Ponad 7000 publikacji medycznych!
Statystyki za 2021 rok:
odsłony: 8 805 378
Artykuły w Czytelni Medycznej o SARS-CoV-2/Covid-19

Poniżej zamieściliśmy fragment artykułu. Informacja nt. dostępu do pełnej treści artykułu
© Borgis - Nowa Pediatria 2/2019, s. 69-79 | DOI: 10.25121/NP.2019.23.2.69
*Katarzyna Albrecht, Paweł Łaguna, Michał Matysiak
Wybrane zagadnienia żywieniowe u dzieci poddawanych leczeniu onkologicznemu
Selected nutritional issues in children undergoing oncological treatment
Katedra i Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii, Warszawski Uniwersytet Medyczny
Kierownik Katedry i Kliniki: prof. dr hab. n. med. Michał Matysiak
Summary
Proper nutrition is extremely important for the proper development and growth of every child. Observance and application of the principles of proper nutrition of children and adolescents reduces the risk of obesity and malnutrition, and according to the current state of knowledge, reduces the risk of developing civilization diseases. The application of correct nutrition recommendations even in healthy children is in practice very difficult, and it becomes even more difficult when it is our task to ensure adequate nutrition for children during oncological treatment.
During oncological treatment, providing adequate nutrition is one of the priority tasks, because it is able to improve the general condition of the child, ensure better tolerance of treatment, reduce the severity of side effects of therapy, and improve its results.



Prawidłowe żywienie jest niezwykle ważne dla odpowiedniego rozwoju i wzrastania każdego dziecka, gdyż zmniejsza ryzyko otyłości i niedożywienia, a tym samym ryzyko rozwoju chorób cywilizacyjnych, takich jak: choroba niedokrwienna serca, cukrzyca typu 2, hiperlipidemia. Pełnowartościowy (dobowy) jadłospis powinien uwzględniać produkty z pięciu grup: 1 – mięso, ryby, wędliny, jaja, 2 – mleko i przetwory mleczne, 3 – warzywa i owoce, 4 – produkty zbożowe, 5 – tłuszcze roślinne, i zapewnić tym samym optymalne pokrycie zapotrzebowania na wszystkie składniki odżywcze. Korzystne jest spożywanie w ciągu dnia 4-5 posiłków. Należy unikać podjadania między posiłkami oraz oglądania telewizji lub zabawy w ich trakcie (1).
Nadmierne spożycie energii, białka i tłuszczu, szczególnie tego, w którym przeważają nasycone kwasy tłuszczowe, sprzyja nieprawidłowemu rozkładowi lipoprotein w surowicy, podwyższeniu stężenia cholesterolu i – w połączeniu z nadmiernym spożywaniem energii i przy braku ćwiczeń fizycznych – grozi w przyszłości chorobami wieku dorosłego (choroba niedokrwienna serca), a w dzieciństwie może powodować otyłość. Podobne zagrożenie dla ujawnienia się osteoporozy stwarza dieta niedoborowa pod względem zawartości wapnia. Z tymi wszystkimi problemami spotykamy się podczas leczenia chorób nowotworowych u dzieci. Z regulacją prawidłowego składu flory jelitowej oraz wpływem na regulacje innych funkcji przewodu pokarmowego, w tym funkcji motorycznych, wiąże się spożycie odpowiedniej ilości błonnika pokarmowego. Ważnym aspektem jest także zapobieganie takim skutkom nieprawidłowego żywienia, jak niedokrwistość z niedoboru żelaza, co jest szczególnie ważne wobec ujemnego wpływu niedoboru żelaza na rozwój psychosomatyczny (1, 2).
Podstawowe zalecenia prawidłowo zbilansowanej diety obejmują następujące zasady:
1. Codziennie spożywanie pieczywa i przetworów zbożowych pochodzących z pełnego przemiału zbóż.
2. Spożywanie, i to codzienne, produktów nabiałowych, takich jak: mleko (w tym mleko modyfikowane w przypadku niemowląt i dzieci między 1. a 3. r.ż.), maślanka, kefir lub jogurt; dla dzieci powyżej 24. m.ż. ze zmniejszoną zawartością tłuszczu.
3. Spożywanie codziennie warzyw (w tym warzyw strączkowych) i owoców.
4. Chude mięso czerwone, w tym wędliny, powinny być jedzone nie częściej niż 2-3 razy w tygodniu, a jajka kurze w dni, w których nie jest spożywane mięso.
5. Mięso drobiowe powinno być spożywane 2-3 razy w tygodniu, zawsze bez skóry.
6. Jedzenie ryb 1-2 razy w tygodniu.
7. Przygotowywanie posiłków z udziałem tłuszczów roślinnych (najlepiej oliwka z oliwek lub olej rzepakowy) z ograniczeniem tłuszczu zwierzęcego.
8. Ograniczenie dodatku soli do potraw i produktów spożywczych.
9. Ograniczenie do zupełnego minimum spożywania słodkich napojów, a do zaspokajania pragnienia picie czystej wody.
10. Codzienna dawka ćwiczeń fizycznych (2, 3).
Zastosowanie wyżej wymienionych zaleceń nawet w przypadku dzieci zdrowych jest w praktyce bardzo trudne, a staje się jeszcze trudniejsze, kiedy naszym zadaniem jest zapewnienie odpowiedniego żywienia dzieciom w trakcie leczenia onkologicznego.
Podczas leczenia onkologicznego odpowiednie żywienie jest jednym z priorytetów, gdyż choroba nowotworowa, ale także stosowane intensywne leczenie chemiczne, chirurgiczne i radioterapia, mogą przyczyniać się do rozwoju niedożywienia poprzez wpływ na utratę apetytu, złą tolerancję produktów spożywczych oraz wzrost zapotrzebowania na substancje odżywcze.
Prawidłowe żywienie w chorobie nowotworowej:
– sprzyja lepszej tolerancji leczenia i zmniejsza nasilenie objawów ubocznych terapii,
– pozwala na terminowe leczenie bez konieczności leczenia powikłań i wydłużania odstępów między kolejnymi blokami terapii,
– umożliwia szybszą regenerację organizmu,
– zmniejsza ryzyko infekcji podczas leczenia,
– umożliwia rozwój i wzrastanie dziecka,
– poprawia komfort życia dziecka (lepszy sen, mniejsze rozdrażnienie) i zapewnia lepszą współpracę z zespołem leczącym.
Każde dziecko w trakcie leczenia onkologicznego wymaga dostosowania diety do jego aktualnych potrzeb.
Składniki pokarmowe niezbędne dzieciom z chorobą nowotworową
Podobnie jak zdrowe, dzieci z chorobą nowotworową potrzebują w swojej diecie: białka, węglowodanów, tłuszczów, wody, witamin i minerałów.
Dla skomponowania prawidłowej diety podczas leczenia niezbędne są ocena stanu odżywienia dziecka (waga prawidłowa, otyłość, niedowaga) oraz wiedza o diagnozie klinicznej, planowanym leczeniu i przyjmowanych lekach (1).
Białka
Białka są niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju dziecka. Biorą udział w procesach naprawczych tkanek, regulują i wspierają prawidłową funkcję układu odpornościowego, skóry, krwinek białych oraz błony śluzowej przewodu pokarmowego.
Podstawowe zapotrzebowanie na białko u dziecka waha się w zależności od wieku dziecka i wynosi 0,8-1,3 g/kg m.c./dobę (1).
Dzieci podczas leczenia onkologicznego wskutek hiperkatabolizmu, zastosowanej chemioterapii, radioterapii oraz zabiegów chirurgicznych wymagają wyższej podaży białka w diecie (150-400% zapotrzebowania podstawowego). Przy niewystarczającej podaży organizm czerpie zapasy z mięśni, co skutkuje zmniejszeniem masy i siły mięśniowej (4, 5).
Zbyt niskie spożycie białka przyczynia się do dłuższej rekonwalescencji po blokach leczenia, zmniejsza odporność na zakażenia, upośledza gojenie ran i śluzówek po zabiegach chirurgicznych i zastosowanej chemioterapii.
Źródłem pełnowartościowego białka są m.in.: ryby, drób, mięso, jajka, produkty mleczne, warzywa strączkowe. Nie wszystkie wymienione pokarmy dozwolone są na każdym etapie chemioterapii. W przypadku obniżonej wartości całkowitej liczby krwinek białych i/lub granulocytów dziecko wymagać może eliminacji niektórych z nich (produkty mleczne zawierające żywe kultury bakterii, sery pleśniowe, surowe mięso, surowe i wędzone ryby, surowe jajko i produkty je zawierające).
Węglowodany
Węglowodany stanowią podstawowe źródło energii dla organizmu, zapewniając jego prawidłowe funkcjonowanie i siłę do podstawowej aktywności fizycznej. Zapotrzebowanie energetyczne zależy od wieku, masy ciała oraz nasilenia aktywności fizycznej. Dzieci leczone onkologicznie mogą wymagać 20-90% więcej kalorii niż dzieci zdrowe w celu zapewnienia prawidłowego gojenia ran i odzyskiwania sił (1, 4, 5).
Podstawowe zapotrzebowanie energetyczne w różnych okresach życia, pokrywane nie tylko z węglowodanów, ale i tłuszczów, przedstawiono w tabeli 1.
Tab. 1. Podstawowe zapotrzebowanie energetyczne w zależności od wieku
WiekKcal/kg m.c./dobę
0-1. r.ż.90-100
1.-7. r.ż.75-90
7.-12. r.ż.60-75
12.-18. r.ż.30-60
Najlepszym źródłem węglowodanów są warzywa i owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe, pieczywo pszenne, ziemniaki, ryż, makaron, płatki zbożowe i warzywa strączkowe. Dostarczają one oprócz energii niezbędnych witamin i minerałów oraz błonnik wspomagające prawidłową funkcję przewodu pokarmowego (przede wszystkim korzystny wpływ na stan mikrobioty jelitowej).
Słodycze jako źródło węglowodanów dostarczają „pustych” kalorii, nie są pełnowartościowymi składnikami odżywczymi, niemniej jednak niewielkie ich ilości korzystnie wpływają na samopoczucie młodych pacjentów, w tym onkologicznych.
Tłuszcze
Tłuszcze odgrywają ważną rolę w prawidłowym żywieniu, są bogatym źródłem energii, nośnikiem niezbędnych witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, stanowią także dobry izolator tkankowy.
Spośród tłuszczów w prawidłowej diecie powinny dominować długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe:
– jednonienasycone kwasy tłuszczowe znajdują się głównie w olejach roślinnych (oliwa, olej arachidowy),
– wielonienasycone kwasy tłuszczowe obecne są w olejach roślinnych (olej słonecznikowy, kukurydziany), w rybach oraz owocach morza,
– nasycone kwasy tłuszczowe występują w produktach pochodzenia zwierzęcego (mięso, drób, produkty mleczne), ale także w oleju kokosowym i palmowym,
– kwasy tłuszczowe trans powstają podczas wytwarzania m.in. margaryn z olejów roślinnych, stąd znajdziemy je w różnego rodzaju słonych przekąskach i produktach cukierniczych,
– niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (kwas linolowy i alfa-linolenowy), które nie są wytwarzane w organizmie i muszą być dostarczone z dietą, biorą udział w budowie błon komórkowych oraz hormonów, wpływają także korzystnie na odporność (1).
Woda
Woda i płyny są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu i wszystkich komórek. Zapotrzebowanie na płyny zależne jest od wieku, masy ciała oraz aktualnych strat, które mogą wynikać z wystąpienia gorączki, biegunki lub wymiotów (1) (tab. 2).
Tab. 2. Podstawowe zapotrzebowanie wodne
Masa ciałaZapotrzebowanie wodne
< 10 kg100 ml/kg masy ciała
10-20 kg1000 ml + 50 ml na każdy kg m.c. > 10 kg
> 20 kg1500 ml + 20 ml na każdy kg m.c. > 20 kg
U dzieci podczas leczenia onkologicznego biegunka i wymioty pojawiają się często, jako skutek uboczny leczenia. Stąd też tak ważne jest prawidłowe ich nawodnienie.
Należy pamiętać, że przy liczeniu przyjętych przez dziecko płynów oprócz wypijanej wody w bilansie uwzględniamy także mleko, zupy, kasze, herbatki itp.
Do pierwszych oznak odwodnienia możemy zaliczyć m.in. suchość w ustach, ciemne zabarwienie moczu, apatię i zawroty głowy.
Witaminy i minerały
Dobrze zbilansowana dieta zazwyczaj zapewnia prawidłową podaż witamin i minerałów, jednak na podstawie badań wiadomo, że nawet u dzieci zdrowych występują znaczne niedobory wapnia i witaminy D3 w diecie. Zarówno wapń, jak i witamina D3 są niezbędne m.in. dla prawidłowego rozwoju kości (1) (tab. 3). Dzieci i młodzież z otyłością wymagają podaży 1200-2000 IU witaminy D na dobę.
Tab. 3. Zalecane spożycie wapnia i suplementacja witaminą D3
WiekWapń (mg)Witamina D3 (IU)
0-6. m.ż.200 400
6.-12. m.ż.260 400-600
1.-3. r.ż.700 600-1000
4.-6. r.ż.1000 600-1000
7.-9. r.ż.1000 600-1000
10.-18. r.ż.1300 600-1000
W przypadku dzieci leczonych glikokortykosteroidami niedobory wapnia i witaminy D3 mogą być znacznie większe niż u dzieci zdrowych, stąd bezwzględna konieczność suplementacji.
W przypadku dzieci z chorobą nowotworową niezbędne może być zastosowanie specjalnych diet przemysłowych (doustne preparaty odżywcze wysokoenergetyczne, zawierające wszystkie niezbędne składniki żywieniowe (np. Nutridrink, Nutrikid), wysokoenergetyczne preparaty odżywcze z większą ilością białka (np. Nutridrink Protein), a także preparaty w proszku dodawane do codziennych pokarmów celem wzbogacenia diety w samo białko (np. Protifar) lub wzmacniające kaloryczność posiłku (np. Fantomalt). Preparaty te dostępne są na receptę lub bez recepty, a decyzję o ich wprowadzeniu powinien podjąć zespół leczący.
Rodzice na własną rękę nie powinni stosować żadnych suplementów diety bez wiedzy lekarza z uwagi na istniejącą możliwość interakcji ze stosowanymi lekami (dotyczy to zwłaszcza mieszanek ziołowych, wyciągów z roślin, preparatów „zdrowotnych” nieznanego pochodzenia i o nieznanym składzie).
Negatywny wpływ leczenia przeciwnowotworowego na apetyt i dietę pacjenta
Zmiana smaku i zapachu
W przypadku zmiany smaku i zapachu potraw możemy stosować następujące sposoby ułatwiające dziecku przyjęcie pokarmu:
– podawanie posiłków chłodnych lub w temperaturze pokojowej,
– zmniejszenie ekspozycji dziecka na drażniące go zapachy produktów spożywczych poprzez:
– przykrywanie napojów, picie przez słomkę,
– wybór potraw niewymagających gotowania,
– gotowanie posiłków z daleka od dziecka,
– próba stosowania zamienników białkowych w przypadku zmiany smaku (zamiast czerwonego mięsa można podać dziecku drób, rybę, jajka, dozwolone produkty mleczne),
– pielęgnacja jamy ustnej (6).
Utrata apetytu
Podłoże jadłowstrętu i awersji pokarmowych u chorych onkologicznych wynika ze stresu i bólu towarzyszącego chorobie, zaburzeń smaku i węchu, nudności, wymiotów i uszkodzenia przewodu pokarmowego (mucositis, ostre zapalenie trzustki, niedrożność porażenna) indukowanych chemioterapią. Decyzja o rozpoczęciu wsparcia żywieniowego powinna uwzględniać olbrzymią dynamikę zmian w stanie ogólnym dziecka, co ma bezpośredni wpływ na stan odżywienia. Szczególną uwagę należy zwrócić i wdrożyć odpowiednie postępowanie, jeżeli:
– niemowlę ma gorszy apetyt powyżej 3 dni,
– dziecko młodsze lub w wieku przedszkolnym ma gorszy apetyt powyżej 5 dni,
– dziecko w wieku szkolnym lub nastolatek ma gorszy apetyt powyżej 7 dni.
Postępowanie w sytuacji utraty łaknienia
Pierwszym etapem wsparcia żywieniowego u dzieci tolerujących podaż doustną jest modyfikacja składu i konsystencji diety kuchennej. Wyniki metaanalizy Cochrane wykazują, że stosowanie posiłków o wysokiej gęstości energetycznej może korzystnie wpływać na dzienne spożycie energii i przyrost masy ciała u dzieci leczonych onkologicznie (7).
Kolejnym krokiem jest stosowanie suplementów diety i/lub kompletnych doustnych diet przemysłowych, jako uzupełnienie diety naturalnej. Zazwyczaj uzupełniająco podajemy dziecku 1-2 opakowania preparatu w ciągu dnia, małymi porcjami.
U dzieci ze złą tolerancją diety naturalnej lub odmawiających jej spożywania kompletne diety przemysłowe mogą być stosowane jako jedyne źródło pożywienia, pod warunkiem przyjmowania ich w zalecanej objętości. Płynna konsystencja ułatwia przyjęcie preparatu przy współistniejących w trakcie leczenia nudnościach czy problemach z przełykaniem (ból wynikający z zapalenia jamy ustnej).
Aktualnie dostępne są preparaty dietetyczne o różnych smakach, dostosowane składem jakościowo-ilościowym do wieku dziecka (należy przestrzegać zaleceń producenta), zawierają one 1,3-2,0 kcal/ml.
Jeśli pokrycie zapotrzebowania białkowo-energetycznego drogą doustną nie jest u dziecka możliwe, jednocześnie zachowana jest wydolność przewodu pokarmowego, a dziecko/jego rodzice/opiekunowie akceptują taką formę postępowania, należy rozważyć podawanie diet przemysłowych przez zgłębnik (tego typu żywienie należy prowadzić zgodnie ze standardami żywienia dojelitowego).
Jednocześnie zalecane są różne dodatkowe strategie postępowania, których celem jest zwiększenie ilości pokarmów przyjmowanych przez dziecko:
– jeśli dziecko odmawia głównych posiłków, należy zadbać o wartościowe przekąski,
– zapewnić posiłkom atrakcyjną formę podania,
– podawać mniejsze porcje, za to częściej,
– zezwalać na spożywanie przez dziecko ulubionych, ale dozwolonych produktów, nawet jeśli będzie to dieta monotonna,
– zadbać o dobrą atmosferę przy stole poprzez unikanie karania dziecka, spierania się z nim i dokuczania z powodu niechęci do jedzenia.
Jeśli żywienie drogą przewodu pokarmowego jest niewystarczające, należy zastosować uzupełniające (PN) lub całkowite (TPN) żywienie pozajelitowe.
Generalną zasadą stosowaną we współczesnym leczeniu żywieniowym jest wykorzystywanie drogi dojelitowej, o ile zachowana jest choćby częściowa wydolność przewodu pokarmowego.
Należy jednak dodać, że ograniczone dowody wskazują, że w przypadku niedostatecznej podaży doustnej u dobrze odżywionych dzieci i młodocianych w trakcie chemioterapii większą skuteczność w utrzymaniu stanu odżywienia może przynosić interwencja w postaci żywienia pozajelitowego niż enteralnego (7).
Zaparcia
Zaparcie to jeden z najczęściej występujących u dzieci objawów z przewodu pokarmowego. W populacji ogólnej u blisko 95% dzieci problem ten wynika z czynnościowych zaburzeń przewodu pokarmowego. Do zdecydowanie rzadziej występujących należy zaparcie uwarunkowane chorobą organiczną – wadami strukturalnymi, zaburzeniami metabolicznymi, celiakią, alergią pokarmową.
Najpowszechniej uznawane obecnie Kryteria Rzymskie IV rozpoznawania zaparcia czynnościowego przyjmują występowanie typowej konstelacji objawów przez co najmniej miesiąc. Zaparcie u dzieci z chorobami nowotworowymi jest dodatkowo uwarunkowane różnymi czynnikami upośledzającymi motorykę przewodu pokarmowego, takimi jak: leki (winkrystyna, opioidy, leki przeciwbólowe, antycholinergiczne, przeciwdepresyjne), nieprawidłowe nawyki żywieniowe (niedostateczne spożycie płynów, dieta ubogoresztkowa, oparta na produktach przetworzonych termicznie, uboga w warzywa i owoce), zmniejszenie aktywności fizycznej, zaburzenia metaboliczne (hipokaliemia), zmiany patologiczne w obrębie jamy brzusznej (powiększenie narządów jamy brzusznej, guzy) powodujące podniedrożność mechaniczną, czynniki natury psychosocjalnej wywołujące mechanizm błędnego koła zaparcia czynnościowego.
Pashankar i wsp. (8) stwierdzili, że ostre zaparcie trwające co najmniej 2 tygodnie występuje u 57% dzieci otrzymujących winkrystynę i opioidy, a problem ten jest postrzegany jako istotny/dominujący i upośledzający jakość życia. Podłożem zaparcia związanego ze stosowaniem winkrystyny jest neuropatia (9).
Opioidy, leki przeciwwymiotne i antydepresyjne zwalniając motorykę przewodu pokarmowego, wydłużają tranzyt jelitowy i tym samym zwiększają zwrotną resorpcję wody w okrężnicy.
Spełnienie podanych powyżej kryteriów diagnostycznych zaparcia dla populacji ogólnej nie jest niezbędne dla rozpoczęcia leczenia u dziecka z chorobą nowotworową, u którego pojawia się nieprawidłowy rytm wypróżnień.

Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
  • Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
  • Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
  • Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.

Opcja #1

24

Wybieram
  • dostęp do tego artykułu
  • dostęp na 7 dni

uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony

Opcja #2

59

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 30 dni
  • najpopularniejsza opcja

Opcja #3

119

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 90 dni
  • oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Krawczyński M (red.): Żywienie dzieci w zdrowiu i chorobie. Help-Med, Kraków 2008: 1-35, 97-117.
2. Nicklas T, Johnson R; American Dietetic Association: Position of the American Dietetic Association: Dietary guidance for healthy children ages 2 to 11 years. J Am Diet Assoc 2004; 104: 660-677.
3. Instytut Żywności i Żywienia: http://www.izz.waw.pl/pl/zasady-prawidowego-żywienia (data dostępu: 7.06.2017).
4. Kłęk S, Jankowski M, Kruszewski WJ et al.: Standardy leczenia żywieniowego w onkologii. Onkologia w Praktyce Klinicznej – Edukacja 2015; 1(1): 19-36.
5. Argiles JM: Cancer-associated malnutrition. Eur J Oncol Nurs 2005; 9(2): S39-S50.
6. Safe Food Handling: What You Need to Know; https://www.fda.gov/Food/FoodborneIllnessContaminants/BuyStoreServeSafeF (data dostępu: 29.10.2017).
7. Ward EJ, Henry LM, Friend AJ et al.: Nutritional support in children and young people with cancer undergoing chemotherapy. Cochrane Database Syst Rev 2015; (8): CD003298.
8. Pashankar FD, Season JH, McNamara J, Pashankar DS: Acute constipation in children receiving chemotherapy for cancer. J Pediatr Hematol Oncol 2011; 33(7): e300-303.
9. Kavcic M, Koritnik B, Krzan M et al.: Electrophysiological Studies to Detect Peripheral Neuropathy in Children Treated With Vincristine. J Pediatr Hematol Oncol 2017; 39(4): 266-271.
10. Tabbers MM, DiLorenzo C, Berger MY et al.; European Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition; North American Society for Pediatric Gastroenterology: Evaluation and treatment of functional constipation in infants and children: evidence-based recommendations from ESPGHAN and NASPGHAN. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2014; 58(2): 258-274.
11. Flerlage JE, Baker JN: Methylnaltrexone for Opioid-Induced Constipation in Children and Adolescents and Young Adults with Progressive Incurable Cancer at the End of Life. J Palliat Med 2015; 18(7): 631-633.
12. Elliott L, Molseed L, Davis McCallum P, Grant B: The Clinical Guide to Oncology Nutrition. 2nd ed. American Dietetic Association 2006.
13. Jubelirer SJ: The Benefit of the Neutropenic Diet: Fact or Fiction? Oncologist 2011; 16(5): 704-707.
14. Wolfe HR, Sadeghi N, Agrawal D et al.: Things We Do For No Reason: Neutropenic Diet. J Hosp Med 2018; 13(8): 573-576.
15. Moody KM, Baker RA, Santizo RO et al.: A randomized trial of the effectiveness of the neutropenic diet versus food safety guidelines on infection rate in pediatric oncology patients. Pediatr Blood Cancer 2017; 65(1).
16. Braun LE, Chen H, Frangoul H: Significant inconsistency among pediatric oncologists in the use of the neutropenic diet. Pediatr Blood Cancer 2014; 61(10): 1806-1810.
17. Chevallier L (red. wyd. pol. D. Gajewska): 51 zaleceń dietetycznych w wybranych stanach chorobowych. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2008: 142-146.
18. Płudowski P, Karczmarewicz E, Bayer M et al.: Practical guidelines for the supplementation of vitamin D and the treatment of deficits in Central Europe – recommended vitamin D intakes in the general population and groups at risk of vitamin D deficiency. Endokrynol Pol 2013; 64(4): 319-327.
otrzymano: 2019-04-17
zaakceptowano do druku: 2019-06-07

Adres do korespondencji:
*Katarzyna Albrecht
Katedra i Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii Warszawski Uniwersytet Medyczny
ul. Żwirki i Wigury 63a, 02-091 Warszawa
tel.: +48 (22) 317-94-83
katarzyna.albrecht@wum.edu.pl

Nowa Pediatria 2/2019
Strona internetowa czasopisma Nowa Pediatria