Termin „endometriosis” wprowadził na początku XX wieku Sampson i w chwili obecnej zarówno w literaturze światowej jak i krajowej jest to ogólnie przyjęta nazwa schorzenia, w którym stwierdzamy obecność struktur błony śluzowej trzonu macicy poza jej jamą. Ektopowo występujące endometrium charakteryzuje się strukturą histologiczną błony śluzowej macicy oraz wykazuje jej czynność.

Endometrioza dotyczy kobiet w wieku rozrodczym i w chwili obecnej stanowi jeden z częstszych problemów klinicznych. Około 60% kobiet z rozpoznaną endometriozą cierpi na niepłodność, dodatkowo schorzenie to może wywoływać patologiczne zmiany kobiecego narządu płciowego oraz silne dolegliwości bólowe wymagające interwencji ginekologicznej. Z powyższych przyczyn endometrioza stanowi bardzo ważny problem medyczny jak również społeczny, a wyjaśnienie jej etiopatogenezy stanowić może podstawę do opracowania skutecznego leczenia przyczynowego.

Endometrioza jest chorobą o nieznanej histogenezie i etiologii. Wielu badaczy uważa zmiany otrzewnowe o niewielkim zaawansowaniu za zjawisko parafizjologiczne. Istnieje kilkanaście teorii objaśniających proces powstawania zmian chorobowych, wciąż jednak nadal najbardziej aktualne są opracowane przez Meyera w 1919 roku oraz Sampsona w 1921 roku.

Teoria wszczepienna Sampsona zakłada, że ektopowo rozwijające się endometrium jest efektem przemieszczania się fragmentów błony śluzowej w trakcie miesiączki przez jajowody do wolnej jamy otrzewnowej. Po przyczepieniu się do jakiegokolwiek narządu poprzez rozrost komórek podścieliska i nabłonkowych tworzą się guzki bądź naloty na ich powierzchni. Dalsze szerzenie się choroby może dokonywać się przez ciągłość lub w wyniku dalszego odrywania się fragmentów endometrium.

Teoria opracowana przez Meyera jest określana mianem metaplastycznej. Mianowicie, obecne w nabłonku wyścielającym otrzewną niezróżnicowane komórki pochodzące z nabłonka pokrywającego pierwotną jamę ciała mogą różnicować się w kierunku endometrium. Ta przemiana miałaby się dokonywać pod wpływem bodźców zapalnych i hormonalnych. Ta koncepcja tłumaczy występowanie endometriozy u kobiet z pierwotnym brakiem miesiączki i brakiem funkcjonalnego endometrium oraz u mężczyzn leczonych estrogenami z powodu raka gruczołu krokowego.

W ostatnich latach stwierdzono, że warunkiem powstania na drodze metaplazji nabłonkowej bądź implantacji obcego antygenowo endometrium jest lokalna tolerancja immunologiczna. Te obserwacje pozwoliły na sformułowanie immunologicznej koncepcji etiopatogenezy endometriozy. Stwierdzane u pacjentek z endometriozą odchylenia w funkcjonowaniu układu immunologicznego dotyczą zarówno odporności komórkowej i humoralnej na poziomie ogólnoustrojowym i lokalnym. Wydaje się, że niezwykle istotne jest obniżenie aktywności naturalnych komórek cytotoksycznych w krwi pacjentek z endometriozą, albowiem komórki te biorą udział w nadzorze immunologicznym oraz pełnią funkcje regulacyjne w odpowiedzi immunologicznej ustroju. Stwierdza się między innymi u około 80% pacjentek przeciwciała w klasach IgA, IgG i IgM skierowane przeciwko antygenom endometrium i jajnika. Wyrazem defektu w lokalnej odpowiedzi komórkowej u tych chorych jest zwiększenie ogólnej liczby makrofagów i ich aktywności w płynie otrzewnowym i w jajowodach proporcjonalnie do rozległości zmian endometrialnych. Niektórzy autorzy jednocześnie uważają, że zmiany właściwości makrofagów otrzewnowych, a szczególnie produkowane przez nie mediatory proangiogenne odpowiedzialne są za rozwój endometriozy. Zjawisko angiogenezy (neowaskularyzacja) jest to proces tworzenia się nowych naczyń krwionośnych uwarunkowany działaniem wielu czynników wzrostowych uwalnianych m.in. przez komórki endometrium (także te o ektopowej lokalizacji) oraz komórki biorące udział w reakcji zapalnej (makrofagi otrzewnowe). Nieunaczynione ogniska endometriozy osiągają zaledwie 2-3 mm średnicy, a dopiero wrastanie nowych naczyń, warunkujące ich lepsze odżywienie, powoduje ich dalszy wzrost. Proces angiogenezy jest wieloetapowy i wymaga jednoczesnego zadziałania kilku czynników. W pierwszym etapie pod wpływem działania cytokin proangiogennych dochodzi do pobudzenia komórek śródbłonkowych w otaczających zmianę naczyniach. Następnie dochodzi do proliferacji oraz migracji tych komórek oraz formowania nowego naczynia, które rośnie w kierunku źródła czynników proangiogennych. W tym wypadku są to niedotlenione komórki ogniska endometriozy. W tym czasie dochodzi również do degradacji macierzy zewnątrzkomórkowej, otaczającej naczynia krwionośne – proces niezbędny dla stworzenia „przestrzeni” dla nowo powstającego naczynia. Opisane zjawiska wymagają działania cytokin proangiogennych, które indukują migrację i proliferację komórek endotelialnych oraz uaktywniają enzymy proteolityczne (metaloproteazy) biorące udział w degradacji macierzy zewnątrzkomórkowej.

Teorię tę potwierdzają liczne badania eksperymentalne, w których wykazano między innymi, zmiany w unaczynieniu świeżych i nieczynnych ognisk endometriozy. Badanie gęstości naczyń w zmianach, poprzez barwienie immunohistochemiczne przeciwciałem skierowanym przeciwko czynnikowi von Willebranda, wykazało brak korelacji między gęstością naczyń, a typem zmiany. Wykazano jednak różnice między szerokością światła naczyń w zmianach czerwonych i białych sugerując znaczenie angiogenezy dla powstawania czynnych ognisk endometriozy. Dodatkowym zjawiskiem przemawiającym za teorią neowaskularyzacji jest fakt, że płyn otrzewnowy chorych na endometriozę zawiera dużo wyższe stężenia VEGF (naczyniowego czynnika wzrostowego śródbłonka), w stosunku do pacjentek wolnych od tej choroby. Wykazano, że głównym źródłem tej cytokiny są makrofagi otrzewnowe. Zjawisko to zależne jest od fazy cyklu, ponieważ makrofagi posiadają receptory dla hormonów płciowych. Wykazano również zwiększoną ekspresję KDR (receptor dla VEGF o aktywności kinazy tyrozynowej) na makrofagach u chorych z endometriozą, co świadczyć może o autokrynnym mechanizmie regulacji wydzielania tego czynnika.