© Borgis - Medycyna Rodzinna 3/2008, s. 69-73
*Ewa Wilczek-Rużyczka1, Zbigniew Plewa2
Wypalenie zawodowe u pracowników ochrony zdrowia
Burnout among health care professionals
1Zakład Pielęgniarstwa Klinicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. med. Antoni Czupryna
2 Oddział Chirurgii Ogólnej 1. Szpitala Wojskowego SP ZOZ w Lublinie
Ordynator Oddziału: lek. med. Marek Wojcieszek
Summary
Medical doctor´s and nurse´s work with and for people may become a source of satisfaction, energy and professional fulfillment. However, it sometimes may lead to discouragement, feeling of burden and lack of satisfaction, which mean professional burnout.
Ch. Maslach defined burnout as an emotional exhaustion, depersonalization, and decreased sense of personal achievements, which may occur among individuals working with other people in a certain way. It is a very disadvantageous phenomenon, and fighting it requires effective diagnostic and measuring methods.
Aim
The main objective of this study was to describe the level of professional burnout among 260 health care professionals, and its relation with their profession, and also represented specialty.
Material and methods
The study took place between 2006 and 2007 and it included 71 clinicians and 189 nurses working in hospital units and outpatient clinics in southern Poland. Participants were divided into three subgroups according to their working site i.e. surgical units, non-surgical, and general practitioners. The following study methods were used; Maslach Burnout Inventory MBI and Sociodemographic Questionnaire.
Results
It was found that represented specialty predicted professional burnout rather than other profession. The analysis proved significant differences in the measurement of burnout level in relation to specialty while no significant differences were observed between professional groups i.e. clinicians and nurses.
Conclusions
The analysis of differences in given burnout dimensions showed that non-operative group (doctors) and primary heath care group (nurses) had the best results.
Stres w środowisku pracy, jej niedoskonała organizacja i specyfika, kontakty interpersonalne, wiążące się nie tylko z pomocą choremu, ale również z terapeutycznym oddziaływaniem na stan psychiczny chorego, mogą doprowadzać do negatywnych skutków u pracowników ochrony zdrowia. Koszty bliskiej interakcji i konfrontacji z cierpieniem, ze śmiercią oraz z przewlekłym stresem mogą pojawić się szczególnie wówczas, gdy lekarz i pielęgniarka nie są w stanie radzić sobie z własnymi negatywnymi emocjami, zmęczeniem i obciążeniem. Doprowadza to u nich do wyczerpania emocjonalnego. Zaczynają oni bronić się przed tym przez dystansowanie, traktując pacjentów coraz bardziej przedmiotowo i tak dochodzi do zjawiska jakim jest depersonalizacja oraz pojawienia się braku satysfakcji zawodowej i utraty zaangażowania w pracy, czyli konsekwencji związanych z syndromem wypalenia zawodowego.
Ujmuje to Ch. Maslach (1993, za Tucholska, 2001) jako wielowymiarowy model wypalenia zawodowego, który zawiera w sobie pojedynczy wymiar (wyczerpanie), a zarazem rozszerza go dodając ponadto dwa wymiary: reakcję na innych (depersonalizacja) i reakcję na siebie (obniżone poczucie dokonań osobistych). Interesującym, według Maslach, jest fakt, że te trzy wymiary w istocie pojawiały się w większości różnych definicji wspomnianego wypalenia, nawet jeśli nie były one rozpatrywane w układzie wielowymiarowym. Dla przykładu wyczerpaniem określano zmęczenie, utratę energii, osłabienie i znużenie; depersonalizację – jako negatywne, czy niewłaściwe postawy wobec klientów, utratę ideałów i drażliwość; natomiast obniżone poczucie dokonań osobistych – jako zmniejszenie produktywności lub możliwości, niskie morale, wycofanie się i niezdolność do radzenia sobie z sytuacją (Maslach, 2007).
Z tych trzech wymiarów wypalenia zawodowego wyczerpanie emocjonalne jest najbardziej zbliżone do pojęcia stresu, gdyż czynniki mające związek z wyczerpaniem emocjonalnym są bardzo podobne do opisywanych w literaturze na temat stresu. Jak podaje Maslach (2007), uwzględnienie tylko stresowego komponentu tego doświadczenia nie wystarcza, ponieważ ignoruje dwa pozostałe komponenty – samoocenę i stosunek do innych. Z psychospołecznej analizy wypalenia zawodowego przeprowadzonej przez cytowaną autorkę wynika, że jest ono indywidualnym doświadczeniem stresu osadzonym w kontekście złożonych relacji społecznych, obejmuje pojęcie danej osoby zarówno o sobie, jak i o innych. W trójskładnikowym modelu wypalenia obniżone poczucie dokonań osobistych odzwierciedla wymiar samooceny, a depersonalizacja stara się oddać wymiar relacji interpersonalnych.
Istotną zmianą podejścia Maslach (za Tucholska, 2001) do zjawiska wypalenia jest analizowanie go w szerszej płaszczyźnie zawodowej. Aktywność zawodową autorka umieszcza na kontinuum, na którego jednym krańcu jest „zaangażowanie”, na drugim zaś „wypalenie”. Wypalenie to syndrom składający się z wyczerpania, cynizmu i niedostatecznej efektywności. Jest ono przeciwstawne do zachowań pełnych energii, gotowości do współpracy i charakteryzujących się skutecznością. Takie cechy aktywności wskazują na zaangażowanie jednostki w pełnienie ról zawodowych. Autorka uwzględnia trzy wymiary, analogicznie jak w przypadku wypalenia. Tak, więc zaangażowanie wyraża się:
– energią – w przeciwieństwie do wyczerpania,
– współpracą – przeciwstawianą dystansowaniu się i cynizmowi,
– przekonaniem o własnej skuteczności – w przeciwieństwie do przekonania o braku osiągnięć zawodowych i nieefektywności działań.
Można to ująć graficznie w następujący sposób (ryc. 1):
Ryc. 1. Kontinuum aktywności zawodowej wg Maslach (Tucholska, 2001, s. 307).
Cel
Głównym celem badań było określenie poziomu wypalenia zawodowego u 260 pracowników ochrony zdrowia, oraz jego związku z wykonywanym zawodem, a także reprezentowaną specjalnością.
W prezentowanych badaniach jako hipotezy przyjęto:
1. Lekarze i pielęgniarki różnią się poziomem wypalenia zawodowego.
2. Różnice te występują również u osób z tych zawodów, ale reprezentujących różne specjalności.
Materiał i metody
W efekcie badań, przeprowadzonych w latach 2006-2007, uzyskano wyniki dla 71 lekarzy i 189 pielęgniarek, pracujących w różnych oddziałach szpitalnych oraz poradniach południowej Polski, a osoby badane podzielono na trzy podgrupy (tab. 1):
Tabela 1. Liczebność grup i podgrup badanych lekarzy i pielęgniarek.
| Specjalność | Lekarze | Pielęgniarki | Razem |
| zabiegowa | 19 | 71 | 90 |
| niezabiegowa | 23 | 60 | 83 |
| podstawowej opieki zdrowotnej | 29 | 58 | 97 |
| ogółem badani | 71 | 189 | 260 |
– zabiegowych (pracownicy oddziałów chirurgicznych, ginekologicznych i okulistycznego);
– niezabiegowych (lekarze i pielęgniarki z oddziałów internistycznych i psychiatrycznych);
– podstawowej opieki zdrowotnej.
Badani, w wytypowanych grupach i podgrupach, odpowiadali w przybliżeniu strukturze ogółu zatrudnionych lekarzy i pielęgniarek na terenie południowej Polski i stanowili znaczącą liczbę, bo 260 osób, z których blisko połowa posiadała wyższe wykształcenie. Średni wiek badanych to 37,2 lat; najmłodsza osoba miała 22 lata a najstarsza 71.
Jako metody badawcze przyjęto:
– Kwestionariusz wypalenia zawodowego MBI Ch. Maslach Maslach Burnout Inventory (MBI) Ch. Maslach, (Schaufeli i Enzmann, 1998) składający się z 22 stwierdzeń, które określają sytuacje oraz towarzyszące im uczucia. Umożliwia dokonanie oceny trzech wymiarów wypalenia: wyczerpanie emocjonalne (EEX – 9 stwierdzeń), depersonalizacja (DEP – 5 stwierdzeń), utrata poczucia dokonań osobistych (PAR – 8 stwierdzeń).
– Samodzielnie skonstruowaną Ankietę danych socjodemograficznych badanych i ich stosunku do ludzi, zawierającą 37 pytań zamkniętych, tworzących część socjodemograficzną (8 pytań) oraz problemową (29 pytań).
Wyniki badań
Wypalenie zawodowe u badanych lekarzy
Jak wynika z danych zestawionych w tabeli 2, poziom wypalenia zawodowego w dwóch (wyczerpanie emocjonalne oraz utrata poczucia osiągnięć osobistych) z trzech rozpatrywanych wymiarów był najwyższy w grupie pracowników zabiegowych, a analiza statystyczna (wg testu t-Studenta – tabela 3) wykryła istotną różnicę (α≤ 0,05) pomiędzy średnimi dla badanych grup pracowników tylko w poziomach wyczerpania emocjonalnego (EEX) i to tylko porównując lekarzy zabiegowych z niezabiegowymi – ci ostatni byli najmniej wypaleni w tym wymiarze. Natomiast najbardziej wypaleni w wymiarze depersonalizacji (DEP) byli lekarze podstawowej opieki, jednak w porównaniu z pozostałymi podgrupami stwierdzono jedynie tendencje różnic średnich (α≤ 0,10).
Tabela 2. Średnie wartości poziomu wypalenia zawodowego badanych podgrup lekarzy wg Skali Ch. Maslach (z uwzględnieniem poszczególnych wymiarów wypalenia).
| Lekarze | Poziom wypalenia zawodowego |
| poziom wyczerpania emocjonalnego (EEX) | poziom depersonalizacji (DEP) | poziom utraty poczucia osiągnięć osobistych (PAR) |
| ogółem | 20,03 | 8,23 | 29,58 |
| zabiegowi | 22,00 | 8,89 | 28,42 |
| niezabiegowi | 16,26 | 5,91 | 31,17 |
| podstawowej opieki | 21,22 | 9,62 | 29,07 |
Uwaga: matematycznym (liczbowym) wyższym wartościom wymiaru utrata poczucia osiągnięć osobistych (PAR) odpowiada niższe wypalenie, gdyż jest odwrotne kodowanie tej zmiennej.
Tabela 3. Istotność różnic (wg testu t-Studenta) średnich wartości poziomu wypalenia zawodowego badanych podgrup lekarzy wg Skali Ch. Maslach (z uwzględnieniem poszczególnych wymiarów wypalenia).
| Porównanie podgrup lekarzy | Istotność różnic średnich dla wymiarów wypalenia zawodowego |
| poziom wyczerpania emocjonalnego (EEX) | poziom depersonalizacji (DEP) | poziom utraty poczucia osiągnięć osobistych (PAR) |
| zabiegowi i niezabiegowi | 0,034* | 0,055´ | 0,204 |
| zabiegowi i podst. opieki | 0,933 | 0,677 | 0,770 |
| niezabiegowi i podst. opieki | 0,240 | 0,059´ | 0,392 |
´ Tendencja dla α≤ 0,10
* Istotność różnic dla α≤ 0,05
Istotność różnic dla α≤ 0,01
Wypalenie zawodowe u badanych pielęgniarek
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Tucholska S.: Christiny Maslach koncepcja wypalenia zawodowego: etapy rozwoju. Przegląd Psychologiczny 2001; 3: 301-317. 2. Maslach C.: Wypalenie - w perspektywie wielowymiarowej. W: Sęk H. (red.). Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. PWN, Warszawa 2007; 13-31. 3. Schaufeli W., Enzmann D.: The burnout companion to study andpractice - a critical analysis. Taylor 8 Francis, London 1998. 4. Maslach C., Jackson S.E., Leiter M.P.: Maslach Burnout Inventory Manual. Third Edition. Consulting Psychologists Press, Palo Alto, California 1996. 5. Renzi C. et al.: Burnout and job satisfaction comparing healthcare Staff of a dermatological hospital and general hospital. Journal of European Academy of Dermatology and Venereology, JEADV 2005; 19: 153-157. 6. Lee H. et al.: A comprehensive model for predicting burnout in Korean nurses. Nursing and Health Care Management Issues. Blackwell Publishing Ltd, 2003: 534-545. 7. Anczewska M.: Stres i wypalenie zawodowe u pracowników psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2006: 74. 8. Wilczek-Rużyczka E., Repka I.: Professional burnout versus empathy of Nursing and medical students. Zdrowie Publiczne, 2006; 1.
