© Borgis - Nowa Pediatria 1/2017, s. 29-33
*Aleksandra Janecka, Joanna Stefanowicz
Zespół metaboliczny jako odległe powikłanie leczenia onkologicznego u dzieci
Metabolic syndrome as a late side effect of the childhood neoplasm treatment
Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii, Gdański Uniwersytet Medyczny
Kierownik Kliniki: prof. dr hab. n. med. Elżbieta Adamkiewicz-Drożyńska
Summary
Survival rate for the childhood cancers has improved remarkably. This situation results in increasing number of young adults who undergone cancer treatment. In this group of patients late side effects are observed, such as second malignancies, endocrine, cardiac, pulmonary complications, renal dysfunction, osteoporosis, impaired fertility. Obesity and metabolic syndrome are also reported more often than in general population. Complications of the metabolic syndrome such as atherosclerosis, strokes and death caused by other cardiovascular disorders are more common and start in younger age. The occurrence of metabolic syndrome is strictly connected with the type of neoplasm, its localization and undergone treatment. Especially patients with head tumors and patients with acute lymphoblastic leukemia who undergone radiotherapy of the head have a greater risk of developing such complications. However high percentage of survivors lead a life style predisposing to the development of metabolic syndrome. Thus there is a need of regular screening for metabolic disorders and education among patients.
Aktualnie w populacji osób zdrowych obserwujemy rosnącą liczbę dzieci i dorosłych z nadwagą oraz otyłością. Sprzyja temu zmiana stylu życia i odżywiania. Na tym tle szczególną grupę stanowią osoby po przebytym w dzieciństwie leczeniu z powodu nowotworu.
W ostatnich latach obserwujemy postęp w leczeniu nowotworów złośliwych u dzieci. Ma to miejsce dzięki wprowadzanym nieustannie modyfikacjom protokołów terapeutycznych, które proponują coraz bardziej agresywne leczenie. W efekcie możemy się spodziewać, że w grupie ozdrowieńców wzrośnie także częstość występowania powikłań leczenia.
Do odległych powikłań leczenia onkologicznego zalicza się: drugie nowotwory, zaburzenia endokrynologiczne, niewydolność nerek, zaburzenia sercowo-naczyniowe, płucne, otyłość, bezpłodność, osteoporozę. Wraz z wiekiem ozdrowieńców wzrasta ryzyko zgonu z powodu chorób układu sercowo-naczyniowego (1-3).
Zespół metaboliczny (ZM) znany jest w literaturze medycznej od lat 20. XX wieku. Jednak za twórcę tego pojęcia uważa się Geralda Reavena, który w 1988 po raz pierwszy użył terminu „zespół X” dla określenia współwystępowania 6 cech zwiększających ryzyko powikłań sercowo-naczyniowych oraz zgonu sercowego. Należą do nich: hiperinsulinemia, insulinooporność, upośledzona tolerancja glukozy, dyslipidemia, nadciśnienie tętnicze oraz choroba wieńcowa (4).
Przez lata wielokrotnie modyfikowano kryteria rozpoznania ZM u dorosłych. Problematyczne było również stworzenie definicji ZM u dzieci (5). Aktualnie najbardziej powszechnie znana jest definicja Międzynarodowej Federacji Diabetologicznej (IDF) z 2006 roku, według której ZM można rozpoznać przy współistnieniu otyłości i dwóch zaburzeń spośród: nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, hipertrójglicerydemii i podwyższonego stężenia LDL. Według tych wytycznych ZM można rozpoznać u osób dorosłych, a wśród populacji pediatrycznej u dzieci powyżej 10. roku życia. U dzieci poniżej 10. roku życia nie można rozpoznać ZM – stwierdzone zaburzenia są jedynie sygnałem ostrzegawczym i wskazują na konieczność wprowadzenia działań profilaktycznych i dalszej obserwacji.
Patogeneza ZM jest bardzo złożona. U podłoża leżą insulinooporność i hiperlipidemia, pojawiające na skutek otyłości lub równolegle z nią, prowadzące do rozwoju miażdżycy. Znaczącą rolę odgrywają również czynniki prozapalne i prozakrzepowe (6).
Za główne przyczyny rozwijających się zaburzeń uważa się: styl życia prowadzący do otyłości, siedzący tryb życia, dietę wysokokaloryczną i bogatotłuszczową, palenie tytoniu. Rozwojowi zaburzeń metabolicznych szczególnie sprzyja otyłość brzuszna, ponieważ tkanka tłuszczowa trzewna jest organem produkującym hormony.
Oprócz stylu życia, istotnym elementem wpływającym na rozwój ZM jest skłonność genetyczna. Odkryto wiele wariantów genów, które prowadzą do rozwoju insulinooporności, nadciśnienia tętniczego i otyłości (7).
Częstość występowania ZM w populacji ogólnej szacuje się na 7-40% w zależności od położenia geograficznego i wieku badanych. Rośnie ona wraz z wiekiem. Na przestrzeni ostatnich lat odnotowuje się znaczący wzrost częstości występowania ZM, także wśród dzieci (4).
Na podstawie wielu obserwacji pacjentów po przebytym leczeniu onkologicznym wiadomo, że wśród odległych powikłań leczenia są otyłość i ZM.
Jednym z badań, w którym przeanalizowano występowanie odległych powikłań leczenia onkologicznego w największej grupie pacjentów, jest przeprowadzone w USA wieloośrodkowe badanie ankietowe Childhood Cancer Survivor Study (CCSS), którym objęto łącznie 14 tysięcy osób po przebytym leczeniu onkologicznym z powodu różnych nowotworów zdiagnozowanych w latach 1970-1986. Grupę kontrolną stanowiło zdrowe rodzeństwo (tab. 1).
Tab. 1. Zestawienie omawianych w tekście badań wraz z podstawowymi informacjami
| Autor/Nazwa badania | Rok publikacji | Badana populacja – rodzaj
nowotworu | Grupa kontrolna | Metody | Wyniki | Kryteria rozpoznania zespołu
metabolicznego |
| Bowers/Childhood Cancer Survivor Study (8) | 2005 | HL – 1926 osób | Rodzeństwo | Badanie
ankietowe | ↑ ryzyka udaru mózgu po przebytym leczeniu z powodu HL szczególnie po przebytym napromienianiu szyi i klatki piersiowej. | – |
| Bowers/Childhood Cancer Survivor Study (9) | 2006 | ALL – 4828 osób, OUN – 1871 osób | Rodzeństwo | Badanie
ankietowe | ↑ częstości udarów mózgu w obu nowotworach w porównaniu do grupy kontrolne. Związek ↑częstości udarów mózgu ze wznową choroby podstawowej, leczeniem alkilującym i radioterapią głowy w dawce ≥ 30 Gy. | – |
| Hoffman i wsp. (15) | 2008 | STS – 32 osoby | Populacja USA | Badania antropometryczne, laboratoryjne i psychologiczne | ↑częstości nadciśnienia tętniczego, otyłości brzusznej po leczeniu z powodu mięsaków. Związek ↓testosteronu, ↑PAI i niskiej aktywności fizycznej z występowaniem ZM u ozdrowieńców. | 3 czynniki lub więcej spośród: RR > 130/85 mmHg lub leczone nadciśnienie tętnicze, TG ≥ 150 mg/dL, HDL < 40 mg/dL u mężczyzn lub 50 mg/dL u kobiet, otyłość brzuszna, glc na czczo ≥ 110 mg/dL |
| Van Waas i wsp. (10) | 2010 | Różne rodzaje nowotworów – 500 osób | Populacja holenderska | Badania antropometryczne i laboratoryjne | Związek radioterapii głowy z otyłością. Poszczególne składowe ZM występowały częściej niż w grupie kontrolnej. | 2 czynniki spośród: RR > 140/90 mmHg, BMI ≥ 30 kg/m2, cukrzyca, cholesterol całk. > 200 mg/dL lub stosowane leczenie |
| Geenen i wsp. (12) | 2010 | ALL – 79 osób, guz Wilmsa – 62 osoby | Rodzeństwo i znajomi | Badania antropometryczne i laboratoryjne | Większa częstość występowania czynników ryzyka sercowo-naczyniowego u pacjentów po przebytej radioterapii w obu rodzajach nowotworów. | – |
| Skoczeń i wsp. (13) | 2011 | ALL – 82 osoby | Nie | Badania antropometryczne i laboratoryjne | ↑stężenia leptyny i oreksyny, ↓receptora dla leptyny.
Związek podwyższonego stężenia peptydów z przebytą radioterapią głowy. | – |
| Van Waas i wsp. (16) | 2013 | Różne rodzaje nowotworów – 532 osoby | Nie | Badania antropometryczne i laboratoryjne | Na częstość ZM po leczeniu onkologicznym nie mają wpływu mutacje genetyczne prowadzące do rozwoju cukrzycy.
Na częstość ZM ma wpływ radioterapia głowy i jamy brzusznej. | 2 czynniki spośród: RR > 140/90 mmHg, BMI ≥ 30 kg/m2, cukrzyca, cholesterol całk. > 200 mg/dL lub stosowane leczenie |
| Smith i wsp./St. Jude Lifetime Cohort Study (17) | 2014 | Różne rodzaje nowotworów – 1598 osób | Nie | Badania antropometryczne i laboratoryjne | Większość badanych nie przestrzega zaleceń dietetycznych i zaleceń odnośnie aktywności fizycznej. U osób nieprzestrzegających zaleceń ↑częstości występowania ZM. | 3 czynniki lub więcej spośród: RR > 130/85 mmHg lub leczone nadciśnienie tętnicze, TG ≥ 150 mg/dL, HDL< 40 mg/dL u mężczyzn lub 50 mg/dL u kobiet, otyłość brzuszna, glc na czczo ≥ 100 mg/dL |
HL (ang. Hodgkin lymphoma) – chłoniak Hodgkina; ALL (ang. acute lymphoblastic leucaemia) – ostra białaczka limfoblastyczna; OUN – ośrodkowy układ nerwowy; STS (ang. soft tissue sarcoma) – mięsaki tkanek miękkich; PAI (ang. plasminogen activator inhibitor) – inhibitor aktywatora plazminogenu; ZM – zespół metabliczny; TG – trójglicerydy; glc – glukoza
W badaniu tym oceniano wiele aspektów życia pacjentów oraz wpływ leczenia na ich status socjoekonomiczny i psychologiczny, ale także problemy zdrowotne. Wśród wielu powikłań na pierwszy plan wysuwały się: drugie i kolejne nowotwory, zaburzenia endokrynologiczne, płucne, neurologiczne, trudności z donoszeniem ciąży oraz otyłość i choroby układu sercowo-naczyniowego.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Płatny dostęp do wszystkich zasobów Czytelni Medycznej
|
Piśmiennictwo
1. Robison LL, Green DM, Hudson M et al.: Long-term outcomes of adult survivors of childhood cancer. Cancer 2005; 104(S11): 2557-2564.
2. Hudson MM: Survivors of Childhood Cancer: Coming of Age. Hematol Oncol Clin North Am 2008; 22(2): 211-231.
3. DeLaat CA, Lampkin BC: Long-term survivors of childhood cancer: evaluation and identification of sequelae of treatment. CA Cancer J Clin 1992; 42(5): 263-282.
4. Pacholczyk M, Ferenc T, Kowalski J: The metabolic syndrome. Part I: Definitions and diagnostic criteria for its identification. Epidemiology and relationship with cardiovascular and type 2 diabetes risk. Postępy Hig i Med Dos?w 2008; 62: 530-542.
5. Jańczyk W, Litwin M, Socha P: Co to jest zespół metaboliczny u dzieci? Stand Med Pediatr 2010; 7: 23-25.
6. Eckel RH, Grundy SM, Zimmet PZ: The metabolic syndrome. Lancet 2005; 365(9468): 1415-1428.
7. Brown AE, Walker M: Genetics of Insulin Resistance and the Metabolic Syndrome. Curr Cardiol Rep 2016; 18(8): 75.
8. Bowers DC, McNeil DE, Liu Y et al.: Stroke As a Late Treatment Effect of Hodgkin’s Disease: A Report From the Childhood Cancer Survivor Study. J Clin Oncol 2005; 23(27): 6508-6515.
9. Bowers DC, Liu Y, Leisenring W et al.: Late-Occurring Stroke Among Long-Term Survivors of Childhood Leukemia and Brain Tumors: A Report From the Childhood Cancer Survivor Study. J Clin Oncol 2006; 24(33): 5277-5282.
10. van Waas M, Neggers SJCMM, Pieters R, van den Heuvel-Eibrink MM: Components of the metabolic syndrome in 500 adult long-term survivors of childhood cancer. Ann Oncol 2010; 21(5): 1121-1126.
11. Haugnes H, Aass N, Fossa S et al.: Components of the metabolic syndrome in long-term survivors of testicular cancer. Ann Oncol 2006; 18(2): 241-248.
12. Geenen MM, Bakker PJM, Kremer LCM et al.: Increased prevalence of risk factors for cardiovascular disease in long-term survivors of acute lymphoblastic leukemia and Wilms tumor treated with radiotherapy. Pediatr Blood Cancer 2010; 55(4): 690-697.
13. Skoczeń S, Tomasik P, Balwierz W et al.: Markers of metabolic syndrome and peptides regulating metabolism in survivors of childhood acute lymphoblastic leukemia. Przegl Lek 2011; 68(9): 592-596.
14. Tonorezos ES, Vega GL, Sklar CA et al.: Adipokines, body fatness, and insulin resistance among survivors of childhood leukemia. Pediatr Blood Cancer 2012; 58(1): 31-36.
15. Hoffman KE, Derdak J, Bernstein D et al.: Metabolic syndrome traits in long-term survivors of pediatric sarcoma. Pediatr Blood Cancer 2008; 50(2): 341-346.
16. van Waas M, Neggers SJCMM, Uitterlinden AG et al.: Treatment factors rather than genetic variation determine metabolic syndrome in childhood cancer survivors. Eur J Cancer 2013; 49(3): 668-675.
17. Smith WA, Li C, Nottage KA et al.: Lifestyle and metabolic syndrome in adult survivors of childhood cancer: A report from the St. Jude Lifetime Cohort Study. Cancer 2014; 120(17): 2742-2750.
