© Borgis - Balneologia Polska 3/2006, s. 170-175
*Hanna Adamczyk-Bujniewicz, Janusz Kubacki
Miejscowe i odległe zmiany termiczne jako odpowiedź na zabieg masażu
Local and distant termal changes as the reaction to the massage aplication
z Katedry Podstaw Fizjoterapii Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach
Kierownik Katedry: prof. dr hab. Janusz Kubacki
Streszczenie
Wprowadzenie: Masaż jest najstarszą i najczęściej wykorzystywaną formą terapii. Jego oddziaływanie ma charakter miejscowy oraz ogólny. Jak wiele innych zabiegów fizykalnych ma również możliwość oddziaływania odruchowego w oparciu o system unerwienia segmentarnego. Celem pracy było określenie reakcji pozabiegowej wyrażonej zmianą temperatury powłok skórnych oraz obserwacja zmian odruchowych zaznaczonych w odpowiednich obszarach unerwienia segmentarnego. Do pomiaru tych zjawisk wykorzystano termowizje podczerwieni.
Materiał i metody: Badaniem objętych zostało 36 losowo wybranych studentów AWF w Katowicach. Masaż przeprowadzono w okolicy lędźwiowej oraz krzyżowej, a jego czas wynosił 12 minut. Pomiary termowizyjne u wszystkich studentów wykonywane były przed zabiegiem, po zabiegu oraz po 15-minutowym odpoczynku. Odczyt temperatury wykonano na obszarach: kości krzyżowej, części środkowej pośladka, tylnej części uda oraz tylnej części podudzia.
Wyniki: Przed zabiegiem najcieplejszym obszarem był odcinek lędźwiowy (34,34°C), najzimniejszym zaś obszar pośladka (31,99°C). Bezpośrednio po zabiegu nastąpił dość znaczny wzrost ucieplenia (powyżej 0,5°C) ale tylko w obszarze lędźwi i pośladków. Udo zareagowało nieznacznym wzrostem (0,12°C) natomiast na podudziu zaobserwowano spadek temperatury. Po 15-minutowym odpoczynku w stosunku do stanu wyjściowego najcieplejszym miejscem jest teraz pośladek (różnica wynosi 0,72°C), równie mocno zmiany zaznaczają się w miejscu wykonywania masażu (różnica wynosi 0,64°C). Nieznaczna zmiana pojawia się również na udzie.
Wnioski: Zabieg masażu klasycznego wywołuje wzrost temperatury w miejscu jego wykonywania oraz w obszarach odległych, ale w obrębie tego samego unerwienia segmentarnego. W okresie 15 minut po zabiegu następuje ciągły wzrost reakcji pozabiegowej wyrażonej wzrostem temperatury.
Wprowadzenie
Masaż jest jedną z najstarszych i najbardziej popularnych form terapii. Według Vickersa & Zollmana, masaż terapeutyczny to manipulacja na miękkich tkankach ciała przynosząca uogólnioną poprawę zdrowia (1). Według Kassolika to sprężyste odkształcenie tkanek, dające możliwość świadomego korygowania rozkładu sił mechanicznych w żywym organizmie (2).
Oddziaływuje na organizm wykorzystując bodziec mechaniczny oraz kinetyczny.
Mechaniczne oddziaływanie masażu wpływa na rozszerzenie tętniczek, naczyń przedwłosowatych oraz uaktywnienie nieczynnych, rezerwowych naczyń włosowatych. To wywołuje zwiększony przepływ krwi tętniczej zawierającej tlen oraz substancje odżywcze (glukoza, aminokwasy, kwasy tłuszczowe) przez wszystkie tkanki masowanego obszaru. Jednocześnie następuje ułatwiony odpływ krwi żylnej. W obrębie naczyń żylnych masaż zwiększa napięcie zastawek oraz ścian naczyń (3). W układzie limfatycznym masaż powoduje łatwiejsze usuniecie płynu śródtkankowego z przestrzeni międzykomórkowych zapobiegając lub likwidując w ten sposób powstanie obrzęków. Poprawia sprężystość tkanek oraz normalizuje napięcie mięśni. Po zabiegu masażu następuje rozluźnienie podskórnej tkanki łącznej i jej lepsze odżywienie. W stawach wzrasta wydzielenie mazi stawowej oraz zwiększa się ich ruchomość (4, 5, 6).
Tarcie wywoływane podczas zabiegu pomiędzy ręką masażysty a skórą osoby masowanej doprowadza do wytworzenia ciepła. Według Podgórskiego, temperatura skóry po masażu w miejscu jego wykonywania może wzrosnąć średnio o 1,5-1,8 stopnia C (7). Podwyższenie temperatury jest objawem zwiększonego przepływu krwi i daje się zauważyć jako zaczerwienienie skóry obszaru masowanego oraz wyczuwalnym palpacyjnie wzrostem ciepłoty (8, 9).
Powstanie takiego odczynu zwanego również rumieniem charakteryzuje etapowość (10, 11, 12). Może on zaznaczać się powierzchownie – w pierwszym etapie działania bodźca lub jako rozlane głębokie przekrwienie w fazie późniejszej.
Zmniejszenie oporów obwodowych, jakie następuje po masażu w wyniku rozszerzenia naczyń krwionośnych powoduje obniżenie ciśnienia skurczowego krwi tętniczej i ułatwia pracę lewej komory serca (13).
Pod wpływem masażu zapoczątkowane w skórze zmiany w układzie krwionośnym wpływają pośrednio również na układ oddechowy poprzez ułatwienie wymiany gazowej i lepsze utlenowanie krwi krążącej, a także na układ pokarmowy, gdzie lepsze ukrwienie poprawia trawienie oraz przyswajanie pokarmu. Zwiększony przepływ krwi przez nerki pozwala na poprawę jej czynności filtracyjnych i ułatwia pozbywanie się odpadowych produktów przemiany materii (14).
Zmniejszając nadmierne napięcie mięśniowe oraz poprawiając trofikę, masaż działa również przeciwbólowo nie tylko w miejscu zastosowania (15, 16, 17).
Oddziaływanie centralne masażu klasycznego polega w głównej mierze na wpływie na układ nerwowy, który na drodze odruchowej oraz w oparciu o koordynacyjne działanie kory mózgowej może wpłynąć na wiele narządów i układów całego organizmu (18,19). Bodziec mechaniczny wywołany przez masaż docierając do kontaktoreceptorów w mięśniach poprzez drogi wstępujące dociera do korowych jąder w mózgu, gdzie poddany jest analizie jednocześnie powodując stan pobudzenia kory mózgowej. Taki stan pobudzenia sprzyja łatwiejszemu przekazywaniu bodźców do efektorów (20).
Od czasu poznania mechanizmów odruchowych związanych z unerwieniem segmentarnym poszukuje się odpowiedzi na pytanie czy bodźce działające w pewnym obszarze są w stanie wywołać odpowiedź w obszarze odległym w oparciu o system wspólnego unerwienia. W niniejszej pracy podjęto próbę sprawdzenia reakcji naczyniowych, które poprzez swoje mechanizmy pośrednie oraz bezpośrednie mają wpływ na zmianę temperatury na powierzchni. Podstawę takich rozważań stanowi istnienie odruchu skórno-trzewnego, dzięki któremu poprzez receptory skóry można wpływać na naczynia krwionośne głębokie oraz organy wewnętrzne. Wiadomo bowiem, że do neuronów zwojowych docierają zarówno informacje z receptorów narządów wewnętrznych jak i impulsy bólowe oraz z termoreceptorów skóry. Po połączeniu bodźców na poziomie rdzenia docierają one drogą rdzeniowo-wzgórzową do zakrętu zaśrodkowego. Tam zostaje zatracona informacja o miejscu jego powstania. Tworzone w korze mózgowej wrażenia łączą obszar skóry z położeniem danego narządu przez unerwienie segmentarne (ryc. 1) (21).
Ryc. 1. Unerwienie segmentarne (wg Glaser-Dalicho).
Analiza odczynów pojawiających się po zabiegach fizjoterapeutycznych może odbywać się poprzez różne czynniki. Jednym z nich jest pomiar temperatury. Rozwój techniki pozwolił na wykorzystanie do tego celu termowizji podczerwieni. Badanie termowizyjne służy do pomiaru temperatury odczytywanej z powierzchni skóry lub tkanek znajdujących się bezpośrednio pod nią mierząc promieniowanie podczerwone. Podstawą działania jest zjawisko fizyczne mówiące, iż każde ciało o temperaturze wyższej od zera bezwzględnego emituje promieniowanie podczerwone (22, 23). Termografia umożliwia pomiar energii cieplnej wypromieniowanej z powierzchni skóry. Aparatura rejestruje jej natężenie oraz przetwarza na obraz widzialny w postaci kolorowych termogramów. Stanowi ona wygodną, nieinwazyjną i bezpieczną dla pacjentów i personelu metodę pomiarową.
Wykorzystując analizę termogramów podjęto się w niniejszej pracy znalezienia odpowiedzi na pytania o wysokość zmian temperatury wywoływanej przez masaż. Wykonano również pomiary w obszarach odległych oraz ich analizę w celu sprawdzenia odpowiedzi odruchowych w obszarach unerwianych przez dany segment, ale nie poddanych bezpośredniemu zabiegowi. Dla sprawdzenia oddziaływania pozabiegowego starano się również przeanalizować czy okres 15-minutowego odpoczynku jest czasem zaniku reakcji odczynowej czy też odczyn ten utrzymuje się dłużej.
Materiał i metody
Badaniem objętych zostało 36 losowo wybranych studentów Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach. Wśród nich było 13 kobiet (x=21,SD=0,52) i 23 mężczyzn (x=21,SD=0,65). Badania przeprowadzone zostały w Zakładzie Fizykoterapii Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach. Studenci określali swój stan zdrowia jako dobry i bardzo dobry. Badania były wykonywane w godzinach przedpołudniowych raz w tygodniu. Poprzedzono je 30-minutowym wypoczynkiem w pozycji leżącej przodem. Osoby były bez odzieży, przykryte poniżej miejsca zabiegowego płóciennymi prześcieradłami.
Na wszystkich etapach badania temperatura oraz wilgotność w pomieszczeniu była stała i wynosiła 22°C i 40% wilgotności powietrza. Wszystkie te warunki były przestrzegane w celu zapobieżenia wpływowi termicznych czynników zewnętrznych.
Zabieg był wykonywany w okolicy lędźwiowej oraz krzyżowej.
Masaż przeprowadzono zgodnie z metodyką i jego czas wynosił 12 minut. Substancję poślizgową stanowiła oliwka kosmetyczna. Zmiany temperatury rejestrowano przy użyciu kamery termowizyjnej typu „470” firmy AGEMA.
Pomiary termowizyjne u wszystkich studentów wykonywane były przed zabiegiem, bezpośrednio po zabiegu oraz po 15-minutowym odpoczynku w pozycji leżąc przodem (ryc. 2).
Ryc. 2. Przykładowe termogramy.
Odczyt temperatury wykonano na obszarach: kości krzyżowej, części środkowej pośladka, tylnej części uda oraz tylnej części podudzia. Są to miejsca unerwiane z segmentów od L1,0L2 do S1,S2. Dane zbiorcze poddane zostały obróbce komputerowej.
Wyniki
W wyniku dokonanych pomiarów otrzymano 756 odczytów. Wszystkie badania dotyczyły obu kończyn. Wykonana analiza statystyczna pozwoliła zaobserwować, iż w 80% pomiarów różnice pomiędzy pomiarami na lewej i prawej kończynie nie różniły się znacznie i wyniki te nie wykazywały istotności statystycznej. Od początku przyjęto więc wniosek o symetryczności zachodzących zjawisk.
Dalsza analiza danych parametrów pozwoliła zaobserwować różnorodność zarówno w temperaturach wyjściowych jak i późniejszych pomiarach. Najwyższą temperaturę zanotowano na obszarze lędźwiowym po czasie 15-minutowego odpoczynku pozabiegowego, najniższą zaś na podudziu bezpośrednio po masażu.
Przed zabiegiem najcieplejszym obszarem był odcinek lędźwiowy (34,34°C), najzimniejszym zaś obszar pośladka (31,99°C). Średnia temperatura na obwodzie była o 1,8°C niższa niż w miejscu wykonania masażu.
Bezpośrednio po zabiegu nastąpił dość znaczny wzrost ucieplenia (powyżej 0,5°C) ale tylko w obszarze lędźwi i pośladków. Udo zareagowało nieznacznym wzrostem (0,12°C), natomiast na podudziu zaobserwowano spadek temperatury. Zmiana ta jednakże nie jest istotna statystycznie.
Okres po 15-minutowym odpoczynku pozabiegowym pozwala zaobserwować dalsze zmiany w badanych parametrach. W stosunku do stanu wyjściowego najcieplejszym miejscem jest teraz pośladek (różnica wynosi 0,720C), równie mocno zmiany zaznaczają się w miejscu badania (różnica wynosi 0,64°C). Pewna zmiana pojawia się również na udzie (różnica wynosi 0,30°C) jedynie obszar podudzia reaguje wartością nieistotną statystycznie.
Szczegółowa analiza parametrów porównująca stan bezpośrednio po masażu oraz po 15 min odpoczynku pozwala zaobserwować, iż różnice w pomiarach są niewielkie i w większości nieistotne statystycznie.
W poszczególnych obszarach badanych obserwowane zmiany nie wykazują dużej zmienności. W okolicy lędźwiowo-krzyżowej bezpośrednio po zabiegu następuje największy wzrost temperatury, która po odpoczynku jeszcze wzrasta, lecz już nieznacznie. Takie same nasilenie odczynu można zaobserwować na pośladku. Ciągły liniowy wzrost, lecz już dużo mniejszego stopnia obserwuje się także na udzie. Na podudziu, po zabiegu następuje spadek, a następnie nieznaczny wzrost po odpoczynku. Zmiany te jednakże są bardzo niewielkiego stopnia.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Vickers A., Zollman C.: Massage therapies. Brit. Med. Jurn. 1999; 319(7219): 1254-7
2. Kassolik K.: Czym jest masaż medyczny? Fizjoterapia 1998; 6 (1/2): 63-64.
3. Hamanishi C., Kawbata T., Yoshii T.: Bone mineral density changes in distracted callus stimulated by pulsed direct electrical current. Clin. Orthop.1995; 312: 247-52.
4. Carney R., Freedland K., Stein P.: Anxety, depression and heart rate variability. Psychosomati Medicine 2000; 62: 83-87.
5. Hanley J., Stirling P., Brown C.: Randomised controlled rial of therapeutic massage in the management of stress. Br.J Gen. Pract 2003 Jan; 53(486):20-5.
6. Watkins L., Grossman P., Krishnan R.: Anxiety reduces baroreflex cardiac control in older adults with major depressin. Psychosom Med. 1999; 61:334-40.
7. Podgórski T.: Masaż w rehabilitacji i sporcie. AWF Warszawa 1996:13-17.
8. Hasson D., Arnetz B., Jelveus L.: A randomized clinical trial of the treatment effects of massage compared to relaxation tape recordings on diffuse long term pain. Psychother. Psychosom. 2004; 73(1): 17-24.
9. Magiera L, Kasperczyk T.: Segmentarny masaż leczniczy. Bio-Styl Kraków 1995:40-55.
10. Lubecki A., Hura U.: Ustalenie dawki terapeutycznej zabiegów lampą Bioptron na podstawie reakcji naczyniowych potwierdzonych badaniami kamerą termowizyjną. V Krajowa Konferencja Termografia i termometria w podczerwieni. Ustroń 14-16 listopada 2002.
11. Rudzińska A., Nowotny J., Gieremek K., Białek M.: Zastosowanie reografii impedancyjnej do oceny kontralateralnych efektów naczynioodruchowych po zabiegu kriostymulacji. Fizjoterapia 1995; 4: 9-13.
12. Walaszek R.: Masaż z elementami rehabilitacji. Rehmed Kraków 1999;61-63.
13. Moyer C, Rounds J., Hannum J.: A meta-analysis of massage therapy research. Psychol. Bull. 2004; 130(1): 3-18.
14. Podgórski T.: Masaż w rehabilitacji i sporcie. AWF Warszawa 1996: 13-17.
15. Głodzik J., Macedoński A., Dudek J. Jaśkiewicz J.: Prąd Ultra Reiz jako sposób leczenia fizykalnego. Fizjoterapia 1999;7(1): 49-50.
16. Kassolik K., Nowak B.: Masaż medyczny w leczeniu zespołu bólowego dolnego odcinka kręgosłupa. Pol. Med. Rodz. 2000; 2(1): 55-57.
17. Kassolik K., Nowak B., Andrzejewski W.: Masaż medyczny jako jeden ze sposobów leczenia zespołu bólowego dolnego odcinka kręgosłupa. Pol. Med. Rodz. 2000; 2 (4): 519-522.
18. Gierlotka S.: Electrophysiology of the Human Skin Under Climatically Difficult Conditions. Pol. J. Med. Phus. Engin. 2000; 6(4): 251-267.
19. Marszałek A.: Zastosowanie wybranych metod badawczych do oceny krążenia obwodowego krwi. Medycyna Pracy LI 2000; 299-309.
20. Pawlak H.: Masaż medyczny w normalizacji czynności układu ruchu w wieku podzszłum Pol. Med. Rodz. 2000; 2(3): 382-384.
21. Kosiński H., Oszukowski P.: Przebieg dróg nerwowych łączących się z aktywnymi biologicznie punktami kończyn dolnych. Akupunktura polska 1997; 6. 255-261.
22. Kruszewski S., Pakuła A.: Reumatologia 1973; 4:375.
23. Rudawski G.: Pol. Przegl. Rad. Med. Nukl. 1988. 44(1):1-2.
24. Buczyłko K., Więcek B., Chwała C.: Termograficzna ocena wyników skórnych testów punktowych w różnych polach przedramienia. Lekarz Wojskowy supl.II 1999: 137-145.
25. Saulicz E., Nowotny J., Gieremek K., Rudzińska A.: Miejscowe oraz konsensualne zmiany temperatury skóry po zastosowaniu niektórych zabiegów fizykalnych. Postępy rehabilitacji 1994; supl.1:260-6.
26. Drust B.: The effects of Massage on Intra Muscular Temperature in the Vastus Lateralis in Humans. Inter. J. of Sports Medic. 2003; Aug. 24(6): 395-340.
