Ponad 7000 publikacji medycznych!
Statystyki za 2021 rok:
odsłony: 8 805 378
Artykuły w Czytelni Medycznej o SARS-CoV-2/Covid-19

Poniżej zamieściliśmy fragment artykułu. Informacja nt. dostępu do pełnej treści artykułu
© Borgis - Postępy Nauk Medycznych 9/2017, s. 493-499
Ewa Kamińska-El-Hassan1, Agnieszka Mikulska1, Joanna Wójtowicz2, *Małgorzata Witkowska-Zimny1
Komponenty komórkowe mleka kobiecego
Cellular components of human breastmilk
1Zakład Biofizyki i Fizjologii Człowieka, Wydział Nauki o Zdrowiu, Warszawski Uniwersytet Medyczny
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. med. Jacek Przybylski
2Klinika Pediatrii, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
Kierownik Kliniki: dr hab. med. Teresa Jackowska, prof. nadzw. CMKP
Streszczenie
Mleko ludzkie stanowi optymalne źródło składników odżywczych i substancji aktywnie czynnych dla noworodka. Przez wiele lat mleko kobiece było traktowane i badane głównie pod względem wartości odżywczej, stąd dostępne są liczne analizy jego kaloryczności, jak również analizy składu białkowego, węglowodanowego, lipidowego, mineralnego oraz komórek odpornościowych i związków zwiększających bierną i czynną ochronę noworodka. Obecność w mleku komórek matki innych niż immunologiczne, takich jak komórki progenitorowe wraz z komórkami macierzystymi oraz bakterie symbiotyczne, otwiera naszą wiedzę na zupełnie nowe znaczenie karmienia naturalnego. Mleko kobiece zawiera heterogenną populację komórek obejmującą: leukocyty, komórki nabłonka w różnych stadiach rozwojowych, komórki macierzyste i progenitorowe. Co istotne, może być ono łatwo dostępnym, nieinwazyjnym, niebudzącym zastrzeżeń etycznych źródłem tych komórek, które mogą być pozyskiwane do wykorzystania w terapii komórkowej.
Obecność w mleku komórek matki innych niż immunologiczne, takich jak komórki progenitorowe wraz z komórkami macierzystymi oraz bakterie symbiotyczne, niewątpliwie odgrywa istotną rolę w rozwoju niemowlęcia, ale także otwiera naszą wiedzę na zupełnie nowe znaczenie karmienia naturalnego.
W bazach danych znajdują się nieliczne prace związane z analizą składu komórkowego mleka. Prezentowany artykuł podsumowuje aktualny stan wiedzy o komórkowych elementach mleka kobiecego.
Summary
Human breast milk is considered as the optimal nutrition for infants, providing essential nutrients and a variety of bioactive compounds. Less attention has been paid to the other components of breast milk, such as mother cells and bacteria. Recent breakthroughs confirm that breastmilk cellular composition is more heterogeneous than previously thought and that even stem cell are present. The presence of progenitors/stem cells in human milk generates numerous question and implication for breasfeeding, newborn and maternal health, but also opens a new perspective of future potential applications of these cells in regenerative medicine. Furthermore, breastmilk is also a source of commensal and beneficial bacteria, including lactic acid bacteria and bifidobacteria. Microbiome is presumed to colonize the infant gastrointestinal tract and for sure have therefore still unknown influence on infants health. This review summarizes the current knowledge of cells present in human breastmilk, such as leukocytes, epithelial cells, stem cells and also potential probiotic bacteria.



Wstęp
Mleko kobiece jest najlepszym pokarmem dla dziecka w początkowym etapie jego rozwoju. Podstawowe substraty, takie jak: białka, lipidy, węglowodany, witaminy i minerały, zostały przebadane i uznane za najbardziej optymalne pod względem rodzaju, składu, ilości i niezbędnych właściwości do wzrostu niemowlęcia, stanowiąc tym samym wzorzec składu pokarmu zastępczego. Właściwości odżywcze mleka kobiecego są znane od setek lat, ale obecnie pokarm kobiecy jest traktowany jako istotny lek w wielu zastosowaniach klinicznych. Jest to niewątpliwie związane z obecnością elementów komórkowych, które decydują o jego unikatowych właściwościach. Przez niektórych autorów mleko ludzkie jest uznawane za biologicznie czynną, żywą tkankę (1, 2). Istnienie różnorodnych komórek matki w mleku ludzkim: leukocytów, komórek nabłonka w różnych stadiach rozwojowych, komórek macierzystych, progenitorowych oraz bakterii probiotycznych, wyznacza nowy kierunek badań nad laktacją i otwiera perspektywy dla nowych zastosowań mleka ludzkiego.
Całkowita zawartość komórek w mleku kobiecym jest największa w pierwszych dniach laktacji. Liczebność poszczególnych populacji komórek nie jest jednakowa i zależy od wielu czynników, w tym między innymi: okresu laktacji, stanu zdrowia matki, jej diety oraz predyspozycji genetycznych.
Bakterie symbiotyczne zasiedlające przewód pokarmowy oprócz kształtowania prawidłowej flory jelitowej są także pierwszymi antygenami stymulującymi fizjologiczne dojrzewanie układu immunologicznego. W niniejszej pracy zostaną omówione najważniejsze komponenty komórkowe ludzkiego mleka, mające znaczenie dla jego potencjalnego zastosowania terapeutycznego.
Komórki układu immunologicznego w mleku kobiecym
Zawartość i funkcja immunoprotekcyjna komórek układu immunologicznego w mleku matki jest od wielu lat dobrze znana i intensywnie badana z uwzględnieniem zmian ilościowych uzależnionych od okresu laktacji, stanu zdrowia matki i innych czynników, przy czym najbogatsze w czynniki protekcyjne jest colostrum (siara). Komórki odpornościowe, takie jak limfocyty T i limfocyty B, makrofagi i neutrofile, a także przeciwciała, zwłaszcza wydzielnicza immunoglobulina A (sIgA), odpowiadają za odporność bierną noworodka. Ponadto, inne czynniki immunomodulujące, takie jak czynniki wzrostu, cytokiny, chemokiny, oligosacharydy, mucyny, lizozymy (LY), laktoferyna (LA), laktoperoksydaza (LCP), polipeptyd bogaty w prolinę, wpływają korzystnie na niedojrzały układ odpornościowy noworodka, wzmacniają jego mechanizmy obronne oraz stymulują jego rozwój (3-5). Jednak badania Trend i wsp. wykazały, że leukocyty nie są najliczniejszą grupą komórek, jak dotąd sądzono. Wyniki z wykorzystaniem wielokolorowej cytometrii przepływowej dowodzą, że komórki te stanowią do 20% elementów komórkowych siary (6, 7). Zawartość leukocytów w siarze może osiągać 1 x 109 komórek/ml. Około 80% z nich stanowią makrofagi, które pochodzą z krwi matki, przedostając się przez gruczoł nabłonka. W wyniku działania IL-4 oraz stymulacji przez sfagocytowane składniki mleka, mają one zdolność przekształcania się w komórki dendrytyczne, zdolne do pobudzania limfocytów Th i Tc noworodka. Dzięki temu możliwa jest skuteczna ochrona przed patogenami i wspomaganie rozwoju niedojrzałego jeszcze układu odpornościowego dziecka (3, 4, 8-10). Leukocyty obecne w mleku po dostaniu się do układu pokarmowego dziecka przenikają barierę jelitową. Badania na modelu mysim wykazały obecność leukocytów pochodzących z mleka w wątrobie oseska w 5. i 6. dniu po porodzie (5, 11). W kolejnych tygodniach laktacji zawartość leukocytów znacząco spada, osiągając średnio 0-2% wszystkich komórek mleka. Różnica w zawartości leukocytów w mleku przejściowym i dojrzałym zdrowych kobiet nie jest znacząca (7).
Makrofagi zawarte w siarze mają zdolność fagocytozy bez wcześniejszej opsonizacji, zawierają receptory dla laktoferyny i wydzielniczej IgA (sIgA). Ponadto zawierają wewnątrzkomórkową sIgA, która stanowi około 5-10% całkowitej sIgA mleka i może zostać uwolniona po stymulacji błony komórkowej makrofaga. Makrofagi są źródłem prostaglandyn, uwalniają cytokiny, lizozym, laktoferynę, interleukiny (IL-1, IL-6) oraz czynnik martwicy nowotworów (TNF). Wykazują spontaniczną sekrecję IL-8, która działając na nie autokrynnie, dodatkowo nasila ich zdolność do fagocytozy i niszczenia patogenów. Monocyty zawarte w ludzkim mleku posiadają też funkcje komórek prezentujących antygeny, dzięki czemu odgrywają rolę w aktywacji limfocytów T (4).
Limfocyty zawarte w mleku kobiecym składają się w około 80% z komórek T i w około 20-25% z komórek B (8, 12). Badania wskazują na pochodzenie limfocytów z prekursorów wytwarzanych w kępkach Peyera i grudkach limfatycznych tkanki limfatycznej wiązanej z jelitami (ang. gut associated lymphoid tissue – GALT) oraz oskrzelami (ang. bronchus associated lymphoid tissue – BALT) (4, 13). Cytotoksyczna odpowiedź limfocytów zawartych w mleku jest niska. Komórki B ulegają w gruczole piersiowym końcowemu różnicowaniu w komórki plazmatyczne wydzielające IgA. Pomocne w tym procesie są zawarte w siarze: czynnik pomocniczy (alfa-HF) oraz komórki T i ich cytokiny, które stymulują komórki B do dojrzewania w komórki plazmatyczne wydzielające IgA (14).
Wszystkie komórki immunologiczne wchodzą we wzajemną sieć interakcji, by w efekcie bezpośrednio i pośrednio podnosić zdolność immunologiczną dziecka do ochrony przed zakażeniami, a także przyczyniać się do dojrzewania jego układu immunologicznego (15).
Wpływ infekcji u matki lub dziecka na zawartość komórek immunologicznych w mleku kobiecym
Badania sugerują, że na zawartość składników immunologicznych w mleku ma wpływ nie tylko stan zdrowia matki, ale także karmionego przez nią noworodka (16).
W czasie infekcji matki lub dziecka istotnie wzrasta zawartość niektórych składników immunologicznych, w tym leukocytów, makrofagów czy czynnika martwicy TNFα (9, 15). Odsetek leukocytów może osiągnąć nawet 94% wszystkich komórek. Po infekcji liczba leukocytów obniża się do wartości standardowych dla danego okresu laktacji. Sugeruje to możliwość wykorzystania badania składu komórkowego mleka kobiecego jako dodatkowego narzędzia do oceny stanu zdrowia kobiety lub karmionego noworodka (9, 17).
Wpływ czasu trwania ciąży na zawartość leukocytów w mleku kobiecym
Niektóre badania wskazują na występowanie zależności pomiędzy terminem porodu a zawartością leukocytów. Badanie Trend i wsp. oceniało zawartość leukocytów w mleku kobiet, które urodziły ekstremalnie przedwcześnie (< 28. tc), bardzo przedwcześnie (28.-31. tc), średnio przedwcześnie (32.-36. tc) oraz w terminie (37.-41. tc). Nie wykazano w nim różnic pomiędzy całkowitą zawartością leukocytów a terminem porodu, jednak zauważono zmienne wartości poszczególnych linii leukocytów w zależności od długości trwania ciąży. W siarze zawartość niecytotoksycznych limfocytów T oraz limfocytów B negatywnie korelowały z długością ciąży. W mleku przejściowym zawartość prekursorów komórek B była wyższa u kobiet, które urodziły ekstremalnie przedwcześnie. Ponadto, odsetek neutrofili wzrastał wraz z długością trwania ciąży. Mleko dojrzałe charakteryzowało się znacząco niższymi wartościami komórek NK oraz cytotoksycznych komórek T w grupie kobiet rodzących < 28. tc, za to zawartość limfocytów B w tej grupie rodzących była wyższa (7).
Wyniki badań opublikowane na przełomie lat 80. i 90. nie wskazują tak jednoznacznych tendencji (18-21). Brak jednoznacznych rezultatów pokazuje potrzebę przeprowadzenia dobrze zaplanowanych metodologicznie badań na dużych populacjach kobiet rodzących w różnych terminach, by jednoznacznie określić związek długości trwania ciąży i obecności poszczególnych komórek immunologicznych w mleku kobiecym.
Komórki nabłonkowe, nabłonkowo-mięśniowe oraz wydzielnicze w mleku kobiecym
Mleko kobiece zawiera również całe spektrum komórek pochodzenia nieimmunologicznego, które wykazują różny poziom zróżnicowania. Są to: komórki macierzyste, komórki epitelialne (nabłonkowe), bardziej zróżnicowane mioepitelialne (nabłonkowo-mięśniowe) oraz laktocyty – komórki wydzielnicze mleka (22-24). Obecność w mleku komórek somatycznych pochodzących od matki jest dowodem, że mleko pełni wiele funkcji w życiu noworodka, nie tylko związanych z dostarczaniem składników odżywczych. Rola tych komponentów mleka nie jest jeszcze poznana (24).
Komórki epitelialne

Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
  • Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
  • Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
  • Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.

Opcja #1

24

Wybieram
  • dostęp do tego artykułu
  • dostęp na 7 dni

uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony

Opcja #2

59

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 30 dni
  • najpopularniejsza opcja

Opcja #3

119

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 90 dni
  • oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. O’Hare EM, Wood A, Fiske E: Human milk banking. Neonatal Netw 2013; 32(3): 175-183.
2. Bernatowicz-Łojko U: Rola pokarmu kobiecego w profilaktyce i leczeniu. Post Neonatol 2008; 2: 142-143.
3. Ballad O, Morrow A: Human milk composition: nutrients and bioactive factors. Pediatr Clin North Am 2013; 60(1): 49-74. DOI: 10.1016/j.pcl.2012.1010.1002.
4. Borysiewicz-Sańczyk H, Szczepański M: Komórki mleka kobiecego. Post Neonatol 2009; 1(15): 13-18.
5. Rak K, Bronkowska M: Immunologiczne znaczenie siary. Hygeia Public Health 2014; 49(2): 249-254.
6. Hassiotou F, Geddes D: Immune cell-mediated protection of the mammary gland and the infant during breastfeeding. Adv Nutr 2015; 6(3): 267-275.
7. Trend S, de Jong E, Lloyd M et al.: Leukocyte populations in human preterm and term breast milk identified by multicolour flow cytometry. PLoS ONE 2015; 10(8): e0135580.
8. Field C: The immunological components of human milk and their effect on immune development in infants. J Nutr 2005; 135: 1-4.
9. Hassiotou F, Hepworth A, Metzger P et al.: Maternal and infant infections stimulate a rapid lekocyte response in breastmilk. Clin Trans Immunology 2013; 2: e3. DOI: 10.1038/cti.2013.1031.
10. Islam N, Ahmed L, Khan N et al.: Immune components (IgA, IgM, IgG immune cells) of colostrum of Bangladeshi mothers. Pediatr Int 2006; 48: 543-548.
11. Zhou L, Yoshimura Y, Huang Y et al.: Two independent pathways of maternal cell transmission to offspring: through placenta during pregnancy and by breast-feeding after birth. Immunology 2000; 101: 570-581.
12. Peroni D, Chirumbolo S, Veneri D et al.: Colostrum-derived B and T cells as an extra-lymphoid compartment of effector cell populations in humans. J Matern Fetal Neonatal Med 2013; 26: 137-142.
13. Chernishov V, Slukvin I: Mucosal immunity of the mammary gland and immunology of mother/newborn interrelation. Arch Immunol Ther Exp 1990; 38: 145-164.
14. Xanthou M: Immune protection of human milk. Biol Neonate 1998; 74: 121-133.
15. Riskin A, Almog M, Peri R et al.: Changes in immunomodulatory constituents of human milk in response to active infection in the nursing infant. Pediatr Res 2012; 71: 220-225. DOI: 210.1038/pr.2011.1034.
16. Bryan DL, Hart PH, Forsyth K, Gibson R: Immunomodulatory constituents of human milk change in response to infant bronchiolitis. Pediatr Allergy Immunol 2007; 18(6): 495-502.
17. He Y, Lawlor N, Newburg D: Human Milk Components Modulate Toll-Like Receptor-Mediated Inflammation. Adv Nutr 2016; 7(1): 102-111.
18. Dawarkadas A, Saha K, Mathur N: A comparative study of cells and anti-microbial proteins in colostrum of mothers delivering pre- and full-term babies. J Trop Pediatr 1991; 37(5): 214-219.
19. Goldmann A, Garza C, Nichols B et al.: Effects of prematurity on the immunologic system in human milk. J Pediatr 1982; 101(6): 901-905.
20. Jain N, Mathur N, Sharma V, Dwarkadas A: Cellular composition including lymphocyte subsets in preterm and full term human colostrum and milk. Acta Paediatr Scand 1991; 80(4): 395-399.
21. Rodriguez C, Subiza J, Mateos P et al.: Comparative functional study of colostral macrophages from mothers delivering preterm and at term. Acta Paediatr Scand 1989; 78(3): 337-341.
22. Alsaweed M, Hepworth A, Lefevre C et al.: Human milk microRNA and total RNA differ depending on milk fractionation. J Cell Biochem 2015; 116(10): 2397-2407.
23. Hassiotou F, Beltran A, Chetwynd E et al.: Breastmilk is a novel source of stem cells with multilineage differentiation potential. Stem Cells 2012; 30(10): 2164-2174.
24. Hassiotou F, Geddes D, Hartmann P: Cells in human milk: state of the science. J Hum Lact 2013; 29(2): 171-182.
25. Hassiotou F, Geddes D: Anatomy of the human mammary gland: current status of knowledge. Clin Anat 2013; 26(1): 29-48.
26. Villadsen R, Fridriksdottir AJ, Ronnov-Jessen L et al.: Evidence for a stem cell hierarchy in the adult human breast. J Cell Biol 2007; 177(1): 87-101.
27. Indumathi S, Dhanasekaran M, Rajkumar J, Sudarsanam D: Exploring the stem cell and non-stem cell constituents of human breast milk. Cytotechnology 2013; 65(3): 385-393.
28. Tiede B, Kang Y: From milk to malignancy: the role of mammary stem cells in development, pregnancy and breast cancer. Cell Res 2011; 21(2): 245-257.
29. Pichiri G, Lanzano D, Piras M et al.: Human breast milk stem cells: a new challenge for perinatologists. JPNIM 2016; 5(1): 1-7.
30. Twigger A, Hepworth A, Lai C et al.: Gene expression in breastmilk cells is associated with maternal and infant characteristics. Sci Rep 2015; 5: 12933.
31. Bocker W, Moll R, Poremba C et al.: Common adult stem cells in the human breast give rise to glandular and myoepithelial cell lineages: a new cell biological concept. Lab Invest 2002; 82(6): 737-746.
32. Amir L, Donath S: A systematic review of maternal obesity and breastfeeding intention, initiation and duration. BMC Pregnancy Childbirth 2007; 7: 9.
33. Hassiotou F, Hartmann P: At the dawn of a new discovery: the potential of breast milk stem cells. Adv Nutr 2014; 5(6): 770-778.
34. Kakulas F: Breast milk: a source of stem cells and protective cells for the infant. Infant 2015; 11(6): 187-191.
35. Shackleton M, Vaillant F, Simpson K et al.: Generation of a functional mammary gland from a single stem cell. Nature 2006; 439(7072): 84-88.
36. Sun W, Kang K, Morita I et al.: High susceptibility of a human breast epithelial cell type with stem cell characteristics to telomerase activation and immortalization. Cancer Res 1999; 59(24): 6118-6123.
37. Visvader J: Keeping abreast of the mammary epithelial hierarchy and breast tumorigenesis. Genes Dev 2009; 23(22): 2563-2577.
38. Cregan M, Fan Y, Appelbee A et al.: Identification of nestin-positive putative mammary stem cells in human breastmilk. Cell Tissue Res 2007; 329(1): 129-136.
39. Young R: Control of the embryonic stem cell state. Cell 2011; 144(6): 940-954.
40. Joshi P, Jackson H, Beristain A et al.: Progesterone induces adult mammary stem cell expansion. Nature 2010; 465(7299): 803-807.
41. Health and Nutritional Properties of Probiotics in Food including Powder Milk with Live Lactic Acid Bacteria:Report of a Joint FAO/WHO Expert Consultation on Evaluation of Health and Nutritional Properties of Probiotics in Food Including Powder Milk with Live Lactic Acid Bacteria, 2001.
42. Boix-Amoros A, Collado M, Mira A: Relationship between milk microbiota, bacterial load, macronutrients, and human cells during lactation. Front Microbiol 2016; 7: 492.
43. Martin R, Langa S, Reviriego C et al.: Human milk is a source of lactic acid bacteria for the infant gut. J Pediatr 2003; 143(6): 754-758.
44. Iwase T, Uehara Y, Shinji H et al.: Staphylococcus epidermidis Esp inhibits Staphylococcus aureus biofilm formation and nasal colonization. Nature 2010; 465(7296): 346-349.
45. Cabrera-Rubio R, Collado M, Laitinen K et al.: The human milk microbiome changes over lactation and is shaped by maternal weight and mode of delivery. Am J Clin Nutr 2012; 96(3): 544-551.
46. Urbaniak C, Angelini M, Gloor G, Reid G: Human milk microbiota profiles in relation to birthing method, gestation and infant gender. Microbiome 2016; 4: 1.
47. Qian L, Song H, Cai W: Determination of Bifidobacterium and Lactobacillus in breast milk of healthy women by digital PCR. Benef Microbes 2016; 7(4): 559-569.
48. Langa S, Maldonado-Barragan A, Delgado S et al.: Characterization of Lactobacillus salivarius CECT 5713, a strain isolated from human milk: from genotype to phenotype. Appl Microbiol Biotechnol 2012; 94(5): 1279-1287.
49. Rescigno M, Urbano M, Valzasina B et al.: Dendritic cells express tight junction proteins and penetrate gut epithelial monolayers to sample bacteria. Nat Immunol 2001; 2(4): 361-367.
50. Perez P, Dore J, Leclerc M et al.: Bacterial imprinting of the neonatal immune system: lessons from maternal cells? Pediatrics 2007; 119(3): e724-732.
51. Cho I, Blaser M: The human microbiome: at the interface of health and disease. Nat Rev Genet 2012; 13(4): 260-270.
52. Tamburini S, Shen N, Wu H, Clemente J: The microbiome in early life: implications for health outcomes. Nat Med 2016; 22(7): 713-722.
53. Martı?n R, Langa S, Reviriego C et al.: The commensal microflora of human milk: new perspectives for food bacteriotherapy and probiotics. Trends Food Sci Technol 2004; 15(3-4): 121-127.
54. Soto A, Martin V, Jimenez E et al.: Lactobacilli and bifidobacteria in human breast milk: influence of antibiotherapy and other host and clinical factors. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2014; 59(1): 78-88.
55. Olivares M, Diaz-Ropero M, Martin R et al.: Antimicrobial potential of four Lactobacillus strains isolated from breast milk. J Appl Microbiol 2006; 101(1): 72-79.
56. Heikkila M, Saris P: Inhibition of Staphylococcus aureus by the commensal bacteria of human milk. J Appl Microbiol 2003; 95(3): 471-478.
57. Gronlund M, Gueimonde M, Laitinen K et al.: Maternal breast-milk and intestinal bifidobacteria guide the compositional development of the Bifidobacterium microbiota in infants at risk of allergic disease. Clin Exp Allergy 2007; 37(12): 1764-1772.
58. Martin R, Jimenez E, Heilig H et al.: Isolation of bifidobacteria from breast milk and assessment of the bifidobacterial population by PCR-denaturing gradient gel electrophoresis and quantitative real-time PCR. Appl Environ Microbiol 2009; 75(4): 965-969.
59. Liu X, Ding Z: Medical application of breast milk banks. Zhongguo Dang Dai Er Ke Za Zhi 2014; 16(7): 674-678.
otrzymano: 2017-08-07
zaakceptowano do druku: 2017-08-30

Adres do korespondencji:
*Małgorzata Witkowska-Zimny
Zakład Biofizyki i Fizjologii Człowieka Wydział Nauki o Zdrowiu Warszawski Uniwersytet Medyczny
ul. Chałubińskiego 5, 02-004 Warszawa
tel. +48 (22) 628-63-34
fax +48 (22) 628-78-46
mwitkowska@wum.edu.pl

Postępy Nauk Medycznych 9/2017
Strona internetowa czasopisma Postępy Nauk Medycznych