji ( first window of infectivity) nazywany również oknem infekcyjności ( window of infectivity) występuje między 19. a 31. miesiącem życia dziecka. Drugi okres infekcji ( second window of infectivity) występuje w 6-12 roku życia, czyli w trakcie wyrzynania zębów stałych (4). Świadomość kobiety w ciąży i młodej matki, aby mieć wyleczone zęby i nie korzystać z przyborów codziennego użytku należących do dziecka, może w efekcie prowadzić do zmniejszenia liczby skolonizowanych bakterii próchnicotwórczych w jamie ustnej dziecka. Badania DNA szczepów bakteryjnych w obrębie tej samej rodziny wykazały, że to właśnie matka jest osobą, która najczęściej stanowi źródło zakażenia dla dziecka. W zakres zapobiegania pierwotnego wchodzą działania, które mają na celu obniżenie poziomu bakterii próchnicotwórczych w jamie ustnej kobiety w ciąży, a w konsekwencji młodej matki. Należy do nich zaliczyć edukację kobiety w ciąży/matki o drogach przenoszenia zakażenia z jamy ustnej matki do jamy ustnej dziecka, sanację jamy ustnej kobiety w ciąży/matki i określenie poziomu Streptococcus mutans w jamie ustnej kobiety w ciąży/matki (5). Stwierdzono bowiem, że kobieta w ciąży/młoda matka stanowi główne źródło bakterii próchnicotwórczych dla swojego dziecka (6, 7). U osób z aktywną próchnicą stwierdza się wyższy poziom bakterii Streptococcus mutans i Lactobacillus acidophilus w ślinie w porównaniu z osobami, które mają uzębienie uporządkowane. Transmisja drobnoustrojów następuje w momencie, gdy matka oblizuje smoczek, aby go za chwilę podać do buzi dziecka, łyżeczkę, którą dziecko jest karmione lub też w trakcie pocałunków. Udowodniono, że intensywność próchnicy u dzieci zależy od tego, w jakim wieku nastąpiło zakażenie drobnoustrojami próchnicotwórczymi oraz jaka jest ich liczebność w płytce nazębnej i ślinie (8-11). U matek z wysokim poziomem Streptococcus mutans w ślinie (>105 CFU/ml) stwierdzono kilkakrotnie wyższą częstość zakażenia dziecka (12). Z kolei obniżenie poziomu bakterii próchnicotwórczych w ślinie matki zapobiegało lub opóźniało zakażenie dziecka (13). Jednocześnie badania Soderlinga i wsp. dowiodły, że żucie gumy do żucia z ksylitolem 2-3 razy dziennie przez kobietę w ciąży (minimum 3 miesiące przed urodzeniem dziecka), a potem młodej mamy (do 2. roku życia dziecka) znacznie zmniejsza transmisję Streptococcus mutans z jamy ustnej matki do jamy ustnej dziecka, a tym samym obniża prawdopodobieństwo wystąpienia choroby próchnicowej zębów (14, 15). Jest to związane z faktem, iż bakterie próchnicotwórcze nie potrafią fermentować ksylitolu (16). Powyższe fakty potwierdzają konieczność zwiększania świadomości prozdrowotnej kobiety w ciąży/młodej matki, od której zależy nasilenie zmian próchnicowych jej dziecka (17-21).
Realizacja kariostatycznych nawyków żywieniowych
Z punktu widzenia etiologii choroby próchnicowej istotna jest zarówno jakość, jak i częstość spożywanych pokarmów. Próchnicowórczym produktem są węglowodany, w szczególności sacharoza mająca wpływ na częstość i intensywność próchnicy. Jest to cukier, który stanowi bezpośredni substrat dla bakterii do produkcji kwasów. Bakterie próchnicotwórcze z rodzaju Streptococcus mutans wytwarzają z sacharozy zewnątrzkomórkowe polisacharydy, które umożliwiają adherencję bakterii do zębów i zmniejszają procesy dyfuzyjne w płytce bakteryjnej (22). Oprócz sacharozy, która występuje np. w cukrze stołowym, lizakach i innych słodyczach istotna w powstawaniu próchnicy jest przetworzona pod wpływem wysokiej temperatury skrobia (tzw. skrobia gelatynizowana) zawarta np. w chipsach i krakersach. Węglowodany dzieli się na występujące naturalnie w pożywieniu tzw. cukry wewnętrzne (np. owoce, miód, produkty mleczne) oraz dodawane do pożywienia w celu poprawy smaku i konsystencji tzw. cukry zewnętrzne (np. cukier biały buraczany, cukier brązowy trzcinowy, melasa, syrop klonowy, syrop słodowy, syrop kukurydziany lub syropy wysoko fruktozowe i dekstroza). Mniejszy wpływ na powstawanie próchnicy ma spożywanie cukrów wewnętrznych, ale nie mogą być one przetworzone przed spożyciem (jabłko zawiera cukier wewnętrzny, ale po upieczeniu lub przetworzeniu na sok staje się źródłem cukru zewnętrznego). Wyjątek stanowi cukier zewnętrzny zawarty w mleku – laktoza, która jest stosunkowo mało szkodliwa ze względu na obecność w mleku innych związków wykazujących działanie ochronne (wysokie stężenia wapnia i fosforu, kazeina i inne składniki proteinowe). Zatem próchnicotwórcze są niemleczne cukry zewnętrzne non-milk extrinsic sugar – NME. Światowa Organizacja Zdrowia zaleca ograniczanie ilości spożycia niemlecznych cukrów zewnętrznych do ≤ 10% zapotrzebowania energetycznego w celu redukcji ryzyka otyłości i rozwoju próchnicy zębów oraz ograniczenie częstości ich spożycia do ≤ 4 razy dziennie, celem zmniejszenia ryzyka rozwoju próchnicy zębów (23).
Pożywienie bogate w wapń, fosforany i białka ogranicza rozwój próchnicy. Pokarmy z ich zawartością mogą brać udział w procesach remineralizacji szkliwa zębów. Polifenole, które obniżają aktywność enzymu glukozylotransferazy wytwarzanego przez bakterie Streptococcus mutans, takie jak taniny występujące w kakao, kawie, herbacie, mogą również zmniejszać próchnicotwórczy potencjał pożywienia. Wykazano, że szczególny wpływ na działania przeciwpróchnicowe ma żółty twardy ser. Efekt ten tłumaczony jest stymulacją wydzielania śliny z następowym efektem buforującym i neutralizującym kwasy, redukcją ilości bakterii płytki i przez to zmniejszeniem ilości wytwarzanych kwasów i wzrostem przyjęcia substancji alkalicznych, wapnia, fosforanów i kazeiny (23).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Wierzbicka M et al.: Ogólnokrajowy Monitoring Zdrowia Jamy Ustnej i Jego Uwarunkowań. Polska 2002, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2002. 2. Weinstein P, Riedy CA: The eliability and validity of the RAPIDD scale: Readiness assessment of Barents concerning infant dental decay. J Dent Child 2001; 68: 129-134. 3. Kaczmarek U: Aspekt bakteryjny próchnicy zębów mlecznych. Dent Med Probl 2004; 41: 509-514. 4. Caufield PW, Cutter GR, Dasanayake AP: Initial Acquisition of Mutans Streptococci by Infants: Evidence for a Discrete Window of Infectivity. J Dent Res 1993; 72 (1): 37-45. 5. Szpringer-Nodzak M et al.: Próba oceny czynników etiologicznych próchnicy wczesnej u dzieci. Przegl Stomat Wieku Rozw 1994; 6: 120-122. 6. European Academy of Paediatric Dentistry: Guidelines on the use of fluoride in children: an EAPD policy document. Eur Arch Paediatr Dent 2009; 10(3): 129-135. 7. Dybiżbańska E et al.: Występowanie próchnicy u 3- i 6-letnich dzieci w Polsce. Czas Stomat 2003; 8: 510-515. 8. Caufield PW: Dental caries: an infectious and transmissible disease where have we been and where are we going? NY State Dental J 2005; 3 (71): 23-27. 9. Remiszewski A: Znaczenie badań mikrobiologicznych w programach profilaktycznych próchnicy wczesnej u dzieci. Nowa Stomat 1996; 1: 11-14. 10. Berkowitz RJ, Turner J, Green P: Maternal salivary levels of Streptococcus mutans and primary oral; infection in infants. Arch Oral Biol 1981; 26: 147-149. 11. Kohler B, Bratthall D, Krasse B: Preventive measures in mothers influence the establishment of the bacterium Streptococcus mutans in their infants. Arch Oral Biol 1983; 28: 225-231. 12. Chłapowska J: Sterowanie dietą dziecka w profilaktyce przeciwpróchnicowej. Poz Stom 1992; 115-119. 13. Giermakowska A et al.: Wpływ higieny i diety na występowanie próchnicy u dzieci po 3 roku życia. Magazyn Stomat 1994; 4: 19-23. 14. Grzesiak I, Kaczmarek U: Wiedza prozdrowotna matek i świadomość stanu uzębienia ich dzieci w wieku do 3 lat. Dent Med Probl 2004; 41: 59-66. 15. Grzesiak I, Kaczmarek U: Ocena gotowości do zmian postaw i zachowań prozdrowotnych matek dzieci do trzech lat. Dent Med Probl 2003; 40: 287-293. 16. Kaczmarek U: Czy próchnicy zębów można skutecznie zapobiegać? Część II. Sposoby zapobiegania próchnicy. Pol Med Rodz 2002; 4: 357-364. 17. Szpringer-Nodzak M et al.: Ocena niektórych czynników etiologicznych związanych z wczesną próchnicą u dzieci. Czas Stomat 1992; 45: 206-209. 18. Proc P, Filipińska-Skąpska R, Wochna-Sobańska M: Próchnica uzębienia dzieci łódzkich do lat 5. II. Zachowania zdrowotne matek. Dent Med Probl 2005; 42: 567-571. 19. Van Loveren C, Buijs JF, Ten Cate J: M. Similarity of bacteriocin activity profiles of mutans streptococci within the family when the children acquire the strains after the age of 5. Caries Res 2000; 34: 481-485. 20. Iwanicka-Frankowska E et al.: Ocena stanu zdrowotnego uzębienia dzieci w wieku przedszkolnym w Warszawie. Nowa Stomatol 2003; 3: 125-128. 21. Kruszyńska-Rosada M, Borysewicz-Lewicka M: Kliniczna ocena zaawansowania próchnicy zębów mlecznych u dzieci w wieku przedszkolnym. Czas Stomat 2000; 6: 345-351. 22. Tanner AC et al.: The microbiota of young children from tooth and tongue samples. J Dent Res 2002; 81: 53-57. 23. Moynihan P, Petersen PE: Diet, nutrition and the prevention of dental diseases. Public Health Nutrition 2004; 7 (1A): 201-226. 24. American Academy of Pediatric Dentistry: Policy on Use of a Caries-risk Assessment Tool (CAT) for Infants, Children, and Adolescents. AAPD 2006. 25. Plotzitza B et al.: Efficacy of chlorhexidine varnish applications in the prevention of early childhood caries. Eur J Paediatr Dent 2005; 6: 149-154. 26. Dubielecka M, Slotwinska SM: Supression of caries in mothers abd caries risk in offspring. J Dent Res 2005; 84: Special Iss B, Abstract #0068. 27. Emerich K, Wyszkowski J: Oral health prevention in view of Polish paediatricians. Dent Med Probl 2009; 46 (2): 157-161.
