Stwardnienie rozsiane (łac. sclerosis multiplex – SM) jest postępującą chorobą neurologiczną o charakterze przewlekłym i nieuleczalnym. To stan zapalny w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN), z charakterystyczną utratą otoczki mielinowej, a w konsekwencji postępującymi zaburzeniami na tle neurologicznym (1). Etiologia SM nie jest znana (2). Najnowsze dane statystyczne, opublikowane przez Multiple Sclerosis International Federation, wskazują, że na całym świecie chorujących na SM jest około 2,3 mln, a w większości są to osoby w wieku od 20 do 40 lat (3). W Polsce szacunkowo określa sie, że stwardnienie rozsiane dotyczy 40-60 tysięcy osób (3, 4). Przebieg choroby jest nieprzewidywalny. SM może przebiegać postępująco lub zatrzymać się. Zazwyczaj wcześniejsze zachorowanie wiąże się z późniejszym pojawieniem się niepełnosprawności (5). Kliniczna klasyfikacja stwardnienia rozsianego wyróżnia cztery postaci choroby: pierwotnie postępującą, wtórnie postępującą, rzutowo-remitującą oraz rzutowo-progresywną. Badacze uważają, że w postaci, w której występują rzuty choroby, przeważającym czynnikiem jest proces zapalny, natomiast procesy neurodegeneracyjne – w postaci wtórnie postępującej (6).
Do niedawna osobom chorującym na SM odradzano wykonywanie ćwiczeń ruchowych. Podyktowane to było podniesieniem temperatury ciała podczas aktywności fizycznej, a to natomiast przyczyniało się do nasilenia objawów choroby, z jednoczesnym hamowaniem przewodnictwa nerwowego. Ponadto zmęczenie, które występuje jako mechaniczny objaw oraz bezpośrednio związane jest z ćwiczeniami fizycznymi, wywoływało uczucie strachu przed zaostrzeniem choroby. Jednakże brak aktywności fizycznej sprzyja obniżeniu tolerancji wysiłku fizycznego oraz osłabieniu mięśni (7). Polskie Towarzystwo Stwardnienia Rozsianego promuje ruch u chorych na SM. Niezależnie od postaci i przebiegu SM aktywność fizyczna poprawia ogólny stan zdrowia, pomaga zachować mobilność (w miarę możliwości fizycznych i sprawności chorego), a także wpływa na zmniejszenie odczuwania zmęczenia, przygnębienia czy niepokoju (8-10). Badacze wskazują, że u osób chorujących na SM obserwuje się niższy poziom aktywności fizycznej niż w populacji ogólnej (11). Wiąże się to z zaburzeniami funkcjonowania, które wynikają z pogłębiającej się niesprawności ruchowej, co w konsekwencji wpływa na pogorszenie jakości życia chorych na SM (12).
Zmęczenie można zdefiniować jako subiektywnie odczuwany brak energii, względnie uczucie wyczerpania. U około 70% chorych na SM zmęczenie podawane jest jako jeden z trzech dominujących objawów chorobowych, a u części pacjentów jako główny objaw (13). Dowiedziono istotnie częstszego występowania zmęczenia w postaci remitująco-nawracającej niż we wtórnie postępującej oraz częściej w remitująco-nawracającej niż pierwotnie postępującej (14, 15). Ponadto badacze wykazali brak wpływu wieku, płci i czasu trwania choroby na poziom zmęczenia (16-21). Dodatkowo udowodniono brak korelacji występowania zmęczenia z wykształceniem i ilorazem inteligencji (16, 17, 22, 23).
1. Konikowska K, Regulska-Ilow B: Rola diety w stwardnieniu rozsianym. Postep Hig Med Dosw 2014; 68: 325-333.
2. Opara J: Fizjoterapia w stwardnieniu rozsianym. Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach 2012: 90-145.
3. Krol J, Szcześniak M, Koziarska D, Rzepa T: Akceptacja choroby i postrzeganie czasu u osób leczonych immunomodulacyjnie z rzutowo-remisyjną postacią stwardnienia rozsianego (RR-SM). Psychiatr Pol 2015; 49(5): 911-920.
4. Guzik A, Kwolek A: Częstość występowania i rozmieszczenie stwardnienia rozsianego w Polsce i na świecie. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków w Warszawie, Rzeszów 2015; 1: 55-62.
5. Opara J: Problemy rehabilitacji w stwardnieniu rozsianym. Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach 2013: 43-292.
6. Kyrcz-Krzemień S, Kata D, Duda K et al.: Rola autologicznego przeszczepiania krwiotwórczych komórek macierzystych w leczeniu stwardnienia rozsianego. Post Nauk Med 2015; 6: 419-423.
7. Mauritz KH: Nowe elementy w rehabilitacji chorych na stwardnienie rozsiane. Farmakoter Psychiatr Neurol 2005; 3: 249-251.
8. Polskie Towarzystwo Stwardnienia Rozsianego: SM... i ruch. Podstawowe informacje o stwardnieniu rozsianym. Zeszyt 11. Warszawa 2007: 4-15.
9. Magnani S, Olla S, Pau M et al.: Effects of Six Months Training on Phusical Capacity and Metaboreflex Activity in Patients with Multiple Sclerosis. Front Physiol 2016; 7(531): 1-10.
10. Sandroff BM, Sosnoff JJ, Motl RW: Physical fitness, walking performance, and gait in multiple sclerosis. J Neurol Sci 2013; 328: 70-76.
11. Nortvedt MW, Riise T, Maeland JG: Multiple sclerosis and lifestyle factors: the Hordaland Health Study. J Neurol Sci 2005; 25: 334-339.
12. Łabuz-Roszak B, Kubicka-Bączyk K, Pierzchała K et al.: Jakość życia chorych na stwardnienie rozsiane – związek z cechami klinicznymi choroby, zespołem zmęczenia i objawami depresyjnymi. Psychiatr Pol 2013; XLVII(3): 433-442.
13. Losy J: Zmęczenie w stwardnieniu rozsianym. Farmakoter Psychiatr Neurol 2005; 3: 279-282.
14. Garczyński W, Lubkowska A: Ocena poziomu zmęczenia u chorych na stwardnienie rozsiane w zależności od formy klinicznej choroby. Fam Med Primary Care Rev 2015; 17(1): 11-14.
15. Tèllez N, Río J, Tintorè M et al.: Does the Modified Fatigue Impact Scale offer a more comprehensive assessment of fatigue in MS? Mult Scler 2005; 11: 198-202.
16. Brola W, Fudala M: Problem zmęczenia w stwardnieniu rozsianym. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego 2010; 2: 237-243.
17. Krajewski S, Dobek A, Zawadka-Kunikowska M et al.: Zespół przewlekłego zmęczenia problemem osób chorych na stwardnienie rozsiane. Hygeia Public Health 2014; 49(3): 519-525.
18. Krupp LB, Elkins LE: Fatigue and declines in cognitive functioning in multiple sclerosis. Neurol 2000; 55: 934-939.
19. Pittion-Vouyovitch S, Debouverie M, Guillemin F et al.: Fatigue in multiple sclerosis is related to disability, depression and quality of life. J Neurol Sci 2006; 243: 39-45.
20. Schapiro RT: Managing symptoms of multiple sclerosis. Neurol Clin 2005; 23: 177-187.
21. McFadden E, Horton MC, Ford HL et al.: Screening for the risk of job loss in multiple sclerosis (MS): development of an MS-specific Work Instability Scale (MS-WIS). Mult Scler J 2012; 18(6): 862-870.
22. Giovanni G: Multiple sclerosis related fatigue. J Neurol Neurosurg Psychiatry 2006; 77: 2-5.
23. Kos D, Kerckhofs E, Carrea I et al.: Evaluation of the modified fatigue impact scale in four different European countries. Mult Scler 2005; 11: 76-80.
24. Bartosik-Psujek H, Stelmasiak Z: Stwardnienie rozsiane – trudne odpowiedzi na proste pytania. Neurol i Neuroch Pol 2006; 40(5): 441-445.
25. Rotstein Z, Hazan R, Barak Y, Achiron A: Perspecitves in multiple sclerosis health care: special focus on the costs of multiple sclerosis. Autoimmun Rev 2006; 5(8): 511-516.
26. Bartosik-Psujek H: Algorytmy diagnostyczne i kryteria kwalifikacji do leczenia immunomodulacyjnego w stwardnieniu rozsianym. Pol Prz Neurol 2012; 8(2): 76-83.
27. Del Santo F, Maratea D, Fadda V et al.: Treatments for relapsing-remitting multiple sclerosis: summarising current information by network meta-analysis. Eur J Clin Pharmacol 2012; 68: 441-448.
28. Wawrzyniak S, Maciejak Z: Analiza przebiegu choroby oraz zmian w obrazie rezonansu magnetycznego mózgu i rdzenia szyjnego u chorych na stwardnienie rozsiane leczonych interferonem beta, octanem glatirameru. Aktualności Neurologiczne 2010; 10(3): 134-144.
29. Heinzlef O, Ramanan K, Tehindrazanarivelo AD et al.: Criteria for non-response to interferon in relapsing-remitting multiple sclerosis: a nation-wide survey. Mult Scler 2005; 11: 157-168.
30. Wiendl H, Toyka, KV, Rieckmann P et al.: Basic and escalating immunomodulatory treatments in multiple sclerosis: current therapeutic recommendations. J Neurol 2008; 255: 1449-1463.
31. Lovera J, Kovner B: Cognitive impairment in multiple sclerosis. Curr Neurol Neurosci Rep 2012; 12: 618-627.
32. Prakash RS, Erickson KI, Snook EM et al.: Cortical recruitment during selective attention in multiple sclerosis: an fMRI investigation of individual differences. Neuropsychologia 2008; 46(12): 2888-2895.
33. Tyburski E, Potemkowski A, Chęć M et al.: Specyfika procesów uwagi i hamowania poznawczego u osób ze stwardnieniem rozsianym o przebiegu rzutowo-remisyjnym z uwzględnieniem poziomu nastroju. Psychiatr Pol 2014; 48(2): 307-318.
34. Pasek J, Opara J, Pasek T et al.: Znaczenie badań nad jakością życia w rehabilitacji. Fizjoterapia 2007; 15: 3-8.
35. Bejer A, Ziemba J: Jakość życia chorych na stwardnienie rozsiane a stopień niesprawności ruchowej – doniesienie wstępne. Med Ogól i Nauki o Zdrowiu 2015; 21(4): 402-407.
36. Humańska MA, Śnieg P, Rezemerska L et al.: Jakość życia a sprawność funkcjonalna chorych na stwardnienie rozsiane. Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne 2013; 2(5): 188-194.
37. Stachowska M, Grabowska M, Szewczyczak M, Talarska D: Ocena jakości życia chorych ze stwardnieniem rozsianym. Pielęg Pol 2013; 4(50): 257-261.
38. Merkelbach S, Sittinger H, Koenig J: Is there a differential impact of fatigue and physical disability on quality of life in multiple sclerosis? J Nerv Ment Dis 2002; 190: 388-393.
39. Einarsson U, Gottberg K, Fredrikson S et al.: Activities of daily living and social activities in people with multiple sclerosis in Stockholm County. Clin Rehabil 2006; 20(6): 543-551.
40. Beiske AG, Naess H, Aarseth JH et al.: Health-related quality of life in secondary progressive multiple sclerosis. Mult Scler 2007; 13: 386-392.
