© Borgis - Nowa Pediatria 1/2006, s. 2-7
Kazimierz Szczygielski
Noworodki – perspektywa demograficzna
Newborns – demographic perspective
z Zakładu Badań Regionalnych PIN Instytut Śląski Opole
Kierownik Zakładu: dr Kazimierz Szczygielski
Streszczenie
The tasks of demography in the scope of examining the subpopulation of newborns focus on the questions significant from the point of view of the whole population reproduction process. The tendencies observed (in Poland and in the Opole region) show favourable changes taking place in the group of infants, the newborns included. Based on the level of indexes describing the condition of these groups, a positive tendency of reduction of infantile mortality, including the perinatal mortality may be observed.
The indicated tendencies become particularly important in the context of the more and more resticted population reproduction.
Wstęp. Tło problematyki
Demografia zajmuje się zbiorowością noworodków (prawie) wyłącznie jako elementem procesu reprodukcji ludności. Zdarzenia demograficzne (urodzenia i zgony) oraz jakościowe aspekty opisujące tę grupę wiekową są uwzględniane przede wszystkim z uwagi na wpływ określonych czynników na procesy kształtujące ilościowe rozmiary całej analizowanej populacji.
W tym ujęciu takie dane jak m. in. liczba i kolejność urodzeń dzieci, płeć noworodków, wiek i cechy społeczno-zawodowe matek, stan zdrowia nowo urodzonych i poziom ich umieralności analizowane są jako atrybuty procesu reprodukcji ludności danego obszaru. Tak definiowana domena demografii, a przy ujęciu przestrzennym także geografii ludności, stanowi dla nauk biologicznych i medycznych określony punkt odniesienia, pozwalający na ogólną refleksję nad procesami ludnościowymi zachodzącymi na danym obszarze.
Punktem wyjścia do wykonania swoistego bilansu otwarcia procesu demograficznego jest rozpoznanie przebiegu (skali i natężenia) najistotniejszego dla istnienia populacji zdarzenia demograficznego czyli urodzeń dzieci.
W demograficznych badaniach procesu reprodukcji (odnawiania) populacji stosuje się szereg miar obrazujących przebieg i kształt analizowanego zjawiska. Podstawową konstrukcją wskazującą na częstość urodzeń w danej populacji jest współczynnik urodzeń (rodności), który oznacza roczną liczbę urodzeń żywych na (średnią) liczbę całej ludności w danym okresie – najczęściej w przeliczeniu na 1000 mieszkańców.
Miarą informującą o zjawisku urodzeń w obrębie jednej płci jest współczynnik płodności obliczany ilorazem liczby urodzeń do liczby kobiet w wieku rozrodczym.
Ścisłe powiązanie z współczynnikiem płodności kobiet posiada także jedna z najczęściej stosowanych miar demograficznych w badaniach nad zjawiskiem reprodukcji ludności, a mianowicie współczynnik reprodukcji kobiet (brutto lub netto).
Współczynnik reprodukcji netto obliczany jest jako przeciętna liczba córek jaką wydałyby na świat hipotetyczna grupa nowo urodzonych dziewcząt, rodząca dzieci według ustalonego dla tego okresu współczynnika płodności i wymierająca według ustalonego dla tego samego okresu prawdopodobieństwa zgonów. Współczynnik ten (reprodukcji netto) jest wskaźnikiem wskazującym na przebieg reprodukcji ludności w sposób, który pozwala ocenić wprost możliwość wystąpienia (lub nie) katastrofy (zapaści) demograficznej.
Stosowany także współczynnik reprodukcji brutto kobiet obliczany jest według tej samej metody z tym iż nie wprowadzamy zasady wymierania wśród subpopulacji potencjalnych matek, aż do osiągnięcia przez nie końcowej granicy wieku rozrodczego.
W opracowaniach demograficznych pojawia się także termin dzietność kobiet (płodność całkowita) oznaczający średnią liczbę dzieci jaką urodziłaby kobieta w ciągu całego okresu rozrodu (15-49 lat) przy założeniu iż rodziłaby dzieci według wielkości wskaźników płodności ustalonego dla każdego roku kalendarzowego, który przeżyje. W zależności od tego czy konstruujemy prognozę urodzeń, czy analizujemy historię mamy do czynienia albo z dzietnością teoretyczną, albo zrealizowaną.
Opis i analiza zjawiska urodzeń nie może nie uwzględniać czynnika korygującego liczbę tych zdarzeń, a mianowicie kwestii umieralności dzieci, w poszczególnych fazach ich życia – od określonej fazy rozwoju płodu, około porodu, do tygodnia po porodzie, do miesiąca po porodzie, od jednego roku po urodzeniu, a także (zwłaszcza przy braku wiążącej statystyki) w starszym wieku (zwłaszcza do czterech lat).
Należy przy tym wskazać iż w opisie i analizie zjawiska umieralności dzieci przed ukończeniem wieku czterech tygodni lub jednego miesiąca, które określamy jako umieralność noworodków, istotne jest ustalenie skali i natężenia innych zdarzeń m. in. dotyczących stopy urodzeń martwych, umieralności in utero (umieralność płodów i/lub liczby poronień).
Próby dokładniejszego ustalenia zjawiska czasu zgonów nowonarodzonych dzieci wiążą się z współczynnikiem umieralności porodowej obliczanym w relacji liczby zgonów od narodzin do ukończenia pierwszego tygodnia życia do liczby urodzeń ogółem w tym czasie.
Demografia uznając wagę badań nad zdarzeniami okołoporodowymi koncentruje się bardziej na współczynnikach zgonów niemowląt, obliczanych jako stosunek zgonów poniżej jednego roku życia w danym roku do liczby urodzeń żywych zarejestrowanych w ciągu tego roku (lub do średniej ważonej urodzeń z danego roku i roku poprzedniego). Współczynnik obliczany jest (najczęściej) w relacji liczba zgonów na 1000 urodzeń żywych.
Należy przy tym wskazać iż w konstrukcji tego współczynnika zarówno wartość licznika jak i mianownika zawiera wielkości zdarzeń demograficznych dotyczących noworodków.
Skupienie uwagi na zjawisku umieralności niemowląt (zawierających umieralność noworodków) wynika z faktu badań nad porządkiem wymierania całej populacji, w których ustalanie umieralności według wieku (obliczanie prawdopodobieństwa zgonów) odnoszone jest do wieku obliczanego w skali jednego roku.
W przyjętych tablicach trwania życia ustalone prawdopodobieństwo zgonu w wieku 0 (czyli niemowląt) może być porównane z prawdopodobieństwami zgonów w każdym innym wieku (czyli z prawdopodobieństwem zgonu w wieku x-1,2,3,4,. . . n lat), a także ma zastosowanie w obliczeniu dalszego trwania życia (prawdopodobieństwa) całej populacji.
1. Urodzenia. Wskaźniki zmian
Pozostając w obrębie domeny demograficznej możemy zarysować przebieg niektórych zdarzeń odnoszących się pośrednio do subpopulacji noworodków, a mianowicie do problematyki liczby urodzeń (i zgonów) niemowląt.
Liczba urodzeń żywych w Polsce w okresie ostatnich 21 lat (1983-2003) zmniejszyła się z 723,6 tys. (19,7 na 1000 mieszkańców) do 547,7 tys. w 1990 (14,3), 378,3 w 2000 r. (9,8) i do 351,1 tys. (9,2) w 2003 r (tab. 1). Oznacza to bezwzględny spadek liczby urodzeń ogółem o 372,5 tys., w tym w miastach o 203,5 tys. (z 403,1 tys. do 199,6 tys.), na wsi o 169,0 tys. (z 320,5 tys. do 151,5 tys.).
Tabela 1. Liczba urodzeń żywych na 1000 mieszkańców w Polsce i w województwie opolskim.
| Rok | Polska Liczba urodzeń żywych na 1000 mieszkańców | Opolskie Liczba urodzeń żywych na 1000 mieszkańców |
| 2002 | 9,3 | 8,0 |
| 2003 | 9,2 | 7,7 |
| 2004 | 9,3 | 7,8 |
źródło: dane GUS
Liczba urodzeń ogółem w Polsce w 2003 r. stanowiła 48,5% liczby urodzeń z 1983 r., w miastach proporcja ta wyniosła 49,5%, na wsi 47,3%.
Syntetyczna ocena tego zjawiska oznacza iż obecnie rodzi się poniżej połowy liczby urodzeń sprzed 20 lat.
W bardziej komunikatywnym wymiarze względnym (według współczynnika urodzeń tj. przeliczając urodzenia na 1000 mieszkańców) można ustalić iż liczba urodzeń żywych na 1000 mieszkańców miast obniżyła się o 10,3 punkty, z 18,8 w 1983 r. do 8,5 os/1 tys. w 2003 r.; na wsi spadek wyniósł więcej – 10,9 punktów, z 21,2 do 10,3 w 2003 r. – co świadczy o szybszym tempie malejącej dzietności na wsi.
Porównując wielkości współczynników urodzeń w ostatnich trzech latach w całej Polsce i woj. opolskim widać wyraźnie iż współczynniki urodzeń w regionie opolskim kształtują się poniżej średniej krajowej
Punktem wyjścia do oceny przedstawionych danych może być przyjęcie założenia iż o sukcesie demograficznym, w sensie ilościowym, będziemy mogli mówić w sytuacji kiedy liczba ludności na danym obszarze będzie przynajmniej (warunek bazowy) na stałym poziomie, przy braku ruchów migracyjnych. Sytuacja taka (raczej niekorzystna z punktu widzenia struktury wewnętrznej) powstaje przy zerowym saldzie urodzeń i zgonów – i oznacza potrzebę osiągnięcia współczynnika płodności całkowitej na poziomie ok. 2,1 (lub stosując współczynnik reprodukcji netto, przynajmniej na poziomie 1,0) przy przyjęciu stałych współczynników umieralności w danych grupach wiekowych.
Obserwując trend zmian wielkości współczynników płodności całkowitej w Polsce w okresie ostatnich 100 lat możemy stwierdzić (3) dramatyczny spadek osiąganych wielkości od ok. 6,22 (dzieci na jedną kobietę w wieku rozrodczym) w 1900 r.; przez 3,72 w 1950 r; 2,92 w 1960 r.; 2,25 w 1970 r.; 2,28 w 1980 r.; 2,04 w 1990 r.; 1,33 w 2000 r. oraz poniżej 1,3 współcześnie (ok. 1,23 w 2004 r.) Linię krytyczna – 2,1przekroczono w Polsce w 1988 r., a utrzymywany jeszcze przez pewien czas dodatni rzeczywisty przyrost ludności wynikał z faktu wydłużania się, po 1990 r., przeciętnego dalszego trwania życia.
Na tle tendencji ogólnopolskich sytuacja w województwie opolskim kształtuje się jeszcze gorzej – w 2003 r. współczynnik płodności całkowitej (dzietności ogólnej) wyniósł zaledwie 1,01 (w 2002 r. – 1,05, w 2000 r. – 1,17).
Biorąc pod uwagę fakt iż na obszarze Polski średnia liczba rodzących się dziewczynek stanowi ok. 48,3% ogólnej liczby rodzących się dzieci (rodzi się więcej chłopców niż dziewczynek – współczynnik Rathsa) – można ustalić iż w aktualnym cyklu pokoleniowym, przy obecnym (obniżającym się) współczynniku płodności kobiet w przedziale 1,2-1,3 rodzi się w Polsce ok. 0,6 potencjalnej matki.
Ustalony dla regionu opolskiego (9) współczynnik reprodukcji brutto wynosił: w 2000 r. – 0,568, w 2002 r. – 0,512; w 2003 r. – 0,489 (miasto – 0,481, wieś – 0,498).
Demograficzna wymowa przedstawionych wskaźników reprodukcji ludności ma jednoznacznie negatywny wydźwięk – zarówno w całej Polsce, a w regionie opolskim w szczególności pojawiło się widmo katastrofy demograficznej.
Zakładając utrzymanie się aktualnego prawdopodobieństwa zgonów kobiet w wieku rozrodczym (15-49 lat) należy przyjąć iż liczba potencjalnych matek (zakładamy stabilizację współczynnika płodności) z rodzącego się teraz pokolenia będzie o ok. 45%mniejsza niż liczy obecnie grupa kobiet w wieku 15-49 lat.
Zarysowany scenariusz zmian demograficznych powoduje iż zagadnienie stanu biologicznego noworodków, warunków porodu, opieki okołoporodowej i poporodowej, a także rozpoznanie społecznych i biologicznych uwarunkowań ciąży urasta do rangi zadań kardynalnych, warunkujących poprawne funkcjonowanie całej populacji.
Przebieg krzywych urodzeń (liczby urodzeń) i zgonów (liczby zgonów w całej populacji) stanowił punkt wyjścia do sformułowania teorii przejścia demograficznego (2), czyli projekcji przebiegu wymienionych zdarzeń wzdłuż osi czasu.
Analiza krzywych, których budowa oparta jest o rzeczywiste tendencje demograficzne w świecie (i w Polsce) potwierdza występowanie wskazanego wyżej negatywnego, w sumie, procesu ludnościowego, a mianowicie względny spadek liczby zgonów (precyzyjnie- zmianę cząstkowych współczynników umieralności) ale jednocześnie obniżenie się współczynników urodzeń.
Wyrażane oczekiwanie iż nastąpi ustabilizowanie liczby urodzeń na poziomie umożliwiającym nawet prostą zastępowalność pokoleń nie zostało jednak spełnione i rysuje się obecnie tendencja otwierania się nożyc demograficznych w drugą stronę, a mianowicie krzywa urodzeń znajduje się pod krzywą zgonów, co oznacza ujemny przyrost ludności.
Obserwowany fakt przecinania się krzywych nie wynika ze wzrostu wskaźników umieralności, wręcz przeciwnie – stałą wydaje się tendencja wydłużania się trwania życia.
2. Trwanie życia
Według aktualnych ustaleń (4) oczekiwane trwanie życia noworodka w Europie wydłuży się z 74,9 lat w okresie 2005-2010 do ok. 80,5 lat w okresie 2045-2050, jest to równoznaczne z przyrostem o ponad 5 lat – tj. o ok. 7,5% w ciągu dwóch pokoleń.
Wśród mężczyzn skala przyrostu będzie większa – o 6,4 lata tj. o ok. 9% (z 71,1 lat w okresie 2005-2010 do 77,5 lat w latach 2045-2050), wśród kobiet przyrost trwania życia noworodka wzrośnie o 4,7 lat tj. o ok. 6% (w analogicznych okresach – od 78,8 lat do 83,5 lat).
W wyniku różnicy tempa wydłużania się życia mężczyzn i kobiet średnie trwanie życia noworodka płci męskiej w Europie będzie w 2050 r. krótsze od noworodka płci żeńskiej o ok. 6 lat (obecnie ok. 7,7 lat).
Ustalone średnie nie oddają zróżnicowań pomiędzy poszczególnymi krajami naszego kontynentu na obszarze Europy Wschodniej (do której zaliczana jest Polska) przyrosty oczekiwanego trwania życia noworodków są nawet większe niż na terenie krajów Europy Zachodniej, jednakże punkt startu jest inny, zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn a także w zakresie dystansu pomiędzy płciami (kobiety na terenie Europy Wschodniej żyją obecnie prawie 10 lat dłużej niż mężczyźni (kobiety-74,9 lat, mężczyźni 65,0 lat; w 2050 –kobiety 79,8 lat, mężczyźni-73,4 lata).
Pozycja Polski w zakresie dalszego trwania życia jest korzystniejsza niż średnia dla Europy Wschodniej, ale gorsza w stosunku do krajów Europy Zachodniej- przy czym rysujący się obecnie trend jest korzystny.
Na tle średnich krajowych (tab. 2) sytuacja demograficzna w woj. opolskim mierzona dalszym trwaniem życia jawi się jako względnie korzystna. Dalsze trwanie życia ustalone dla noworodka – chłopca urodzonego w 2000 r. wynosiło 69,80 lat (Polska – 69,74); dla noworodka – dziewczynki – 78,80 lat (Polska-78,0) (10).
Tabela 2. Przeciętne dalsze trwanie życia w Polsce noworodków.
| Rok | Mężczyźni | Kobiety |
| 1970 | 66,62 | 73,3 |
| 1980 | 66,01 | 74,44 |
| 1990 | 66,51 | 75,49 |
| 2000 | 69,74 | 78,00 |
| 2003 | 70,52 | 78,90 |
| 2004 | 70,67 | 79,23 |
źródło: dane GUS
Należy przy tym zaznaczyć iż przeciętne trwanie życia mężczyzn i kobiet ogółem w 2003 r. w województwie opolskim kształtowało się, z wyjątkiem kobiet na wsi, powyżej średniej dla Polski, jednakże istotne są tu zróżnicowania zależne od miejsca zamieszkania.
W 2004 r. reguła dłuższego trwania życia wśród mieszkańców województwa opolskiego stała się zasadą powszechną, a mianowicie zjawisko to (dłuższego życia) wystąpiło we wszystkich przekrojach, przy czym w jednym przypadku, a mianowicie trwania życia kobiet w miastach przewaga kobiet – mieszkanek województwa zmniejszyła się o 0,3 lata.
W Polsce średnie trwanie życia w 2003 r. (w nawiasie: w 2004 r.) wynosiło:
– wśród mężczyzn ogółem 70,5 lat (70,67),
– wśród mężczyzn w mieście 70,9 lat (70,93),
– wśród mężczyzn na wsi 69,9 lat (70,27),
– wśród kobiet ogółem 78,9 lat (79,23),
– wśród kobiet w mieście 78,5 lat (79,11),
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Jagielski A.: Geografia ludności. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1977. 2. Okólski M.: Demografia. Podstawowe pojęcia,procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 2004. 3. Holzer JZ.: Demografia, wydanie VI zmienione, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003. 4. Frąckiewicz L.: Rozwój ludności Śląska w świetle danych prognostycznych i jego społeczne konsekwencje. (W:) Sytuacja demograficzna Śląska w świetle Narodowego Spisu Powszechnego 2002 r. red. naukowa Kazimierz Szczygielski, Śląsk Opolski, Nr. 4 (53) 2004, Rok XIV, Państwowy Instytut Naukowy w Opolu, Opole 2004, s. 11-26. 5. Rauziński R.: Sytuacja demograficzna Śląska Opolskiego w świetle spisów powszechnych z lat 1988 i 2002. (W:) Sytuacja demograficzna Śląska w świetle Narodowego Spisu Powszechnego 2002 r. red. naukowa Kazimierz Szczygielski, Śląsk Opolski, Nr. 4 (53) 2004, Rok XIV, Państwowy Instytut Naukowy w Opolu, Opole 2004, s. 27-42. 6. Ptak-Chmielewska A.: Stan, struktura i dynamika ludności Polski według prognozy GUS za lata 2003-2030 oraz prognozy ONZ za lata 2000-2050, Sekcja Analiz Demograficznych, Komitet Nauk Demograficznych PAN, Zeszyt 9, Warszawa 2004, s. 5-25. 7. Kowalska M., Szczyt M.: Stan, struktura i dynamika ludności w Europie w świetle prognozy ONZ, Sekcja Analiz Demograficznych, Komitet Nauk Demograficznych PAN, Zeszyt 9, Warszawa 2004, s. 8. Sytuacja demograficzna Polski, Rządowa Rada Ludnościowa, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Raporty 2000-2001, 2001, Warszawa, 2001, 2003. 9. Roczniki statystyczne GUS i US Opole. 10.Trwanie życia w 2003, 2004 r., Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2004, 2005.
