© Borgis - Postępy Fitoterapii 2/2013, s. 97-107
*Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
Aktywność antybiotyczna propolisu krajowego i europejskiego
The antibiotic activity of native and european propolis
Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu
Dyrektor Instytutu: prof. dr hab. Grzegorz Spychalski
Summary
The conduced review shows that the antimicrobial, antifungal and antiviral activity of native and European propolis are not different. Moreover in extracts from native and European propolis the activity against microorganisms show the two groups of compounds: flavonoids and phenolic acid esters. To the strongers active substances belong: pinocembrin, galangine, pinostrobin, apigenin, myricetin, luteolin, ethyl ester of caffeic acid, and phenetyl ester of caffeic acid. The high antibiotic activity show also gallic acid.
Propolis odznacza się wyraźnym działaniem przeciwdrobnoustrojowym. Z różną siłą oddziaływuje on na bakterie, grzyby, wirusy i pierwotniaki. Pochodzenie próbek propolisu może być różne. Poza krajowymi, często mamy do czynienia z próbkami pochodzącymi z różnych rejonów Europy. Interesujące zatem wydaje się porównanie aktywności przeciwdrobnoustrojowej (antybiotycznej) wyciągów z propolisu i ich składników pochodzących z kraju i różnych rejonów Europy.
Badania nad wyciągami z propolisu
Badania krajowe prowadzone od lat 60. ubiegłego stulecia obejmują różne grupy drobnoustrojów, w tym bakterie tlenowe, beztlenowe, grzyby drożdżoidalne, dermatofity i pierwotniaki.
Do pionierów badań nad ekstraktami propolisowymi należy zaliczyć Schellera i wsp. (1). Wykazali oni, że na wyciąg etanolowy z propolisu (EEP) najbardziej wrażliwe okazały się szczepy maczugowców i prątków gruźlicy (MIC <1 mg/ml) (tab. 1). Średnią wrażliwość na EEP wykazywały szczepy ziarniaków Gram-dodatnich z rodzaju Staphylococcus i Diplococcus oraz szczep ziarniaka Gram-ujemnego z gatunku Neisseria catarrhalis (MIC = 1-3 mg/ml). Najmniejszą wrażliwość stwierdzono w przypadku szczepów ziarniaków Gram-dodatnich z rodzaju Enterococcus oraz szczepów pałeczek Gram-ujemnych fermentujących i niefermentujących z rodzajów: Escherichia, Klebsiella, Proteus, Salmonella i Pseudomonas (MIC = 7-10 mg/ml). Wszystkie omawiane drobnoustroje tlenowe pochodziły z materiału zwierzęcego.
Tabela 1. Działanie ekstraktu etanolowego z propolisu (EEP) na drobnoustroje tlenowe chorobotwórcze dla zwierząt (wg 1).
| Rodzaje i gatunki drobnoustrojów | Liczba szczepów | MIC
(mg/ml)1 |
Ziarniaki Gram-dodatnie
Staphylococcus aureus
Diplococcus pneumoniae
Enterococcus faecalis | 2
1
2 | 3
1
>10 |
Ziarniaki Gram-ujemne
Neisseria catarrhalis | 1 | 1 |
Maczugowce
Corynebacterium diphteriae
Corynebacterium hoffmanii | 1
1 | <1
<1 |
Prątki
Mycobacterium tuberculosis | 2 | <1 |
Pałeczki Gram-ujemne fermentujące
Escherichia coli
Klebsiella ozenae
Proteus morganii
Salmonella typhimurium | 1
1
1
1 | >10
>10
>10
10 |
Pałeczki Gram-ujemne niefermentujące
Pseudomonas aeruginosa | 2 | 7,10 |
| 1Najmniejsze stężenie bakteriostatyczne w mg/ml |
Podobne efekty w odniesieniu do szczepów bakterii tlenowych, wyhodowanych z materiału szpitalnego, otrzymał Kędzia (2). Największą wrażliwość na EEP wykazywały gronkowce z rodzaju Staphylococcus, paciorkowce z rodzaju Streptococcus i maczugowce z rodzaju Corynebacterium (MIC = 0,05-0,25 mg/ml) (tab. 2). Natomiast paciorkowce kałowe z rodzaju Enterococcus, pałeczki Gram-ujemne fermentujące z rodzajów Escherichia, Klebsiella i Proteus oraz pałeczki Gram-ujemne niefermentujące z rodzaju Pseudomonas odznaczały się mniejszą wrażliwością na EEP (MIC = 0,5-5 mg/ml).
Tabela 2. Działanie EEP na drobnoustroje chorobotwórcze dla człowieka (wg 2).
| Rodzaje i gatunki drobnoustrojów | MIC (mg/ml) |
Ziarniaki Gram-dodatnie
Staphylococcus aureus
Staphylococcus epidermidis
Streptococcus pyogenes
Enterococcus faecalis | 0,25
0,1
0,05
0,5 |
Maczugowce
Corynebacterium hoffmanii | 0,1 |
Pałeczki Gram-ujemne fermentujące
Escherichia coli
Klebsiella pneumoniae
Proteus vulgaris | 5,0
5,0
5,0 |
Pałeczki Gram-ujemne niefermentujące
Pseudomonas aeruginosa | 5,0 |
Starzyk i Doleżal (3) także wykazali podobną zależność pomiędzy gronkowcami złocistymi (Staphylococcus aureus) i pałeczkami fermentującymi i niefermentującymi (Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Proteus vulgaris, Salmonella enteritidis, Salmonella typhimurium, Shigella sonnei, Pseudomonas aeruginosa) wyizolowanymi z materiału klinicznego, jednak różnice te nie były tak duże. O ile MBC ekstraktu etanolowego z propolisu w przypadku gronkowców wynosiło 3-4 mg/ml, to w przypadku pałeczek wynosiło ono 4-7 mg/ml (tab. 3). Badania te przeprowadzono na 300 szczepach wyizolowanych od chorych.
Tabela 3. Działanie EEP na bakterie chorobotwórcze pochodzące ze środowiska szpitalnego (wg 3).
| Rodzaje i gatunki drobnoustrojów | Liczba szczepów | MBC (mg/ml)1 |
| 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
Ziarniaki Gram-dodatnie
Staphylococcus aureus | 101 | 52 | 49 | | | |
Pałeczki Gram-ujemne fermentujące
Escherichia coli
Klebsiella pneumoniae
Proteus vulgaris
Salmonella enteritidis
Salmonella typhimurium
Shigella sonnei | 53
32
39
27
1
1 | | 4
| 14
8
7
| 35
24
9
9
1
| 23
18
1 |
Pałeczki Gram-ujemne niefermentujące
Pseudomonas aeruginosa | 46 | | | | 10 | 36 |
| Łącznie | 300 | 52 | 53 | 29 | 88 | 78 |
| 1Najmniejsze stężenie bakteriobójcze w mg/ml |
Późniejsze badania Dobrowolskiego i wsp. (4) przyniosły zbliżone dane (tab. 4). Średnice stref zahamowania wzrostu bakterii Gram-dodatnich (z rodzajów Staphylococcus, Streptococcus, Diplococcus i Corynebacterium) wokół krążków bibułowych wysyconych EEP były większe (12-17 mm) w porównaniu do stref zahamowania wzrostu bakterii Gram-ujemnych (z rodzajów Escherichia, Salmonella i Shigella) wokół krążków bibułowych wysycanych analogiczną ilością EEP (11-13 mm). Wyniki te wskazują na nieco większą wrażliwość bakterii Gram-dodatnich na EEP, niż bakterii Gram-ujemnych.
Tabela 4. Działanie EEP na bakterie chorobotwórcze pochodzące ze środowiska szpitalnego (wg 4).
| Rodzaje i gatunki drobnoustrojów | Średnice stref zahamowania wzrostu szczepów wokół krążków bibułowych z EEP |
Bakterie Gram-dodatnie
Staphylococcus aureus
Streptococcus pyogenes
Streptococcus viridans
Diplococcus pneumoniae
Corynebacterium diphteriae | 16
17
16
14
12 |
Bakterie Gram-ujemne
Escherichia coli
Salmonella typhi
Salmonella paratyphi
Salmonella flexneri | 13
11
11
12 |
Powyższe badania wskazują nie tylko na duże zróżnicowanie pomiędzy bakteriami Gram-dodatnimi i Gram-ujemnymi we wrażliwości na EEP, ale także na dość różną wrażliwość szczepów w ramach jednej grupy drobnoustrojów. Bardzo wyraźnie można to prześledzić w odniesieniu do gronkowców.
Dla przykładu Stojko i Furowicz (5) dla 16 szczepów Staphylococcus aureus wyhodowanych od psów określili MIC w granicach 0,075-0,3 mg/ml. Podobne wyniki otrzymali Kędzia i Hołderna-Kędzia (6). Dla 10 szczepów klinicznych S. aureus oznaczyli oni MIC w granicach 0,2-0,4 mg/ml. Z kolei Scheller i wsp. (7) w grupie 62 szczepów chorobotwórczych S. aureus wyhodowanych z materiału szpitalnego zaliczyli tylko 5 szczepów wrażliwych na EEP (MIC <1 mg/ml). Pozostałe 23 szczepy (37,1%) można było zaliczyć do średnio wrażliwych (MIC = 1-3 mg/ml), a dalsze 34 szczepy (54,8%) do opornych na działanie EEP (MIC = 5-10 mg/ml). W późniejszych badaniach Scheller i wsp. (8) uzyskali jeszcze bardziej zaskakujące wyniki. Wśród 56 szczepów S. aureus pochodzących od chorych 5 szczepów (8,9%) było wrażliwych na stężenia 3-9 mg/ml EEP, 23 szczepy (41,1%) na stężenia 12-15 mg/ml EEP, a 28 szczepów (50,0%) na stężenia 18-21 mg/ml EEP. A zatem prawie wszystkie gronkowce złociste wyizolowane od chorych przez wymienionych wyżej autorów można było zaliczyć do opornych na działanie EEP.
W innych badaniach Scheller i wsp. (9) odnotowali również duże zróżnicowanie wrażliwości na EEP wśród prątków kwasoopornych Mycobacterium. Na 11 szczepów prątków Mycobacterium chorobotwórczych dla człowieka, w 6 przypadkach ich MIC określono na 1,8 mg/ml, natomiast dla pozostałych 7 szczepów było ono wielokrotnie wyższe (MIC >10 mg/ml).
Badania nad działaniem EEP na bakterie beztlenowe prowadzone były przez Kędzię i Kałowskiego (10-12). Obejmowały one 630 szczepów bakterii beztlenowych wyizolowanych ze zmian zapalnych w jamie ustnej i jamie brzusznej. Stwierdzono, że wrażliwość wszystkich badanych bakterii beztlenowych mieściła się w granicach 0,01-3 mg/ml EEP (tab. 5). W badaniach uwzględniono 15 gatunków z rodzaju Bacteroides, 7 z Fusobacterium, 3 z Peptococcus, 6 z Peptostreptococcus, 4 z Propionibacterium, 4 z Actinomyces, 4 z Clostridium i 6 gatunków należących do innych rodzajów beztlenowców. Łącznie przebadano 52 gatunki bakterii beztlenowych. Badania wykazały, że 174 szczepy badanych bakterii były wrażliwe na stężenia EEP w granicach 0,01-0,06 mg/ml (24,2% ogółu szczepów), 210 szczepów było wrażliwych na stężenia EEP w granicach 0,12-0,5 mg/ml (30,4% ogółu szczepów) i 306 szczepów było wrażliwych na stężenia EEP w granicach 1,0-3,0 mg/ml (44,4% ogółu szczepów). W podsumowaniu można przyjąć, że około 56% szczepów było wrażliwych na stężenia EEP poniżej 1 mg/ml.
Tabela 5. Działanie EEP na bakterie beztlenowe izolowane z materiału klinicznego (wg 10-12).
| Rodzaje drobnoustrojów | Liczba gatunków | Liczba szczepów | Wrażliwość na EEP (mg/ml) |
| 0,01-0,06 | 0,12-0,5 | 1,0-3,0 |
Bacteroides
Fusobacterium
Peptococcus
Peptostreptococcus
Propionibacterium
Actinomyces
Clostridium
Inne rodzaje | 15
7
3
6
4
4
7
6 | 274
142
16
14
42
11
34
57 | 53
59
8
27
2
5
4
16 | 95
43
1
35
10
2
9
15 | 126
40
7
52
30
4
21
26 |
Łącznie
Procent | 52
– | 690
100 | 174
25,2 | 210
30,4 | 306
44,4 |
Grzyby drożdżoidalne i grzyby pleśniowe, w tym dermatofity, odznaczają się większą opornością na działanie EEP. Wzrost grzybów drożdżoidalnych z rodzaju Candida był hamowany przez EEP w stężeniach 2,5-10 mg/ml (1, 2). Dudko (13) wykazał, że grzyby drożdżoidalne wyizolowane z klinicznych przypadków zapalenia wymion u krów były wrażliwe na działanie EEP w granicach stężeń 10-20 mg/ml (tab. 6). Poza rodzajem Candida, grzyby te należały do rodzajów: Trichosporon, Pichia i Rhodotorula. Większość spośród 36 wyizolowanych grzybów drożdżoidalnych (72,2%) była wrażliwa na stężenie 10 mg/ml EEP.
Tabela 6. Działanie EEP na grzyby drożdżoidalne wyizolowane z przypadków zapalenia wymion u krów (wg 13).
| Wyizolowane grzyby drożdżoidalne | Liczba szczepów | Stężenie EEP hamujące wzrost grzybów (mg/ml) |
| 10 | 15 | 20 |
Candida pseudotropicalis
Candida krusei
Candida brumptii
Candida guilliermondii
Candida curvata
Candida solani
Candida lipolytica
Trichosporon cutaneum
Pichia membranaefaciens
Rhodotorula minuta
Niezidentyfikowane | 9
5
4
4
4
1
1
4
1
1
2 | 6
4
1
3
3
1
1
3
1
1
2 | 1
0
2
1
0
0
0
0
0
0
0 | 2
1
1
0
1
0
0
1
0
0
0 |
Łącznie
Procent | 36
100,0 | 26
72,2 | 4
11,1 | 6
16,7 |
Z badań Dobrowolskiego i wsp. (4) wynika, że grzyby drożdzoidalne Cryptococcus neoformans oraz grzyby pleśniowe Histoplasma capsulatum i Allescheria mycetomi były oporne nawet na stężenie 25 mg/ml EEP (tab. 7). Pozostałe grzyby pleśniowe, w tym dermatofity, należące do rodzajów Microsporum, Phialophora, Piedraia i Trichophyton, były wrażliwe na EEP w stężeniach 5-20 mg/ml.
Tabela 7. Działanie EEP na grzyby drożdżoidalne i pleśniowe pochodzące ze środowiska szpitalnego (wg 4).
| Rodzaje i gatunki grzybów | Stężenie EEP hamujące wzrost grzybów (mg/ml) |
Grzyby drożdżoidalne
Cryptococcus neoformans
Grzyby pleśniowe
Histoplasma capsulatum
Allescheria mycetomi
Microsporum canis
Microsporum gypseum
Phialophora jeanseimei
Piedraia hortai
Trichophyton rubrum
Trichophyton mentagrophytes
Trichophyton cutaneum | >25
>25
>25
10
20
20
10
5
5
5 |
Badania Suchego (14) wykazały, że rzęsistek pochwowy Trichomonas vaginalis pod wpływem 24-godzinnego działania EEP w stężeniach 3-9 mg/ml ulegał całkowitemu unieczynnieniu. Starzyk i wsp. (15) podają, że do tego samego efektu potrzebne było stężenie EEP w wysokości 0,15 mg/ml. Natomiast zniszczenie żywych form Toxoplasma gondii następowało już w stężeniach EEP w granicach 0,05-0,15 mg/ml.
Z kolei pierwotniak Entamoeba histolytica przeżywał 24-godzinne działanie EEP w stężeniu 5-20 mg/ml (4).
W podsumowaniu można stwierdzić, że najbardziej wrażliwe na działanie EEP okazały się bakterie beztlenowe (MIC w granicach 0,01-3 mg/ml).
Średnią wrażliwością na EEP odznaczały się ziarniaki Gram-dodatnie i Gram-ujemne, maczugowce i prątki (MIC w granicach 0,075-10 mg/ml) oraz pierwotniaki (MIC w granicach 0,05-3 mg/ml). Należy dodać, że według niektórych danych gronkowce złociste są unieczynniane dopiero w stężeniach 12-21 mg/ml, a Entamoeba histolytica przeżywała w stężeniu 20 mg/ml EEP.
Natomiast najmniejszą wrażliwość na EEP wykazują pałeczki Gram-ujemne (fermentujące i niefermentujące) (MIC w granicach 4-20 mg/ml) oraz grzyby drożdżoidalne i pleśniowe (MIC w granicach 5->25 mg/ml EEP).
Trzeba dodać, że duże niejednokrotnie różnice we wrażliwości na EEP niektórych drobnoustrojów, mogą wynikać z takich powodów, jak różny skład chemiczny propolisu, zależny od roślin, z których zbierany jest surowiec oraz pora jego zbioru (16). Duży wpływ na wyniki oznaczeń może mieć także pochodzenie szczepów (saprofityczne, chorobotwórcze, ludzkie, zwierzęce), ich zjadliwość, oporność na antybiotyki, a także metodyka przeprowadzanych badań (działanie bakteriostatyczne lub bakteriobójcze, wielkość inokulum, zastosowane podłoże bakteriologiczne oraz czas i temperatura inkubacji).
W niniejszym opracowaniu wykorzystano również wcześniejszą publikacją Kędzi i wsp. (17) w niniejszym czasopiśmie.
Ze względu na zróżnicowany skład chemiczny wydawało się celowe porównanie aktywności antybiotycznej ekstraktów z propolisu pochodzącego z różnych rejonów Europy.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Scheller S, Rogala D, Stasiak E i wsp. Antibacterial properties of propolis. Pol Arch Wet 1968; 11:391-8. 2. Kędzia B. Przeciwdrobnoustrojowe działanie etanolowego ekstraktu z propolisu (EEP). Dokumentacja tematu Nr 3/73. Inst Rośl Przetw Ziel, Poznań 1974. 3. Starzyk J, Doleżal M. Badania nad działaniem propolisu na drobnoustroje bakteryjne oporne na antybiotyki. V Międzynar Symp Apiter, Kraków 1985. Zagadnienia wybrane. Wyd Pol Zw Pszczel, Kraków-Kamianna 1986; 116-9. 4. Dobrowolski JW, Vohora SB, Sharma K i wsp. Antibacterial, antifungal, antiamoebic, antiinflammatory and antipyretic studies on propolis bee products. J Ethnopharmacol 1991; 35:77-82. 5. Stojko A, Furowicz AJ. Próba zastosowania etanolowego ekstraktu propolisu (EEP) w terapii otitis externa u psów. Med Wet 1980; 36:110-3. 6. Kędzia B, Hołderna-Kędzia E. Badania nad skojarzonym działaniem antybiotyków i propolisu na Staphylococcus aureus. Herba Pol 1986; 32:187-95. 7. Scheller S, Tustanowski J, Curylo B i wsp. Biological properties and clinical application of propolis. III. Investigation of the sensitivity of Staphylococcus isolated from pathological cases to ethanol extract of propolis (EEP). Attempts on inducing resistance in laboratory Staphylococcus strain to EEP. Arzneim-Forsch 1977; 27:1395. 8. Scheller S, Tustanowski J, Paradowski Z. Srawnitelnoje izuczenje czuwstwitelnosti stafilokokow k propolisu i antibiotikam. W: Cennyj produkt pczełowodstwa: propolis (red V. Harnaj) Izd Apimondia, Bucharest 1987; 97-9. 9. Scheller S, Kowalski H, Oklek K i wsp. Correlation between virulence of various strains of mycobacteria and their susceptability to ethanolic extract of propolis (EEP). Z Naturforsch 1988; 53C:1040-4. 10. Kędzia A, Kałowski M. Ocena skuteczności działania wyciągu etanolowego z propolisu na bakterie bezwzględnie beztlenowe jamy ustnej. Czas Stomat 1988; 41:757-62. 11. Kędzia A. Działanie wyciągu etanolowego z propolisu na bakterie beztlenowe. Herba Pol 1986; 32:53-7. 12. Kędzia A. Wrażliwość bakterii bezwzględnie beztlenowych na wyciąg etanolowy z propolisu. Herba Pol 1988; 34:267-72. 13. Dudko P. Badania nad czynnikami etiologicznymi, leczeniem i zwalczaniem zapaleń gruczołu mlekowego u krów. Rozprawa doktorska. Akademia Rolnicza, Lublin 1986. 14. Suchy H. Próba oceny propolisu w terapii rzęsistka pochwowego. Wiad Parazytol 1977; 23:611-2. 15. Starzyk J, Scheller S, Szaflarski J i wsp. Biological properties and clinical application of propolis. III. Studies on the antiprotozoan activity of ethanol extract of propolis. Arzneim-Forsch 1977; 27:1198-9. 16. Kędzia B. Skład chemiczny i aktywność biologiczna propolisu pochodzącego z różnych rejonów świata. Post Fitoter 2006; 1:23-35. 17. Kędzia B, Kędzia A, Dudko P i wsp. Działanie propolisu krajowego na drobnoustroje chorobotwórcze pochodzące od ludzi i zwierząt. Post Fitoter 2009; 2:98-105. 18. Szub TA, Kagramanowa KA, Kiwman GJ i wsp. Antimikrobnaja aktiwnost ekstraktow propolisa. Chim Farm Żurn 1977; 9:86-9. 19. Amoros M, Lurton E, Boustie J i wsp. Comparison of the anti-herpes simplex virus activities of propolis and 3-methyl-but-2-enyl caffeate. J Nat Prod 1944; 57:644-7. 20. Focht J, Hansen SH, Nielsen JV i wsp. Bactericidal effect of propolis in vitro against agents causing upper respiratory tract infections. Arzneim-Forsch/Drug Res 1993; 43:921-3. 21. Prytzyk E, Dantas AP, Salom?o K i wsp. Flavonoids and trypanocidal activity of Bulgarian propolis. J Ethnopharmacol 2003; 88:189-93. 22. Boyanova L, Devejian S, Koumanova R i wsp. Inhibition of Helicobacter pylori growth in vitro by Bulgarian propolis: preliminary report. J Med Microbiol 2003; 52:417-9. 23. Drago L, Mombelli B, De Vecchi E i wsp. In vitro antimicrobial activity of propolis dry extract. J Chemother 2000; 12:390-5. 24. Melliou E, Chinou I. Chemical analysis and antimicrobial activity of Greek propolis. Planta Med 2004; 70:515-9. 25. Silici S, Kutluca S. Chemical composition and antibacterial activity of propolis collected by three different places of honey bees in the same region. J Ethnopharmacol 2005; 99:69-73. 26. Metzner J, Bekemeier H, Paintz M i wsp. Zur antimikrobiellen Wirksamkeit von Propolis und Propolisinhaltsstoffen. Pharmazie 1979; 34:97-102. 27. Kędzia B, Ellnain-Wojtaszek M, Bylka W i wsp. Aktywność mikrobiologiczna różnych frakcji propolisu. V Międzynar Symp Apiter Streszcz Ref Kraków 1985; 18. 28. König B, Dustman JH. The caffeolics as a new family a natural antiviral compounds. Naturwissen 1985; 72:659-61. 29. Amoros M, Som?es CMO, Give L i wsp. Synergistic effect of flavones and flavonols against herpes simplex virus type 1 in cell culture comparison with the antiviral activity of propolis. J Nat Prod 1992; 55:1732-40. 30. Amoros M, Lurton E, Boustie J i wsp. Comparison of the anti-herpes simplex virus activities of propolis and 3-methyl-but-2-enyl caffeate. J Nat Prod 1994; 57:644-7. 31. Melliou E, Chinou I. Chemical analysis and antimicrobial activity of Greek propolis. Planta Med 2004; 70: 515-9. 32. Speciate A, Costanzo R, Puglisi S i wsp. Antibacterial activity of propolis and its active principles alone and in combination with macrolides, beta-lactams and fluoroquinolones against microorganisms responsible for respiratory infections. J Chemother 2006; 18:164-71. 33. Kędzia B, Hołderna-Kędzia E. Skład chemiczny propolisu w świetle dotychczasowych badań. Herba Pol 1991; 38:95-110. 34. Kędzia B, Hołderna-Kędzia E. Aktywność antybiotyczna kwasów aromatycznych i związków flawonoidowych najczęściej występujących w propolisie krajowym i europejskim. Dane nieopublikowane. Zakład Farmakologii i Mikrobiologii IPZ, Poznań 1998. 35. Cushine TPT, Hamilton VES, Chapman DG i wsp. Aggregation of Staphylococcus aureus following treatment with the antibacterial flavonol galangin. J Appl Microbiol 2007; 103:1562-7. 36. Kubina R, Kabała-Dzik A, Wojtyczka RD i wsp. Przeciwbakteryjne działanie galanginy zawartej w propolisie w stosunku do bakterii Gram-dodatnich. Farm Przegl Nauk 2009; 8:24-6. 37. Mirzoeva OKL, Grishanin RN, Calder PC. Antimicrobial action of propolis and some of its components: the effects on growth, membrane potential and motility of bacteria. Microbiol Res 1997; 152:239-46.
