Dorota Olczak-Kowalczyk1, Agnieszka Mielczarek2, Teresa Jackowska3, Maria Mielnik-Błaszczak4, *Anna Turska-Szybka1, Justyna Opydo-Szymaczek5, Anna Jurczak6, Urszula Kaczmarek7
Środki fluorkowe w zapobieganiu i leczeniu próchnicy i erozji zębów u dzieci, młodzieży i dorosłych – rekomendacje Polskich Ekspertów. Aktualizacja zaleceń: Indywidualna profilaktyka fluorkowa u dzieci, młodzieży – rekomendacje Polskich Ekspertów
Fluoride agents in the prevention and treatment of dental caries and erosion in children, adolescents and adults – recommendations of Polish Experts. Update of recommendations: Individual fluoride prevention in children and adolescents –recommendations of Polish Experts
1Zakład Stomatologii Dziecięcej, Warszawski Uniwersytet Medyczny
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. n. med. Dorota Olczak-Kowalczyk
2Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej z Endodoncją, Warszawski Uniwersytet Medyczny
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. n. med. Agnieszka Mielczarek
3Klinika Pediatrii, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Szpital Bielański Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej, Warszawa
Kierownik Kliniki: dr hab. med. Teresa Jackowska, prof. nadzw. CMKP
4Katedra i Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego, Lublin
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. n. med. Maria Mielnik-Błaszczak
5Katedra i Klinika Stomatologii Dziecięcej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik Katedry i Kliniki: prof. dr hab. n. med. Maria Borysewicz-Lewicka
6Zakładu Stomatologii Dziecięcej IS, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
Kierownik Zakładu: dr hab. n. med. Anna Jurczak
7Zakład Stomatologii Zachowawczej i Pedodoncji, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. n. med. Urszula Kaczmarek
Streszczenie
Wstęp. Środki zawierające związki fluoru znajdują szerokie zastosowanie we współczesnym postępowaniu stomatologicznym zgodnym z zasadami stomatologii minimalnie interwencyjnej. Są skuteczne zarówno w ograniczeniu ryzyka powstawania i rozwoju próchnicy i erozji zębów mlecznych i stałych, jak i nieinwazyjnym leczeniu tych patologii. Warunkiem bezpieczeństwa i skuteczności stosowania środków zawierających związki fluoru jest znajomość różnych metod oraz przestrzeganie aktualnych zasad ich aplikacji. Powszechne stosowanie środków zawierających związki fluoru jest określane jako „profilaktyka fluorkowa”, choć zakres ich stosowania dalece wykracza poza zapobieganie próchnicy zębów.
Cel pracy. W ramach działalności Grupy Roboczej ds. Profilaktyki Fluorkowej Polskiego Oddziału Sojuszu dla Przyszłości Wolnej od Próchnicy (ACFF PL) i Polskiego Towarzystwa Stomatologii Dziecięcej (PTSD) powołano zespół ekspertów w dziedzinie stomatologii dziecięcej, stomatologii zachowawczej oraz pediatrii w celu aktualizacji stanowiska dotyczącego indywidualnego stosowania środków zawierających związki fluoru w postępowaniu stomatologicznym u dzieci, młodzieży i dorosłych w Polsce.
Materiał i metody. Dokonano przeglądu piśmiennictwa dotyczącego poziomu wiedzy na temat roli związków fluoru w utrzymaniu zdrowia jamy ustnej oraz ich stosowania u osób w wieku rozwojowym i przez osoby dorosłe w Polsce. Analiza dotyczyła również skuteczności i bezpieczeństwa stosowania środków fluorkowych oraz zaleceń w zakresie profilaktyki fluorkowej organizacji i towarzystw naukowych w różnych krajach na świecie. Ostatnia wersja dokumentu była dyskutowana i zaakceptowana przez zespół ekspertów w dziedzinie stomatologii dziecięcej i stomatologii zachowawczej oraz pediatrii w dniu 4 kwietnia 2019 roku. Aktualizację zaplanowano nie później niż po 5 latach od jego publikacji.
Wyniki. Dokument zawiera podstawowe informacje dotyczące potrzeb edukacyjnych i profilaktyczno-leczniczych w zakresie próchnicy i erozji zębów w Polsce, mechanizmu przeciwpróchnicowego działania fluoru, bezpieczeństwa i skuteczności różnych metod indywidualnego stosowania środków zawierających związki fluoru i zasad ich stosowania w zapobieganiu i leczeniu próchnicy i erozji zębów w zależności od wieku oraz zagrożenia tymi patologiami.
Wnioski. Skuteczność środków zawierających związki fluoru w zapobieganiu i leczeniu próchnicy oraz erozji zębów obecnie nie budzi wątpliwości, a ich stosowanie zgodnie z opracowanymi zasadami jest bezpieczne dla pacjentów. W porównaniu ze stosowaniem wyłącznie pasty do zębów z fluorem kombinacja stosowania pasty do zębów z fluorem z inną metodą zwiększa szansę redukcji próchnicy zębów: z lakierem fluorkowym – 48%, z żelem fluorkowym – 14%, z płukanką – 7%. Obok prawidłowej diety i higieny jamy ustnej stosowanie środków zawierających związki fluoru pozostaje podstawową metodą zapobiegania próchnicy zębów. Najbardziej korzystne w profilaktyce erozji są preparaty o wysokim stężeniu, kwaśnym pH, zawierające poliwalentne związki fluoru. Zaleca się stosowanie past do zębów i płynów do płukania jamy ustnej zawierających fluorek lub chlorek cyny. Potencjał ochronny wzrasta podczas długotrwałego stosowania pasty z fluorkiem cyny. Skuteczną formą profilaktyki erozji jest codzienna aplikacja żelu AmF/NaF zawierającego 1,23% F o niskim pH oraz żel zawierający fluorek cyny (II).
Summary
Introduction. Fluoride-containing agents have a wide range of uses that have dental maintenance in line with the principles of minimal dentistry. They are effective in reducing the risk and progression of caries and erosion of deciduous and permanent teeth, and these pathologies are non-invasive. The safety condition and the base point of the fluoride device is the knowledge of various methods and patterns in accordance with the principle of their application. The common setting of measures for the establishment of preventive measures is termed “fluoride prophylaxis”, although some of them do so far dictate the recognition of tooth decay.
Aim. As part of the activities of the Working Group on Fluoride Prevention of the Polish Division of the Alliance for a Caries-Free Future (ACFF PL) and the Polish Society of Pediatric Dentistry (PTSD), experts in the field of pediatric dentistry, team dentistry and pediatrics were appointed to update consensus statement of Polish experts on individual caries prevention with fluoride in children, adolescents and adults in Poland.
Material and methods. We reviewed the literature of the equilibrium at the service level on the provision of technical assistance in the field of work performance and their application to people in the system and by people in Poland. The analysis covers measures to complement fluoride safety measures and recommendations for fluoride prevention and scientific workshops in different countries around the world. The last version of the document discussed and approved by experts in the field of pediatric dentistry, conservative dentistry and paediatrics on April 4, 2019. The update is planned no later than 5 years after its publication.
Results. The documents contain basic information on educational needs and educational profiles in the field of tooth decay and erosion in Poland, the mechanism of anti-caries effect of fluoride, protective devices and different individual methods as well as imposed measures regulating issues related to regulations and provisions regarding restrictions on the prevention of caries and erosion in regulations from age and the risk of these pathologies.
Conclusions. The effectiveness of agents containing fluorine compounds in the prevention and treatment of tooth decay and erosion of teeth is not in doubt at present, and their use in accordance with the developed principles is safe for patients. Compared to using only fluoride toothpaste, the combination of fluoride toothpaste with another method increases the chance of reducing tooth decay: with fluoride varnish – 48%, with fluoride gel – 14%, with rinsed – 7%. In addition to proper diet and oral hygiene, the use of agents containing fluoride compounds remains the basic method of preventing tooth decay. Highly concentrated, acidic pH formulations containing polyvalent fluorine compounds are the most preferred for erosion prophylaxis. It is recommended to use toothpastes and mouthwashes that contain fluoride or tin chloride. The protective potential increases with long-term use of the tin fluoride toothpaste. An effective form of erosion prophylaxis is the daily application of an AmF / NaF gel containing 1.23% F at low pH and a gel containing tin (II) fluoride.
Wprowadzenie
Podstawowym celem współczesnego postępowania stomatologicznego jest utrzymanie zdrowia jamy ustnej oraz jak najdłuższe zachowanie funkcjonalnego, naturalnego uzębienia. Zakłada ono ocenę ryzyka powstania i rozwoju próchnicy zębów i stanu zmian próchnicowych (liczba, aktywność, zaawansowanie), zaplanowanie i wdrożenie działań profilaktyczno-leczniczych zarówno w odniesieniu do pacjenta, jak i konkretnego zęba. Środki zawierające związki fluoru znajdują szerokie zastosowanie w zapobieganiu powstawania zmian próchnicowych i starć erozyjnych oraz w ich nieinwazyjnym leczeniu (1). Preparaty fluoru są rekomendowane przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), Europejską Komisję ds. Zdrowia i Żywności (EU Commission DG Health & Food Safety [SANTE]) i Światową Federację Dentystyczną (FDI World Dental Federation) jako skuteczne i bezpieczne. Podkreśla się również konieczność monitorowania ekspozycji na fluor i jego związki oraz oceny efektywności ich działania (2-4).
Indywidualnie fluor może być dostarczany:
– doustnie (tabletki lub krople) – metoda endogenna (suplementacja), wpływa na mineralizację rozwijających się twardych tkanek zęba,
– zewnętrznie – metoda egzogenna, przez miejscową aplikację na wyrznięte zęby.
Pasty do zębów, płukanki, pianki, żele i lakiery zawierają różne stężenia związków fluoru. Mogą być one stosowane w domu, samodzielnie przez pacjenta (stosowanie domowe) lub w gabinecie stomatologicznym (aplikacja profesjonalna). Warunkiem skuteczności i bezpieczeństwa ich wykorzystywania jest przestrzeganie zasady indywidualnego doboru metod i środków, z uwzględnieniem ekspozycji na związki fluoru pochodzące z różnych źródeł, poziomu ryzyka próchnicy, wieku pacjenta i jego indywidualnych potrzeb.
Należy podkreślić, że działania profilaktyczno-lecznicze z zastosowaniem środków zawierających związki fluoru w podstawowym zakresie mogą być realizowane w świadczeniach gwarantowanych, finansowanych ze środków publicznych („Wykaz świadczeń ogólnostomatologicznych dla dzieci i młodzieży do ukończenia 18. roku życia” oraz „Wykaz świadczeń stomatologicznych dla dzieci od 6. miesiąca życia do ukończenia 19. roku życia w formie 13 zróżnicowanych dla wieku pakietów działań zapobiegawczych”).
W latach 2013, 2016 i 2019 opublikowano stanowiska Niezależnego Panelu Ekspertów na temat indywidualnej profilaktyki fluorkowej (5-7). Rozpowszechniane nieprawdziwe informacje o szkodliwości stomatologicznych środków zawierających fluorki i jednocześnie pojawiające się nowe badania naukowe dotyczące bezpieczeństwa i skuteczności ich stosowania zobowiązują do zaktualizowania ww. dokumentów. Należy także podkreślić, że na rynku pojawia się coraz więcej past do zębów bez związków fluoru. Światowy rynek ziołowych past do zębów wyceniono w 2018 roku na 1,5 miliarda USD i planowany jest wzrost do 2,3 miliarda USD w 2026 roku (8). Wielu producentów tych produktów wskazuje na zawarte w nich składniki jako alternatywę dla fluoru. Dowody na ich skuteczność w walce z próchnicą zębów w porównaniu z fluorem są jednak niewystarczające (9). Dodatkowo, istniejące dowody o niskiej jakości wskazują na to, że ksylitol może mieć właściwości przeciwpróchnicowe, jednak tylko w połączeniu ze związkiem fluoru w preparacie do czyszczenia zębów (10, 11). Podobnie, skuteczność pasty do zębów z fluorem może zwiększyć dodatek argininy (12).
Badania ankietowe prowadzone w ramach programu Ministerstwa Zdrowia w latach 2016-2020 pt. „Monitorowanie stanu zdrowia jamy ustnej Polaków”, które oceniały poziom wiedzy społeczeństwa polskiego na temat stosowania związków fluoru w zapobieganiu próchnicy zębów, sugerują konieczność wzmożenia edukacji w tym zakresie (13). Dodatkowo, ocena wiedzy lekarzy dentystów w Polsce na temat bezpieczeństwa i mechanizmu działania fluoru w zapobieganiu próchnicy zębów wykazała, że co piąty lekarz jest przekonany o niekorzystnym wpływie fluoru na ogólny stan zdrowia (14). Konsekwencją niewystarczającej wiedzy o kariostatycznym działaniu fluoru i bezpieczeństwie jego stosowania może być wzrost zachorowania na próchnicę zębów i większa dynamika przebiegu choroby w populacji.
Materiał i metody
Grupa Robocza Polskiego Oddziału ACFF oraz PTSD dokonała przeglądu aktualnego piśmiennictwa dotyczącego potrzeb edukacyjnych i profilaktyczno-leczniczych w zakresie choroby próchnicowej i erozji zębów w różnych grupach wiekowych Polaków, mechanizmu działania, skuteczności i bezpieczeństwa stosowania związków fluoru w zapobieganiu i leczeniu tych patologii oraz analizy zaleceń dotyczących profilaktyki fluorkowej towarzystw naukowych, m.in. Amerykańskiej Akademii Stomatologii Dziecięcej (American Academy of Paediatric Dentistry – AAPD), Europejskiej Akademii Stomatologii Dziecięcej (European Academy of Paediatric Dentistry – EAPD), Światowego Towarzystwa Stomatologii Dziecięcej (International Association of Paediatric Dentistry – IAPD), Amerykańskiego Towarzystwa Stomatologicznego (American Dental Association – ADA), Światowej Federacji Dentystycznej (World Dental Federation – FDI), Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO) (3, 15-20). Uzyskane informacje pozwoliły na opracowanie dokumentu dyskutowanego i zaakceptowanego w dniu 10 maja 2022 roku w czasie panelu ekspertów złożonego z przedstawicieli Polskiego Towarzystwa Stomatologii Dziecięcej, Sekcji Stomatologii Dziecięcej Polskiego Towarzystwa Stomatologicznego oraz konsultantów krajowych w dziedzinach stomatologii dziecięcej, stomatologii zachowawczej z endodoncją oraz pediatrii. Kolejną aktualizację zaplanowano nie później niż po 5 latach od publikacji.
Wyniki
I. Potrzeby edukacyjne i profilaktyczno-lecznicze w zakresie choroby próchnicowej i erozji zębów w różnych grupach wiekowych Polaków
Badania epidemiologiczne prowadzone w ramach programu Ministerstwa Zdrowia pt. „Monitorowanie stanu zdrowia jamy ustnej Polaków w latach 2016-2020” ujawniły wysoką częstość i poziom próchnicy u dzieci i młodzieży z towarzyszącymi zaniedbaniami w zakresie zapobiegania i leczenia (21, 22). Największy wzrost zachorowania na próchnicę zębów mlecznych (%puwz > 0) obserwuje się w pierwszych 3 latach życia, następnie w okresie kolejnych 2 lat, gdzie częstość próchnicy wzrasta o 35,6%. Już w wieku 5 lat pojawia się próchnica zębów stałych. W odniesieniu do zębów stałych największy wzrost zachorowalności na próchnicę (%PUWZ > 0) obserwuje się do wieku 10 lat. W ciągu kolejnych lat wzrost częstości próchnicy zębów stałych jest znacznie mniejszy (ryc. 1). Największy wzrost wartości nasilenia próchnicy zębów, ponad 2,5-krotny, obserwuje się między grupą wiekową 3 i 5 lat (w ciągu 2 lat wartość wskaźnika wzrasta z 1,85 do 4,73), nieco mniejszy, bo 1,7-krotny, między grupą wiekową 12 i 15 lat (w ciągu 2 lat wartość wskaźnika wzrasta z 2,84 do 4,88). Osoba w wieku 18 lat posiada już średnio 6,5 zęba z próchnicą.
Ryc. 1. Częstość występowania próchnicy zębów mlecznych i stałych w poszczególnych grupach wiekowych na podstawie badań 2016-2019
W wieku 3 lat 41,1% posiada co najmniej jeden ząb z próchnicą ubytkową (pz), a 16,2% z nieubytkową, tzw. plamą próchnicową (dz). Zmiany nieubytkowe występują u 14,3% dzieci 10-letnich, 33,8% osób w wieku 12 lat, 20,3% w wieku 15 lat i 21,8% w wieku 18 lat. W wieku 12 lat średnia liczba zębów ze zmianami nieubytkowymi osiągnęła wartość 1,03 ± 2,07, a z próchnicą ubytkową 1,09 ± 1,75 (PZ), w wieku 15 lat wartości te wynosiły odpowiednio 0,62 ± 1,83 i 2,44 ± 2,96, w wieku 18 lat 0,57 ± 1,61 i 2,06 ± 2,81. Przechodzenie zmian nieubytkowych w ubytkowe świadczy o zaniedbaniach w zakresie leczenia nieinwazyjnego.
Już u 3,5% dzieci w wieku 3 lat i 3,1% w wieku 5 lat obserwowano erozje zębów. Częstość ich występowania wzrasta do 5,8% w wieku 10 lat, 7,2% w wieku 15 lat i 10,1% w wieku 18 lat.
Problem choroby próchnicowej w znacznym stopniu dotyczy również populacji osób dorosłych. Odsetek osób w wieku 35-44 lat wolnych od próchnicy wynosi zaledwie 0,9%. Osoby w tym wieku posiadają średnio 27,31 zachowanego zęba naturalnego, jednak średnio 3,5 zęba jest zaatakowane aktywną próchnicą (ryc. 2). Średnia wartość wskaźnika próchnicy zębów w tej grupie wiekowej kształtuje się na poziomie 16,48 (ryc. 3).
Ryc. 2. Średnia liczba zachowanych zębów naturalnych w populacji osób w wieku 35-44 lat, z uwzględnieniem miejsca zamieszkania i płci
Ryc. 3. Średnie wartości wskaźnika PUWZ u osób w wieku 35-44 lat, z uwzględnieniem miejsca zamieszkania i płci
Badania przeprowadzone w grupie osób w wieku 65-74 lat wykazały, że odsetek osób bezzębnych w populacji polskiej wynosił 17,3%. Średnia liczba zachowanych zębów naturalnych w populacji senioralnej wynosiła 13,5, w tym średnio tylko 3 zęby były wolne od próchnicy (DT = 0) (ryc. 4). U blisko 1/3 seniorów zarejestrowano objawy próchnicy pierwotnej w obrębie koron, która dotyczyła najczęściej od 1 do 8 zębów. Występowanie próchnicy wtórnej obserwowano natomiast u 50% badanych. W populacji osób starszych zwiększa się ryzyko występowania próchnicy korzenia. Wśród polskich seniorów ten rodzaj próchnicy stwierdzono u blisko 37% badanych zarówno w postaci próchnicy pierwotnej (19,5%), jak i próchnicy wtórnej (24%). Nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic w częstości występowania próchnicy korzenia w zależności od płci i miejsca zamieszkania.
Ryc. 4. Średnia liczba zębów wolnych od próchnicy w populacji osób w wieku 65-74 lat, z uwzględnieniem płci i miejsca zamieszkania
Nasilającym się problemem jest również występowanie zmian erozyjnych w populacji osób dorosłych. Tego typu patologię stwierdzono u ponad 54% badanych w wieku 35-44 lat. Nie zaobserwowano istotnych różnic w częstotliwości jej występowania u mieszkańców miast i wsi (odpowiednio 45,9 i 45,3%). W obu grupach, zarówno u kobiet, jak i mężczyzn, dominowały zmiany o niewielkim stopniu nasilenia (1 stopień wg wskaźnika BEWE). Zmiany charakteryzujące się ponad 50% utratą twardych tkanek zęba występowały u 5,5% mężczyzn i 2% kobiet (23).
Analizy oceniające związki między zachowaniami dotyczącymi zdrowia jamy ustnej a występowaniem próchnicy zębów we wszystkich grupach wiekowych wykazały podstawowe znaczenie sposobu odżywiania, szczotkowania zębów co najmniej 2 razy dziennie i odbywania wizyt kontrolnych w gabinecie stomatologicznym. Ważne było także stosowanie pasty do zębów z fluorem, płynów do płukania jamy ustnej i nici dentystycznej. U dzieci do 8. roku życia potwierdzono korzystny wpływ oczyszczania zębów dziecka przez osobę dorosłą. Niestety lakier fluorkowy był stosowany głównie u dzieci z próchnicą ubytkową (3-latki).
Aktualne badania epidemiologiczne ujawniły także niewystarczający poziom korzystania dzieci w Polsce z profilaktyki fluorkowej, zbyt późne jej wprowadzanie oraz niewystarczający poziom wiedzy rodziców odnośnie do zasad jej stosowania (uwarunkowania). Udowodniono ścisły związek między niskim poziomem wiedzy oraz antyzdrowotnymi zachowaniami a stanem zdrowia (13).
W 2020 roku zaledwie 62,4% dzieci w wieku 3 lat i 69,35% w wieku 5 lat miało oczyszczane zęby co najmniej 2 razy dziennie. U co czwartego dziecka 3-letniego i 15% dzieci 5-letnich świadomie była używana pasta do zębów bez fluoru. Pastę z fluorem do oczyszczania zębów dziecka 3-letniego świadomie stosowało 52,5% respondentów. Pastę zawierającą 1000 ppm F, właściwą dla dziecka w wieku 5 lat, świadomie stosowało zaledwie 11,6% osób. Niestety co piąty rodzic dziecka w wieku 3 lat i 8,8% rodziców dzieci 5-letnich nie posiadało wiedzy, czy stosowana u dziecka pasta do zębów zawiera fluor (ryc. 5). Prawidłową ilość pasty do zębów (wielkość ziarna grochu) nakładało na szczoteczkę dziecka 63,8% rodziców dzieci 3-letnich. U co czwartego dziecka w tym wieku ilość pasty nakładanej na szczoteczkę była zbyt duża. Zgodnie z badaniami ankietowymi przeprowadzonymi w Polsce zbyt dużą ilość pasty do zębów nakłada 80% opiekunów dzieci do 2. roku życia i 75% opiekunów dzieci w wieku 2-6 lat. Rodzice nie różnicują także ilości nakładanej pasty do zębów w zależności od zawartości fluoru (24).
Ryc. 5. Odsetek rodziców dzieci w wieku 3-10 lat oraz osób w wieku 12-18 lat, które nie wiedziały, czy pasta, którą stosują, zawiera związki fluoru
Tylko 43% dzieci miało oczyszczane zęby przez osobę dorosłą. U 19,9% dzieci 3-letnich i 35,92% 5-letnich zastosowano lakier (23). Podobnie wielu nastolatków nie wie, czy pasta do zębów, którą stosują, zawiera fluor. Wiedzy takiej nie posiadało 53,5% osób w wieku 12 lat (2019), 44,7% w wieku 15 lat (2018) i 48,5% w wieku 18 lat (2020) (21, 25, 26). Blisko połowa osób w wieku 12, 15 i 18 lat nie wiedziała, że stosowanie środków profilaktycznych zawierających związki fluoru zapobiega próchnicy zębów i że oprócz past do zębów istnieją inne środki profilaktyczne zawierające te związki.
W populacji osób dorosłych, aktywnych zawodowo, codzienne szczotkowanie zębów zadeklarowało 73,3% badanych, w tym częściej szczotkowały zęby kobiety (79,7%) i mieszkańcy miast (79%). Większość badanych używała pasty z fluorem (74%). Jednak ponad 20% badanych nie jest świadomych rodzaju używanej pasty do zębów. Blisko 30% badanych sądziło, że nie ma znaczenia, czy stosuje się pastę z fluorem czy bez – ważne jest, aby regularnie szczotkować zęby. Ponad 40% ankietowanych było przekonanych, że profilaktyka fluorkowa jest zalecana głównie u dzieci i młodzieży (23).
W populacji senioralnej większość badanych (65,5%) czyściło zęby co najmniej 2 razy dziennie. Szczotkowanie jeden raz dziennie deklarowało 26,4%, natomiast 8% nie robiło tego regularnie, ograniczając się do sporadycznych zabiegów (kilka razy w tygodniu, miesiącu czy też nigdy). Nieznacznie wyższy odsetek osób w wieku 65-74 lat, posiadających tylko zęby naturalne, wykazywało większą dbałość o uzębienie (25).
Zdecydowana większość seniorów (60%) stosowała pastę z fluorem do codziennej higieny jamy ustnej. Niestety ponad 35,5% osób nie była świadoma, z jakiego rodzaju past korzysta, co świadczy dobitnie o niedostatecznym poziomie ich wiedzy o profilaktyce (25).
Fluor w wodzie
Wieloletnie obserwacje wykazały, że poziom próchnicy jest związany z poziomem fluoru w wodzie pitnej. Na podstawie ponad 100 badań przeprowadzonych w 23 krajach przed 1990 rokiem redukcję próchnicy związaną z fluorkowaniem wody szacuje się na 40-50% dla zębów mlecznych i 50-60% dla zębów stałych. Zgodnie z przeglądem badań z lat 1990-2000 redukcję próchnicy zębów mlecznych oceniono na 30 i 59%, dla zębów stałych na 40 i 49%. Optymalny poziom fluoru w wodzie pitnej w odniesieniu do zdrowia zębów oszacowano na około 0,7 mg/l (0,5-1 mg/l) (4). Według Światowej Organizacji Zdrowia nie powinien przekraczać 1,5 mg F/l (27). W wielu regionach na świecie, gdzie naturalna zawartość fluoru w wodzie jest śladowa lub niska, dodawane są do niej związki fluoru do kariostatycznie optymalnego poziomu. Udowodniono, że fluorkowanie wody jest skuteczną i bezpieczną metodą zapobiegania próchnicy u dzieci i dorosłych. Stwierdzono także, że korzyści wynikające z fluorkowania wody w odniesieniu do redukcji próchnicy przewyższają znacznie ewentualne negatywne efekty estetyczne, tj. wystąpienie bardzo łagodnej lub łagodnej fluorozy zębów. W wielu innych regionach świata fluorkowane są sól (m.in. w Niemczech, Szwajcarii, Francji, w krajach Ameryki Łacińskiej) lub mleko (3, 4).
W Europie z wody sztucznie fluorkowanej korzysta 71% mieszkańców Irlandii, po 10% Wielkiej Brytanii i Hiszpanii, 3% Serbii, natomiast w USA 75%, Australii 90%, Nowej Zelandii ok. 50% i w Kanadzie 38,7% (28). W Australii osobom niemieszkającym na terenach z wodą fluorkowaną rekomendowane jest korzystanie z wody butelkowanej zawierającej około 1 mg F/l. Zaleca się także stosowanie filtrów do wody, które nie usuwają fluoru.
W Polsce przeważająca większość społeczeństwa korzysta z wody zawierającej < poniżej 0,5 mg F/l, tj. dolnej wartości zakresu zalecanego przez Światową Organizację Zdrowia (1994). Dane dotyczące poziomu fluoru w wodzie pitnej zgromadzone na podstawie aktualnego piśmiennictwa przedstawiono na rycinie 6 (29-31). Podkreślają one korzyści miejscowego stosowania środków zawierających związki fluoru na terenie Polski.
Ryc. 6. Poziom fluoru w wodzie pitnej w wybranych miejscowościach Polski na podstawie aktualnego piśmiennictwa (29-31)
Przytoczone dane epidemiologiczne oraz dotyczące ekspozycji społeczeństwa polskiego na fluor w wodzie pitnej podkreślają konieczność wzmocnienia działań profilaktycznych i edukacyjnych w zakresie bezpieczeństwa, zasad i efektywności stosowania profilaktyki fluorkowej wśród rodziców, dzieci i młodzieży w Polsce. Ważne jest także zaangażowanie w powyższe działania nie tylko personelu stomatologicznego, ale także personelu medycznego oraz wychowawców i nauczycieli. Analiza porównawcza wyników badań ankietowych przeprowadzonych wśród nauczycieli nauczania początkowego w 2008, 2018 i 2020 roku wykazała zmniejszenie odsetka osób uważających za korzystne stosowanie profilaktyki fluorkowej (53,6% w 2008 roku, 74,5% w 2018 roku i tylko 46,20% w 2020 roku). W 2020 roku połowa nauczycieli była świadoma, że woda wodociągowa w Polsce nie jest fluorkowana, jednak 59,15% była błędnie przekonana, że fluorkowanie jest zabronione w Europie. Blisko połowa nauczycieli uważała stosowanie pasty do zębów z fluorem u dzieci za kontrowersyjne ze względu na szkodliwy wpływ fluoru na cały organizm (13).
Niestety anonimowe badanie kwestionariuszowe stomatologów uczestniczących w szkoleniach stomatologicznych wykazały, że 26,9% badanych posiada nieprawidłową wiedzę o fluorkowaniu wody w kraju, a około 20% jest przekonanych, że kariostatyczne dawki fluoru wpływają niekorzystnie na ogólny stan zdrowia (14).
II. Ryzyko choroby próchnicowej a stosowanie środków zawierających związki fluoru
Wybór metody i rodzaju środka zawierającego związki fluoru uwarunkowany jest wieloma czynnikami, w tym: wiekiem pacjenta, ogólnym stanem zdrowia, potrzebami profilaktyczno-leczniczymi, poziomem ryzyka próchnicy, ekspozycją na fluor pochodzący z różnych źródeł, a także stopniem zaangażowania i możliwościami pacjenta lub jego opiekunów. Zgodnie z zasadami stomatologii minimalnie interwencyjnej kluczowe znaczenie w opiece stomatologicznej nad pacjentem ma wprowadzenie działań profilaktyczno-leczniczych zgodnie ze zindywidualizowanym planem postępowania opracowanym na podstawie oceny ryzyka próchnicy zębów oraz diagnozy stanu uzębienia (obecność zmian chorobowych, stopień ich zaawansowania oraz aktywności). Plan powinien uwzględniać działania ukierunkowane na:
– ochronę zdrowych powierzchni zęba przed pojawieniem się zmian próchnicowych,
– zatrzymanie aktywnych zmian,
– przeciwdziałanie progresji zmian nieaktywnych,
– obniżenie i utrzymanie niskiego ryzyka próchnicy.
Realizacja planu postępowania wymaga współpracy z pacjentem. Obejmuje zachowania zdrowotne w warunkach domowych (przede wszystkim stosowanie pasty z fluorem, płynu do płukania/żelu z fluorem, szczotkowanie zębów, oczyszczanie powierzchni aproksymalnych, prawidłowe odżywianie, przeciwdziałanie hiposaliwacji) oraz działania profesjonalne (w tym miejscową aplikację środków zawierających wysokie stężenia fluoru).
Ryzyko próchnicy to prawdopodobieństwo wystąpienia nowych zmian próchnicowych w przyszłości i progresji zmian już obecnych. Zgodnie z teorią dynamicznej równowagi między demineralizacją a remineralizacją ocena ryzyka próchnicy oparta jest na określeniu relacji między czynnikami uznanymi jako ochronne (stosowanie profilaktyki fluorkowej, środków antybakteryjnych i laków szczelinowych, właściwe nawyki dietetyczne, prawidłowe wydzielanie śliny), które sprzyjają remineralizacji, a wskaźnikami próchnicy (obecność początkowych zmian próchnicowych w postaci białych plam, defektów szkliwa zwiększających retencję płytki bakteryjnej oraz wypełnień ubytków próchnicowych zębów < 3. roku życia) i czynnikami ryzyka tej choroby (obecność bakterii kariogennych, zmniejszenie wydzielania śliny, nieprawidłowe nawyki dietetyczne), które sprzyjają demineralizacji (32-34). Istnieje kilka systemów oceny ryzyka próchnicy zębów: Cariogram, CRA (ADA’s Caries Risk Assessment), CAMBRA (Caries Management by Risk Assessment) i ICCMS (International Caries Classification and Management System). AAPD do oceny ryzyka próchnicy zaproponowała system CRA, który składa się z trzech narzędzi oceny ryzyka próchnicy, w tym dwóch do zastosowania przez personel stomatologiczny: dla dzieci w wieku 0-5 lat oraz dla osób > 6 lat (34). CRA ocenia ryzyko próchnicy w trzech kategoriach: niskie, umiarkowane lub wysokie. Zaproponowano także praktyczny przewodnik CariesCare opracowany na podstawie Międzynarodowego Systemu Klasyfikacji i Leczenia Próchnicy (ICCMS), w którym ryzyko oceniane jest jako niskie lub wysokie (35). Stosowanie systemów oceny ryzyka uwidacznia dodatkowo pacjentom i opiekunom przyczyny choroby próchnicowej oraz ułatwia sformułowanie zaleceń lekarskich. Dla pacjentów z niskim ryzykiem zalecane są podstawowe działania, tj. szczotkowanie zębów pastą do zębów z fluorem 2 razy dziennie i oczyszczanie powierzchni aproksymalnych. W przypadku ryzyka umiarkowanego i wysokiego zalecane jest wzmocnienie działań, tj. modyfikacja diety, poprawa wydzielania śliny, lakowanie bruzd i zagłębień anatomicznych, wprowadzenie dodatkowych środków zawierających związki fluoru (płyny do płukania) oraz zawierających wysokie stężenia związków fluoru (żele, lakiery) i częstsze ich stosowanie (36).
III. Mechanizm kariostatycznego działania fluoru
Liczne dowody naukowe potwierdzają skuteczność stosowania związków fluoru w zapobieganiu próchnicy zębów oraz w nieinwazyjnym leczeniu wczesnych zmian chorobowych (4, 37-62). Endogenna podaż optymalnej dawki fluoru podczas rozwoju zębów powoduje wzrost zawartości fluoru w powierzchownej warstwie szkliwa, umożliwiając tworzenie stabilnej sieci krystalicznej apatytu. Fluor wpływa na pierwotną mineralizację organicznej matrycy i przederupcyjne dojrzewanie szkliwa. Katalizuje reakcję powstawania hydroksyapatytu Ca10(PO4)6(OH)2. Zastępując jony hydroksylowe (OH–), tworzy fluorohydroksyapatyt Ca5(PO4)3OH1-xFx. Sprzyja tworzeniu większych kryształów apatytów z mniejszą zawartością węglanów. Fluor uczestniczy w przederupcyjnym dojrzewaniu szkliwa, które polega na usuwaniu wody i białek z pierwotnego szkliwa (61).
Do niedawna uważano, że efektem przederupcyjnego działania fluoru jest mniejsza wrażliwość szkliwa na działanie kwasów. Zawartość fluoru w szkliwie nie wpływa jednak istotnie na poziom ryzyka choroby próchnicowej. Jego nadmierne dostarczanie może być natomiast przyczyną fluorozy zębów (4, 63-66). Ważniejsze jest więc działanie egzogenne fluoru zapewniające stałe dostarczanie niewielkich jego ilości do środowiska jamy ustnej po wyrznięciu zębów.
Przeciwpróchnicowe oddziaływanie fluoru po wyrznięciu zębów polega na:
1. ograniczaniu wpływu bakterii próchnicotwórczych przez:
– zmniejszenie produkcji kwasów,
– zmniejszenie odkładania płytki bakteryjnej na powierzchni zębów (zakłócanie syntezy zewnątrzkomórkowych polisacharydów bakteryjnych),
– hamowanie przemian metabolicznych węglowodanów w komórce bakteryjnej (m.in. poprzez obniżanie aktywności enolazy i upośledzenie transportu glukozy do wnętrza bakterii, zakłócanie tworzenia wewnątrzkomórkowych zapasowych polisacharydów),
2. wspomaganiu remineralizacji (obecne jony fluorkowe wchodzą w reakcję z jonami wapnia i jonami fosforanowymi, tworząc nowy minerał zęba; do podwyższenia remineralizacji wystarczają bardzo niskie stężenia F w środowisku zęba, powyżej 0,03 ppm, które na takim poziomie (0,03-0,10 ppm) utrzymują się przez kilka godzin po użyciu pasty z fluorem i hamowaniu demineralizacji (tworzenie fluoroapatytu/fluorohydroksyapatytu bardziej odpornego na rozpuszczanie w kwasach) (61).
Zęby są zbudowane z hydroksyapatytu i węglanoapatytu, który łatwiej ulega rozpuszczaniu w środowisku kwaśnym. Częściowo zdemineralizowane kryształy węglanoapatytu stają się nukleatorami, do których adsorbują się jony fluorkowe, przyciągając jony wapnia i fosforanowe. W rezultacie na krysztale powstaje powłoka fluoroapatytopodobna (bez wbudowanych jonów węglanowych) i kryształ staje się bardziej odporny na rozpuszczanie w kwasach.
Po aplikacji na ząb preparatów zawierających < 50 ppm fluoru z pH zakwaszonym lub obojętnym (wolniejsze tworzenie) powstaje fluorohydroksyapatyt. Natomiast, gdy preparat zawiera > 100 ppm fluoru przy kwaśnym pH lub > 300 ppm przy pH obojętnym, powstaje fluorek wapnia (tworzony z wapniem pochodzącym z uprzednio rozpuszczonego szkliwa), który stanowi rezerwuar jonów fluorkowych uwalnianych podczas kolejnego ataku kwasów na ząb (60-62).
IV. Bezpieczeństwo stosowania środków zawierających związki fluoru
Stosowanie fluoru ze względu na jego wysoką cytotoksyczność i małą różnicę między dawką toksyczną i dawką profilaktyczną wymaga bardzo rozważnego postępowania. Nieprzestrzeganie zasad profilaktyki fluorkowej może stanowić ryzyko zatruć ostrych i przewlekłych. WHO podkreśla zasadność monitorowania ekspozycji na fluorki, polegającego na ocenie zrównoważenia ciężkości choroby próchnicowej zębów w populacji z ryzykiem rozwoju fluorozy zębów u dzieci, wynikającym z kumulacji podaży fluoru pochodzącego z różnych źródeł. FDI rekomenduje wypracowanie w danym kraju własnej polityki zdrowotnej i monitorowanie skuteczności działań zapobiegających rozwojowi choroby próchnicowej (2-4).
Ryzyko wystąpienia fluorozy zębów zależy nie tylko od ekspozycji na fluorki, ale także od wrażliwości poszczególnych osób w danej populacji na fluor. Dlatego objawy łagodnej fluorozy zębów mogą występować także na obszarach, gdzie jego zawartość w wodzie pitnej mieści się w przedziale uważanym za optymalny, tj. 0,5-1,0 mg/l (4, 63-66).
Wyjaśnienia zjawiska fluorozy zębów poszukuje się w sumowaniu się dawek pochodzących z innych źródeł (np. wody butelkowane, herbata, przetwory rybne, żywność importowana produkowana w rejonie fluorkowanej wody). Nadmierna ekspozycja na fluorki w tzw. krytycznym okresie, tj. od 15. do 30. miesiąca życia, jest przyczyną fluorozy zębów stałych siecznych i pierwszych trzonowych, a w okresie późniejszym (do 6. roku życia) – pozostałych zębów. Przyczyną fluorozy mogą być m.in.:
– przygotowywanie mleka modyfikowanego dla niemowląt na bazie wody zawierającej zbyt duże stężenia związków fluoru. Zawartość fluoru w wodach butelkowanych w Polsce waha się od 0,1 do 1,39 mg F/l (67),
– niewłaściwe stosowanie suplementacji fluorkowej (należy uwzględnić inne składniki diety przy ustalaniu wskazań do objęcia dziecka tą formą profilaktyki) (68, 69),
– połykanie środków profilaktycznych niewłaściwie stosowanych u dzieci, np. nakładanie na szczoteczkę zbyt dużej ilości pasty do zębów oraz stosowanie w domu preparatów o zbyt wysokiej zawartości fluoru (70).
Szacowane dzienne spożycie fluoru z diety i past do zębów (bez stosowania suplementacji fluorkowej) przez dzieci w wieku 2 lat przy poziomie fluoru w wodzie pitnej 1 mg/l w porównaniu z wodą bez fluoru wynosi odpowiednio 0,069 mg F/kg m.c. i 0,046 mg F/kg m.c. (tab. 1) (71).
Tab. 1. Szacowane dzienne spożycie fluoru z diety i past do zębów przez dzieci w wieku 2 lat z uwzględnieniem suplementacji fluoru (71)
| | Szacowane dzienne spożycie (zakres) mg F/kg masy ciała |
| Poziom fluoru w wodzie pitnej mg/l (ppm) | 1 ppm | 0 ppm |
| Dieta (włączając wodę i napoje) | 0,046 (0,038-0,046) | 0,023 (0,015-0,023) |
| Pasta do zębów 1000 ppm F | 0,023 (0-0,154) | 0,023 (0-0,154) |
| Łącznie | 0,069 (0,038-0,20) | 0,046 (0,015-0,177) |
| Suplementacja fluoru | – | 0,038 |
| Łącznie z uwzględnieniem suplementacji fluoru | 0,069 (0,038-0,20) | 0,084 (0,054-0,215) |
Zawartość fluoru w dietach dzieci w wieku 1-4 lat, mieszkających w 16 miastach w różnych regionach Polski, przy jego poziomie w wodzie pitnej w przedziale 0,09-0,32 ppm F, oszacowano w zakresie od 0,04 do 0,42 mg/kg (średnio 0,15 ± 0,07 mg/kg), niezależnie od pory roku. Dzienne spożycie fluoru przez dziecko w tym wieku oceniono na 0,28 mg (0,09-0,82 mg) (30). Łączne średnie pobranie fluoru z diety i past do zębów przez dzieci nie przekroczy więc odpowiedniego dziennego spożycia, które dla dzieci w wieku 1-3 lata wynosi 0,7 mg F/dzień (tab. 2).
Tab. 2. Odpowiednie dzienne i dopuszczalne górne spożycie fluoru w zależności od wieku dziecka (72, 73)
| Wiek | Odpowiednie dzienne spożycie fluoru mg/dzień (AI) | Dopuszczalne górne spożycie fluoru mg/dzień (UL) |
| 0-6 mies. | 0,01 | 0,7 |
| 6-12 mies. | 0,5 | 0,9 |
| 1-3 lata | 0,7 | 1,3 |
| 4-8 lat | 1,0 | 2,2 |
| 9-13 lat | 2,0 | – |
| 14-18 lat | 3,0 | – |
| 19 lat i dorośli | Mężczyźni – 4,0
Kobiety – 3,0 (włączając kobiety w ciąży i karmiące) | 10,0 |
Biorąc pod uwagę zarówno bezpieczeństwo, jak i skuteczność profilaktyki fluorkowej towarzystwa naukowe, w tym EAPD, AAPD, ADA i FDI, w oparciu o dowody naukowe opracowały zasady jej stosowania u dzieci (2, 3, 15-17). Przy opracowaniu rekomendacji brano pod uwagę:
– możliwe dzienne spożycie fluoru z uwzględnieniem fluoru pochodzącego z wody, żywności i środków profilaktycznych,
– odpowiednie spożycie dzienne fluoru (ang. adequate intake of fluoride – AI),
– dopuszczalny górny poziom spożycia fluoru u dzieci (ang. upper intake level of fluoride – UL) niepowodujący efektów ubocznych – fluorozy zębów (ang. no-observed-adverse-effect-level) (tab. 2).
Na podstawie zależności pomiędzy dawką spożywanego fluoru a występowaniem i nasileniem fluorozy zębów wykazano, że przy spożyciu 0,1 mg F/kg m.c./dzień średnio nasilona fluoroza zębów występuje u poniżej 5% populacji (72, 73).
Obecnie ogólnie przyjętymi zasadami stosowania związków fluoru w profilaktyce choroby próchnicowej jest unikanie nadmiernej endogennej ekspozycji na fluor oraz intensyfikacja działań zapobiegawczych w zależności od poziomu ryzyka próchnicy. Należy unikać nadmiernego (ponadoptymalnego) endogennego spożycia fluoru w okresie ryzyka rozwoju fluorozy zębów, zwłaszcza poniżej 6. roku życia poprzez:
– ograniczenie ilości pasty do zębów zawierającej 1000 ppm F (0,1%F) i stosowanie jej u dzieci do 8. roku życia pod kontrolą rodziców oraz stosowanie past z zawartością 5000 ppm F (0,5% F) po zleceniu przez lekarza dentystę powyżej 16. roku życia,
– wprowadzenie płynów do płukania jamy ustnej z fluorem, żeli i pianek fluorkowych dopiero po ukończeniu 6. roku życia (bez ograniczeń wiekowych mogą być stosowane lakiery fluorkowe),
– ograniczenie stosowania endogennych metod profilaktyki fluorkowej (15-17, 37, 74-76).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Pitts N, Melo P, Martignon S et al.: Caries risk assessment, diagnosis and synthesis in the context of a European Core Curriculum in Cariology. Eur J Dent Educ 2011; 15 Suppl 1: 23-31.
2. FDI World Dental Federation: FDI policy statement on promoting oral health through water fluoridation: revised version adopted by the FDI General Assembly: 13 September 2014, New Delhi, India. Int Dent J 2014; 64(6): 293-294.
3. Promoting oral health through fluoride toothpaste: Adopted by the FDI General Assembly: 7 September 2018, Buenos Aires, Argentina Original version adopted by the FDI General Assembly: November 2000, Paris, France. Int Dent J 2019; 69(1): 17-18.
4. O’Mullane DM, Baez RJ, Jones S et al.: Fluoride and Oral Health. Community Dent Health 2016; 33(2): 69-99.
5. Adamowicz-Klepalska B, Borysewicz-Lewicka M, Dobrzańska A et al.: Aktualny stan wiedzy na temat indywidualnej profilaktyki fluorkowej choroby próchnicowej u dzieci i młodzieży. Niezależny Panel Ekspertów. J Stoma 2013; 66(4): 428-453.
6. Olczak-Kowalczyk D, Borysewicz-Lewicka M, Adamowicz-Klepalska B et al.: Stanowisko polskich Ekspertów dotyczące indywidualnej profilaktyki fluorkowej choroby próchnicowej u dzieci i młodzieży. Nowa Stomatol 2016; 21(1): 47-73.
7. Kaczmarek U, Jackowska T, Mielnik-Błaszczak M et al.: Indywidualna profilaktyka fluorkowa u dzieci i młodzieży – rekomendacje polskich ekspertów. Nowa Stomatol 2019; 24(2): 70-85.
8. https://www.alliedmarketresearch.com/herbal-toothcare-market-A06037.
9. Rethman MP, Beltrán-Aguilar ED, Billings RJ et al.; American Dental Association Council on Scientific Affairs Expert Panel on Nonfluoride Caries-Preventive Agents: Nonfluoride caries-preventive agents: executive summary of evidence-based clinical recommendations. J Am Dent Assoc 2011; 142(9): 1065-1071.
10. Dorri M: Do xylitol?containing products help prevent dental caries in children? Cochrane. Collaboration 2016.
11. Riley P, Moore D, Ahmed F et al.: Xylitol-containing products for preventing dental caries in children and adults. Cochrane Database Syst Rev 2015; (3): CD010743.
12. Wolff MS, Schenkel AB: The Anticaries Efficacy of a 1.5% Arginine and Fluoride Toothpaste. Adv Dent Res 2018; 29(1): 93-97.
13. Olczak-Kowalczyk D, Turska-Szybka A, Woynarowska-Sołdan M et al.: Monitorowanie stanu zdrowia jamy ustnej populacji polskiej w latach 2016-2020. Wiedza i zachowania zdrowotne a próchnica zębów u dzieci i młodzieży w Polsce w latach 2016-2020. Edukacja prozdrowotna. Dział Redakcji i Wydawnictw Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 2019.
14. Kaczmarek U, Majewska L, Olczak-Kowalczyk D: Postawa i wiedza stomatologów w zakresie profilaktyki fluorkowej. Nowa Stomatol 2015; 20(1): 23-28.
15. AAPD: Fluoride Therapy. Aktualizacja 2018; https://www.aapd.org/globalassets/ media/policies_guidelines/bp_fluoridetherapy.pdf.
16. European Academy of Paediatric Dentistry: Guidelines on the use of fluoride in children: an EAPD policy document. Eur Arch Paediatr Dent 2009; 10(3): 129-135.
17. ADA Fluoridation Policy; https://www.ada.org/en/public-programs/advocating-forthe-public/fluoride-and-fluoridation/ada-fluoridation-policy.
18. Petersen PE, Ogawa H: Prevention of dental caries through the use of fluoride – the WHO approach. Community Dent Health 2016; 33(2): 66-68.
19. World Health Organization: WHO Expert Consultation on Public Health Intervention against Early Childhood Caries: report of a meeting, Bangkok, Thailand, 26-28 January 2016. Geneva. WHO/NMH/PND/17.1; 2017.
20. Phantumvanit P, Makino Y, Ogawa H et al.: WHO Global Consultation on Public Health Intervention against Early Childhood Caries. Community Dent Oral Epidemiol 2018; 46(3): 280-287.
21. Olczak-Kowalczyk D, Turska-Szybka A, Kaczmarek U et al.: Monitorowanie stanu zdrowia jamy ustnej populacji polskiej w latach 2016-2020. Ocena stanu zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań w populacji polskiej w wieku 6, 10 i 15 lat w 2018 roku. Dział Redakcji i Wydawnictw Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 2019.
22. Olczak-Kowalczyk D, Mielczarek A, Kaczmarek U et al.: Monitorowanie stanu zdrowia jamy ustnej populacji polskiej w latach 2016-2020. Choroba próchnicowa i stan tkanek przyzębia populacji polskiej. Podsumowanie wyników badań z lat 2016-2019. Sekcja Druków Uczelnianych Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, Warszawa 2021.
23. Olczak-Kowalczyk D, Mielczarek A, Kaczmarek U et al.: Ocena stanu zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań w populacji polskiej w wieku 3, 18 oraz 35-44 lata w 2017 roku. Dział Redakcji i Wydawnictw Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 2018.
24. Korporowicz E, Rożniatowski P, Sobiech P, Kochman K: Rodzaj i ilość past do zębów używanych przez rodziców u dzieci w wieku od 1 do 7 lat. Nowa Stomatol 2014; 3: 124-126.
25. Olczak-Kowalczyk D, Mielczarek A, Kaczmarek U et al.: Monitorowanie stanu zdrowia jamy ustnej populacji polskiej w latach 2016-2020. Ocena stanu zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań w populacji polskiej w wieku 7, 12 i 65-74 lata w 2019 roku. Sekcja Druków Uczelnianych Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, Warszawa 2021.
26. Olczak-Kowalczyk D i wsp. Monitorowanie stanu zdrowia jamy ustnej populacji polskiej w latach 2016-2020. Stan zdrowia jamy ustnej dzieci w wieku 12 lat i młodzieży w wieku 18 lat w 2016 i 2019 roku. Sekcja Druków Uczelnianych Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, Warszawa 2021.
27. https://www.who.int/teams/environment-climate-change-and-health/water-sanitation-and-health/burden-of-disease/other-diseases-and-risks/fluorosis.
28. https://en.wikipedia.org/wiki/Fluoridation_by_countr; https://www.canada.ca/en/services/health/publications/healthy-living/community-water-fluoridation-across-canada-2017.html.
29. Borysewicz-Lewicka M, Opydo-Szymaczek J: Fluoride in Polish drinking water and the possible risk of dental fluorosis. Pol J Environ Stud 2016; 25(1): 9-15.
30. Olczak-Kowalczyk D, Turska-Szybka A, Gozdowski D, Kaczmarek U: Defekty rozwojowe szkliwa u młodzieży w wieku 18 lat w Polsce: rozpowszechnienie i wybrane czynniki socjodemograficzne. Badania przekrojowe. Nowa Stomatol 2018; 23(2): 47-54.
31. Jędra M, Sawilska-Rautenstrauch D, Gawarska H, Starski A: Zawartość fluoru w całodziennych racjach pokarmowych małych dzieci w Polsce. Roczn PZH 2011; 62(3): 275-281.
32. Featherstone JD: The caries balance: the basis for caries management by risk assessment. Oral Health Prev Dent 2004; 2 Suppl 1: 259-264.
33. Featherstone JD, Adair SM, Anderson MH et al.: Caries management by risk assessment: consensus statement, April 2002. J Calif Dent Assoc 2003; 31(3): 257-269.
34. AAPD: Guideline on Caries-risk Assessment and Management for Infants, Children, and Adolescents 2014. http://www.aapd.org/media/policies_guidelines/g_cariesriskassessment.pdf.
35. Beltrán EO, Guiu L, Zarta OL et al.: Caries classification and management in the context of the CariesCare International (CCI™) consensus: a clinical case study. Br Dent J 2019; 227(5): 363-366.
36. Pitts NB, Ismail AI, Martignon S et al.: ICCMSTM Guide for Practitioners and Educators. ICCMSTM Caries Manag 2014: 1-84.
37. Weyant RJ, Tracy SL, Anselmo TT et al.; American Dental Association Council on Scientific Affairs Expert Panel on Topical Fluoride Caries Preventive Agents: Topical fluoride for caries prevention: executive summary of the updated clinical recommendations and supporting systematic review. J Am Dent Assoc 2013; 144(11): 1279-1291. Erratum in: J Am Dent Assoc 2013; 144(12): 1335. Dosage error in article text.
38. Wright JT, Hanson N, Ristic H et al.: Fluoride toothpaste efficacy and safety in children younger than 6 years: a systematic review. J Am Dent Assoc 2014; 145(2): 182-189.
39. Moyer VA; US Preventive Services Task Force: Prevention of dental caries in children from birth through age 5 years: US Preventive Services Task Force recommendation statement. Pediatrics 2014; 133(6): 1102-1111.
40. Tubert-Jeannin S, Auclair C, Amsallem E et al.: Fluoride supplements (tablets, drops, lozenges or chewing gums) for preventing dental caries in children. Cochrane Database Syst Rev 2011; 2011(12): CD007592.
41. Walsh T, Worthington HV, Glenny AM et al.: Fluoride toothpastes of different concentrations for preventing dental caries. Cochrane Database Syst Rev 2019; 3(3): CD007868.
42. Wong MC, Clarkson J, Glenny AM et al.: Cochrane reviews on the benefits/risks of fluoride toothpastes. J Dent Res 2011; 90(5): 573-579.
43. Jullien S: Prophylaxis of caries with fluoride for children under five years. BMC Pediatr 2021; 21(Suppl 1): 351.
44. Li J, Dallas S, McBride-Henry K: Use of full strength fluoride toothpaste among preschoolers in New Zealand, and factors determining toothpaste choice. N Z Med J 2016; 129(1436): 44-51.
45. Nordström A, Birkhed D: Preventive effect of high-fluoride dentifrice (5,000 ppm) in caries-active adolescents: a 2-year clinical trial. Caries Res 2010; 44(3): 323-331.
46. Al-Mulla A, Karlsson L, Kharsa S et al.: Combination of high-fluoride toothpaste and no post-brushing water rinsing on enamel demineralization using an in-situ caries model with orthodontic bands. Acta Odontol Scand 2010; 68(6): 323-328.
47. Marinho VC, Chong LY, Worthington HV, Walsh T: Fluoride mouthrinses for preventing dental caries in children and adolescents. Cochrane Database Syst Rev 2016; 7(7): CD002284.
48. Marinho VCC: Cochrane fluoride reviews: an overview of the evidence on caries prevention with fluoride treatments. RCS 2014; 5(2): 78-83.
49. Alexander SA, Ripa LW: Effects of self-applied topical fluoride preparations in orthodontic patients. Angle Orthod 2000; 70(6): 424-430.
50. O’Reilly MM, Featherstone JD: Demineralization and remineralization around orthodontic appliances: an in vivo study. Am J Orthod Dentofacial Orthop 1987; 92(1): 33-40.
51. Twetman S, Keller MK: Fluoride Rinses, Gels and Foams: An Update of Controlled Clinical Trials. Caries Res 2016; 50 Suppl 1: 38-44.
52. Moberg Sköld U, Birkhed D, Borg E, Petersson LG: Approximal caries development in adolescents with low to moderate caries risk after different 3-year school-based supervised fluoride mouth rinsing programmes. Caries Res 2005; 39(6): 529-535.
53. Driscoll WS, Swango PA, Horowitz AM, Kingman A: Caries-preventive effects of daily and weekly fluoride mouthrinsing in a fluoridated community: final results after 30 months. J Am Dent Assoc 1982; 105(6): 1010-1013.
54. Heifetz SB, Meyers R, Kingman A: A comparison of the anticaries effectiveness of daily and weekly rinsing with sodium fluoride solutions: findings after two years. Pediatr Dent 1981; 3(1): 17-20.
55. Benson PE, Parkin N, Dyer F et al.: Fluorides for the prevention of early tooth decay (demineralised white lesions) during fixed brace treatment. Cochrane Database Syst Rev 2013; (12): CD003809. Update in: Cochrane Database Syst Rev 2019; 2019(11).
56. Marinho VC, Worthington HV, Walsh T, Chong LY: Fluoride gels for preventing dental caries in children and adolescents. Cochrane Database Syst Rev 2015; 2015(6): CD002280.
57. Marinho VC, Worthington HV, Walsh T, Clarkson JE: Fluoride varnishes for preventing dental caries in children and adolescents. Cochrane Database Syst Rev 2013; (7): CD002279.
58. Holve S: An observational study of the association of fluoride varnish applied during well child visits and the prevention of early childhood caries in American Indian children. Matern Child Health J 2008; 12 Suppl 1: 64-67.
59. Garcia RI, Gregorich SE, Ramos-Gomez F et al.: Absence of Fluoride Varnish-Related Adverse Events in Caries Prevention Trials in Young Children, United States. Prev Chronic Dis 2017; 14: E17.
60. Dikmen B: ICDAS II criteria (international caries detection and assessment system). J Istanb Univ Fac Dent 2015; 49(3): 63-72.
61. Kaczmarek U: Mechanizmy kariostatyczne fluoru. Czas Stomatol 2005; 6: 404-413.
62. Ogaard B: CaF2 formation: cariostatic properties and factors of enhancing the effect. Caries Res 2001; 35 Suppl 1: 40-44.
63. D’Hoore W, van Nieuwenhuysen JP: Benefits and risks of fluoride supplementation: caries prevention versus dental fluorosis. Eur J Pediatr 1992; 151(8): 613-616.
64. Dąbrowska E, Balunowska M, Letko E: Zagrożenia wynikające z nadmiernej podaży fluoru. Nowa Stomat 2001; 4(18): 22-27.
65. European Commision: Directorate-Deneral for Health & Consumers. Scientific Committee on Health and Environmental Risks SCHER: Critical review of any new evidence on the hazard profile, health effects, and human exposure to fluoride and the fluoridating agents of drinking water. SCHER 16.05.2011.
66. Public Health England: Water Fluoridation: Health monitoring report for England 2018; https://www.gov.uk/government/publications/water-fluoridation-health-mo-nitoring-report-for-england-2018.
67. Borysewicz-Lewicka M, Chłapowska J, Wagner L, Trykowski J: Ocena zawartości fluorków w niektórych krajowych wodach mineralnych. Czas Stom 1999; 52(1): 29-32.
68. Opydo-Szymaczek J: Znaczenie oceny ekspozycji na fluorki w profilaktyce stomatologicznej. Stomat Współczesna 2003; 5(10): 44-48.
69. Opydo-Szymaczek J: Fluoride Exposure from Diet in Infants and Young Children Fed with the Foodstuffs for Particular Nutritional Uses. Dent Med Probl 2012; 49(2): 209-215.
70. Borysewicz-Lewicka M, Opydo-Szymaczek J, Opydo J: Fluoride ingestion after brushing with a gel containing a high concentration of fluoride. Biol Trace Elem Res 2007; 120(1-3): 114-120.
71. Mejàre I: Current Guidance for Fluoride Intake: Is It Appropriate? Adv Dent Res 2018; 29(2): 167-176.
72. Dietary Reference intakes for Calcium, Phosphorus, Magnesium, Vitamin D, and Fluoride: Standing Committee on the Scientific Evaluation of Dietary Reference Intakes Food and Nutrition Board Institute of Medicine. National Academy Press, Washington, D.C. 1997: 288-313.
73. Opinion of the Scientific Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies on a request from the Commission related to the Tolerable Upper Intake Level of Fluoride. The EFSA Journal 2005; 192: 1-65.
74. AAPD: Policy on Early Childhood Caries (ECC): Classifications, Consequences, and Preventive Strategies. 2014; http://www.aapd.org/media/policies_guidelines/p_eccclassifications.pdf.
75. Bhagavatula P, Levy SM, Broffitt B Et al.: Timing of fluoride intake and dental fluorosis on late-erupting permanent teeth. Community Dent Oral Epidemiol 2016; 44(1): 32-45.
76. Rozier RG, Adair S, Graham F et al.: Evidence-based clinical recommendations on the prescription of dietary fluoride supplements for caries prevention: a report of the American Dental Association Council on Scientific Affairs. J Am Dent Assoc 2010; 141(12): 1480-1489.
77. Beltrán-Aguilar ED, Barker LK, Canto MT et al.; Centers for Disease Control and Prevention (CDC): Surveillance for dental caries, dental sealants, tooth retention, edentulism, and enamel fluorosis – United States, 1988-1994 and 1999-2002. MMWR Surveill Summ 2005; 54(3): 1-43.
78. Wong MC, Glenny AM, Tsang BW et al.: Topical fluoride as a cause of dental fluorosis in children. Cochrane Database Syst Rev 2010; 2010(1): CD007693.
79. McPherson CA, Zhang G, Gilliam R et al.: An Evaluation of Neurotoxicity Following Fluoride Exposure from Gestational Through Adult Ages in Long-Evans Hooded Rats. Neurotox Res 2018; 34(4): 781-798.
80. FDI: Topical and Systemic Fluorides in Children with Renal Diseases. Aktualizacja 2009; https://www.fdiworlddental.org/resources/policy-statements-and-resolutions/topical-and-systemic-fluorides-in-children-with-renal.
81. Toumba KJ, Twetman S, Splieth C et al.: Guidelines on the use of fluoride for caries prevention in children: an updated EAPD policy document. Eur Arch Paediatr Dent 2019; 20(6): 507-516.
82. Steinbacher DM, Glick M: The dental patient with asthma. An update and oral health considerations. J Am Dent Assoc 2001; 132(9): 1229-1239.
83. IAPD Foundational Articles and Consensus Recommendations: Use of Fluoride for Caries Prevention: https://iapdworld.org/wp-content/uploads/2020/04/03_Use-of-Fluoride-for-Caries-Prevention.pdf, 2020.
84. American Dental Association Council on Scientific Affairs: Fluoride toothpaste use for young children. J Am Dent Assoc 2014; 145(2): 190-191. Erratum in: J Am Dent Assoc 2014; 145(3): 236.
85. https://www.fdiworlddental.org/sites/default/files/2020-11/2017-fdi_cpp-chairside_guide.pdf.
86. Fluoride: Topical and Systemic Supplements. 2021 https://www.ada.org/resources/research/science-and-research-institute/oral-health-topics/fluoride-topical-and-systemic-supplements.
87. Clark MB, Keels MA, Slayton RL; Section on oral health: Fluoride Use in Caries Prevention in the Primary Care Setting. Pediatrics 2020; 146(6): e2020034637.
88. Do LG; Australian Research Centre for Population Oral Health: Guidelines for use of fluorides in Australia: update 2019. Aust Dent J 2020; 65(1): 30-38.
89. New Zealand Guidelines Group: Guidelines for the use of fluorides. New Zealand Ministry of Health, Wellington 2009.
90. https://www.health.govt.nz/system/files/documents/publications/guidelines-for-the-use-of-fluoride-nov09.pdf.
91. https://www.nhs.uk/conditions/fluoride/.
92. Meyer-Lueckel H, Machiulskiene V, Giacaman RA: How to Intervene in the Root Caries Process? Systematic Review and Meta-Analyses. Caries Res 2019; 53(6): 599-608.
93. Zero DT, Fu J, Espeland MA, Featherstone JD: Comparison of fluoride concentrations in unstimulated whole saliva following the use of a fluoride dentifrice and a fluoride rinse. J Dent Res 1988; 67(10): 1257-1262.
94. Duckworth RM, Horay C, Huntington E, Mehta V: Effects of flossing and rinsing with a fluoridated mouthwash after brushing with a fluoridated toothpaste on salivary fluoride clearance. Caries Res 2009; 43(5): 387-390.
95. Whitford GM: The metabolism and toxicity of fluoride. Monogr Oral Sci 1989; 13: 1-160.
96. Pendrys DG, Haugejorden O, Bårdsen A et al.: The risk of enamel fluorosis and caries among Norwegian children: implications for Norway and the United States. J Am Dent Assoc 2010; 141(4): 401-414.
97. Milgrom P, Taves DM, Kim AS et al.: Pharmacokinetics of fluoride in toddlers after application of 5% sodium fluoride dental varnish. Pediatrics 2014; 134(3): e870-874.
98. Browne D, Whelton H, O’Mullane D: Fluoride metabolism and fluorosis. J Dent 2005; 33(3): 177-186.
99. Ekstrand J, Koch G, Lindgren LE, Petersson LG: Pharmacokinetics of fluoride gels in children and adults. Caries Res 1981; 15(3): 213-220.
100. Mascarenhas AK: Is fluoride varnish safe?: Validating the safety of fluoride varnish. J Am Dent Assoc 2021; 152(5): 364-368.
101. Public Health England: Delivering better oral health: an evidence-based toolkit for prevention about Public Health England. Gov.UK. 2017. Available from: https://www.gov.uk/government/publications/delivering-better-oral-health-an-evidence-based-toolkit-for-prevention.
102. SIGN 138 o Dental interventions to prevent caries in children A national clinical guideline March 2014 https://www.scottishdental.org/wp-content/uploads/2014/04/SIGN138.pdf.
103. Prevention and Management of Dental Caries in Children May 2018 (2nd Edition); https://www.sdcep.org.uk/media/2zbkrdkg/sdcep-prevention-and-management-of-dental-caries-in-children-2nd-edition.pdf.
104. Oliveira BH, Salazar M, Carvalho DM et al.: Biannual fluoride varnish applications and caries incidence in preschoolers: a 24-month follow-up randomized placebo-controlled clinical trial. Caries Res 2014; 48(3): 228-236.
105. Walczak M, Turska-Szybka A: The efficacy of fluoride varnishes containing different calcium phosphate compounds. Fluoride 2017; 50 (1 Pt 2): 151-160.
106. Turska-Szybka A, Gozdowski D, Twetman S, Olczak-Kowalczyk D: Clinical Effect of Two Fluoride Varnishes in Caries-Active Preschool Children: A Randomized Controlled Trial. Caries Res 2021; 55(2): 137-143.
107. Gugnani N, Pandit IK, Srivastava N et al.: International Caries Detection and Assessment System (ICDAS): A New Concept. Int J Clin Pediatr Dent 2011; 4(2): 93-100.
108. Chaffee BW, Cheng J, Featherstone JD: Non-operative anti-caries agents and dental caries increment among adults at high caries risk: a retrospective cohort study. BMC Oral Health 2015; 15(1): 111.
109. Fontana M: Enhancing Fluoride: Clinical Human Studies of Alternatives or Boosters for Caries Management. Caries Res 2016; 50 Suppl 1: 22-37.
110. Haugejorden O, Birkeland JM: Analysis of the ups and downs of caries experience among Norwegian children aged five years between 1997 and 2003. Acta Odontol Scand 2005; 63(2): 115-122.
111. Paris S, Banerjee A, Bottenberg P et al.: How to Intervene in the Caries Process in Older Adults: A Joint ORCA and EFCD Expert Delphi Consensus Statement. Caries Res 2020; 54(5-6): 1-7.
112. Güçlü ZA, Alaçam A, Coleman NJ: A 12-Week Assessment of the Treatment of White Spot Lesions with CPP-ACP Paste and/or Fluoride Varnish. Biomed Res Int 2016; 2016: 8357621.
113. Cochrane NJ, Cai F, Huq NL et al.: New approaches to enhanced remineralization of tooth enamel. J Dent Res 2010; 89(11): 1187-1197.
114. ten Cate JM, Cummins D: Fluoride toothpaste containing 1.5% arginine and insoluble calcium as a new standard of care in caries prevention. J Clin Dent 2013; 24(3): 79-87.
115. de Amorim RG, Leal SC, Bezerra AC et al.: Association of chlorhexidine and fluoride for plaque control and white spot lesion remineralization in primary dentition. Int J Paediatr Dent 2008; 18(6): 446-451.
116. Bergstrand F, Twetman S: A review on prevention and treatment of post-orthodontic white spot lesions – evidence-based methods and emerging technologies. Open Dent J 2011; 5: 158-162.
117. Zabokova-Bilbilova E, Popovska L, Kapusevska B, Stefanovska E: White spot lesions: prevention and management during the orthodontic treatment. Pril (Makedon Akad Nauk Umet Odd Med Nauki) 2014; 35(2): 161-168.
118. Wierichs RJ, Meyer-Lueckel H: Systematic review on noninvasive treatment of root caries lesions. J Dent Res 2015; 94(2): 261-271.
119. Park KJ, Meißner T, Günther E et al.: Arrest of root caries with an adjuvant chlorhexidine-fluoride varnish over a 12-months observation period: a QLF-analyzed, placebo-controlled, randomized, clinical trial (RCT). Odontology 2022; 110(1): 193-202.
120. Sleibi A, Tappuni AR, Baysan A: Reversal of Root Caries with Casein Phosphopeptide-Amorphous Calcium Phosphate and Fluoride Varnish in Xerostomia. Caries Res 2021; 55(5): 475-484.
121. Göstemeyer G, Schulze F, Paris S, Schwendicke F: Arrest of Root Carious Lesions via Sodium Fluoride, Chlorhexidine and Silver Diamine Fluoride In Vitro. Materials (Basel) 2017; 11(1): 9.
122. Khoroushi M, Kachuie M. Prevention and Treatment of White Spot Lesions in Orthodontic Patients. Contemp Clin Dent 2017; 8(1): 11-19.
123. Ganss C, Klimek J, Brune V, Schürmann A: Effects of two fluoridation measures on erosion progression in human enamel and dentine in situ. Caries Res 2004; 38(6): 561-566.
124. Ganss C, Hardt M, Lussi A et al.: Mechanism of action of tin-containing fluoride solutions as anti-erosive agents in dentine – an in vitro tin-uptake, tissue loss, and scanning electron microscopy study. Eur J Oral Sci 2010; 118(4): 376-384.
125. Lussi A, Carvalho TS: The future of fluorides and other protective agents in erosion prevention. Caries Res 2015; 49 Suppl 1: 18-29.
126. Carvalho TS, Colon P, Ganss C et al.: Consensus report of the European Federation of Conservative Dentistry: erosive tooth wear – diagnosis and management. Clin Oral Investig 2015; 19(7): 1557-1561.
127. Eversole SL, Saunders-Burkhardt K, Faller RV: Erosion protection comparison of stabilised SnF2, mixed fluoride active and SMFP/arginine-containing dentifrices. Int Dent J 2014; 64 Suppl 1: 22-28.
128. Faller RV, Eversole SL, Saunders-Burkhardt K: Protective benefits of a stabilised stannous-containing fluoride dentifrice against erosive acid damage. Int Dent J 2014; 64 Suppl 1: 29-34.
129. West NX, He T, Macdonald EL et al.: Erosion protection benefits of stabilized SnF2 dentifrice versus an arginine-sodium monofluorophosphate dentifrice: results from in vitro and in situ clinical studies. Clin Oral Investig 2017; 21(2): 533-540.
130. Lussi A, Buzalaf MAR, Duangthip D et al.: The use of fluoride for the prevention of dental erosion and erosive tooth wear in children and adolescents. Eur Arch Paediatr Dent 2019; 20(6): 517-527.
131. Kaidonis JA, Anastassiadis PM, Lekkas D et al.: Prevention and control of dental erosion by professionally applied treatment. Clin Dent Rev 2018; 2: 5.
132. Ganss C, von Hinckeldey J, Tolle A et al.: Efficacy of the stannous ion and a biopolymer in toothpastes on enamel erosion/abrasion. J Dent 2012; 40(12): 1036-1043.
133. Zhao IS, Yin IX, Mei ML et al.: Remineralising Dentine Caries Using Sodium Fluoride with Silver Nanoparticles: An In Vitro Study. Int J Nanomedicine 2020; 15: 2829-2839.
134. Duangthip D, Gao SS, Chen KJ et al.: Oral health-related quality of life of preschool children receiving silver diamine fluoride therapy: A prospective 6-month study. J Dent 2019; 81: 27-32.
135. Yu OY, Mei ML, Zhao IS et al.: Remineralisation of enamel with silver diamine fluoride and sodium fluoride. Dent Mater 2018; 34(12): e344-e352.
136. Zhao IS, Gao SS, Hiraishi N et al.: Mechanisms of silver diamine fluoride on arresting caries: a literature review. Int Dent J 2018; 68(2): 67-76.
137. Gao SS, Chen KJ, Duangthip D et al.: Preventing early childhood caries with silver diamine fluoride: study protocol for a randomised clinical trial. Trials 2020; 21(1): 140.
138. Duangthip D, Jiang M, Chu CH, Lo EC: Non-surgical treatment of dentin caries in preschool children – systematic review. BMC Oral Health 2015; 15: 44.
139. American Academy of Pediatric Dentistry: Policy on the use of silver diamine fluoride for pediatric dental patients. The Reference Manual of Pediatric Dentistry. Chicago, Ill.: American Academy of Pediatric Dentistry 2021: 68-71. https://www.aapd.org/media/Policies_Guidelines/P_SilverDiamine.pdf.
140. Grandjean ML, Maccarone NR, McKenna G et al.: Silver Diamine Fluoride (SDF) in the management of root caries in elders: a systematic review and meta-analysis. Swiss Dent J 2021; 131(5): 417-424. Epub 2021 Jan 29.
141. Yu OY, Zhao IS, Mei ML et al.: Caries-arresting effects of silver diamine fluoride and sodium fluoride on dentine caries lesions. J Dent 2018; 78: 65-71.
142. Tirupathi S, Svsg N, Rajasekhar S, Nuvvula S: Comparative cariostatic efficacy of a novel Nano-silver fluoride varnish with 38% silver diamine fluoride varnish a double-blind randomized clinical trial. J Clin Exp Dent 2019; 11(2): e105-e112.
143. Gao SS, Zhao IS, Duffin S et al.: Revitalising Silver Nitrate for Caries Management. Int J Environ Res Public Health 2018; 15(1): 80.
144. Yu OY, Zhao IS, Mei ML et al.: Effect of Silver Nitrate and Sodium Fluoride with Tri-Calcium Phosphate on Streptococcus mutans and Demineralised Dentine. Int J Mol Sci 2018; 19(5): 1288.
145. Gao SS, Chen KJ, Duangthip D et al.: Arresting early childhood caries using silver and fluoride products – A randomised trial. J Dent 2020; 103: 103522.
