© Borgis - Anestezjologia Intensywna Terapia 3/2001, s. 149-155
Przemysław Jałowiecki, Robert Rudner, Anna Tomala, Włodzimierz Dziubdziela
Ocena jakości postępowania anestezjologicznego na podstawie opinii chorych o znieczuleniu. II. Okres pooperacyjny*
Patient´s perception of anaesthesia. Part II. Postoperative period.
z Katedry i Kliniki Anestezjologii i Intensywnej Terapii;
kierownik: prof. dr hab. A. Dyaczyńska-Herman – Śl AM w Katowicach;
z Oddziału Klinicznego Anestezjologii i Intensywnej Terapii;
kierownik: dr hab. P. Jałowiecki – Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego Nr 5 w Sosnowcu;
z Oddziału Anestezjologii i Intensywnej Terapii Pooperacyjnej;
kierownik: lek. med. W. Dziubdziela – Szpitala Miejskiego Nr 1 w Sosnowcu;
z Działu Anestezjologii;
kierownik: lek. M. Bryła – Szpitala Miejskiego w Jaworznie
Streszczenie
Celem pracy była próba oceny jakości znieczulenia na podstawie opinii chorych na temat częstotliwości występowania powikłań związanych z anestezją oraz oczekiwań dotyczących postępowania anestezjologicznego w okresie pooperacyjnym. Badania ankietowe, w których udział był dobrowolny i anonimowy, przeprowadzono w oparciu o specjalnie opracowany kwestionariusz wśród 300 losowo wybranych chorych, znieczulanych do planowych operacji w trzech różnych pod względem rodzaju i wielkości szpitalach. Ankietowani stanowili 17,2% spośród 1749 pacjentów poddanych znieczuleniom w analizowanym okresie czasu. Wyniki przeprowadzonych badań pozwoliły na sformułowanie następujących wniosków: 1) odsetek chorych odczuwających niepożądane dolegliwości po znieczuleniu i zabiegu chirurgicznym jest bardzo wysoki (81%), a do najczęstszych należą ból operowanej okolicy bezpośrednio po zakończeniu zabiegu chirurgicznego (41,2%), uczucie zimna po operacji (30,9%), nudności i wymioty (20,6%) oraz ból gardła (20,6%); 2) należy położyć większy nacisk na zapobieganie niekorzystnym i możliwym do uniknięcia następstwom anestezji powodującym u pacjentów uciążliwe dolegliwości lub znacznego stopnia dyskomfort; 3) pooperacyjna wizyta lekarza przeprowadzającego znieczulenie powinna stanowić rutynowy element postępowania anestezjologicznego; 4) zastosowanie w codziennej praktyce kwestionariusza pooperacyjnej oceny odczuć chorego dotyczących postępowania anestezjologicznego może być przydatnym narzędziem oceny oraz poprawy jakości świadczonych usług.
Summary
The study was undertaken to assess quality of anaesthesia basing on patients opinion regarding frequency of anaesthesia-related complications and expectations concerning anaesthetic management in the postoperative period. A voluntary, anonymous questionnaire was used in 300 randomly selected patients who had undergone elective anaesthesia in three, different in size and specialization, hospitals. Number of interviewed patients was 17.2% of all anaesthetized during the analysed period. Number of patients suffering after anaesthesia and surgery was very high indeed (81%); the most frequent complaints were immediate postoperative pain (41.2%), felling cold on waking up (30.9%), nausea and vomiting (20.6%) and a sore throat (20.6%). We conclude that: (1) most of complaints could be prevented, (2) the postoperative anaesthetic visit should become routine part of anaesthetic practice; (3) a preformulated postoperative questionnaire is a good way to assess and improve a quality of anaesthesia.
Poza zapewnieniem choremu poddawanemu leczeniu operacyjnemu maksymalnego bezpieczeństwa, podstawowym celem postępowania anestezjologicznego pozostaje minimalizowanie wszelkich dolegliwości i dyskomfortu związanego z przeprowadzanym znieczuleniem i zabiegiem chirurgicznym. Panuje dość powszechna opinia, że najczęstsze nieprzyjemne doznania zgłaszane przez pacjentów w okresie pooperacyjnym zupełnie nie pokrywają się z wcześniejszymi obawami. Doniesienia z wielu ośrodków badawczych wymieniają podobne skargi zgłaszane przez chorych [4,12,17,18]. Wśród najczęstszych znaleźć można: ból gardła, uczucie zimna i dreszcze, nudności i wymioty, bóle głowy, uczucie porażenia lub osłabienia mięśni, bóle mięśniowe oraz bolesne iniekcje. Dane dotyczące oceny jakości anestezji w omawianym kontekście są w naszym kraju bardzo nieliczne i fragmentaryczne.
Celem pracy była próba oceny jakości znieczulenia u chorych poddawanych zabiegom chirurgicznym, na podstawie ich opinii na temat częstotliwości występowania powikłań związanych z anestezją oraz oczekiwań dotyczących postępowania anestezjologicznego w okresie pooperacyjnym.
METODYKA
Badania przeprowadzono w oparciu o specjalnie opracowany kwestionariusz ankiety wśród chorych znieczulanych do planowych operacji w trzech różnych pod względem rodzaju i wielkości szpitalach na terenie województwa śląskiego. Udział w nich był dobrowolny i anonimowy. W maju i czerwcu 1999 roku w każdym z wymienionych szpitali, nie będący anestezjologami ankieterzy przeprowadzili wywiady z 300 pacjentami wybranymi według z góry określonych zasad. Dane zawarte w spełniających założone kryteria kwestionariuszach a dotyczące, między innymi, dolegliwości odczuwanych w czasie lub po aktualnym znieczuleniu i operacji oraz oceny pooperacyjnej wizyty anestezjologicznej poddano analizie statystycznej. Szczegółowe informacje dotyczące metodyki badań przedstawiono w pierwszej części pracy (str. 141).
WYNIKI
Podstawowe dane demograficzne dotyczące badanej populacji omówiono w pierwszej części pracy.
Dolegliwości związane z przeprowadzonym znieczuleniem
Dolegliwości związane z obecnie przeprowadzonym znieczuleniem i operacją odczuwało 243 (81%) ankietowanych. Dotyczyły one przede wszystkim bólu operowanej okolicy po obudzeniu się (41,2%), uczucia zimna po zakończeniu operacji (30,9%), nudności (20,6%), bólu gardła (20,6%), dreszczy (20,2%), wymiotów (16,1%), trudności w oddychaniu (15,2%), osłabienia mięśni (11,9%) oraz trudności w połykaniu (11,9%) i mówieniu (10,3%) (tab. I). Różne z wymienianych dolegliwości występowały znamiennie częściej u kobiet (57,6%) niż mężczyzn (42,4%) (n=300, r=-0,122, p<0,05). Dotyczyły przede wszystkim anestezji ogólnej (71,2%) (n=300, r=-0,179, p<0,01) oraz były powszechniejsze wśród pacjentów obawiających się nie obudzenia po operacji (n=183, r=0,151, p<0,05). Paradoksalnie miały miejsce częściej również wtedy, gdy anestezjolog powiedział choremu o najczęstszych powikłaniach anestezji (51,1%) (n=293, r=0,124, p<0,05).
Tab. I. Rodzaj dolegliwości odczuwanych w czasie lub po znieczuleniu i operacji
| Rodzaj dolegliwości | n | %* |
| ból operowanej okolicy po obudzeniu się | 100 | 41,15 |
| uczucie zimna po obudzeniu się | 75 | 30,86 |
| nudności | 50 | 20,58 |
| ból gardła | 50 | 20,58 |
| dreszcze | 49 | 20,16 |
| wymioty | 39 | 16,05 |
| trudności w oddychaniu | 37 | 15,23 |
| osłabienie mięśni | 29 | 11,93 |
| trudności w połykaniu | 29 | 11,93 |
| trudności w mówieniu | 25 | 10,29 |
| trudności w oddawaniu moczu | 20 | 8,23 |
| ból mięśni | 19 | 7,82 |
| obudzenie się z rurką w gardle | 13 | 5,35 |
| ból w miejscu wkłucia do żyły | 12 | 4,94 |
| ból głowy | 12 | 4,94 |
| uczucie pragnienia, suchość w ustach | 10 | 4,12 |
| ból okolicy lędźwiowej kręgosłupa | 7 | 2,88 |
| ból w miejscu wkłucia igły do kręgosłupa | 6 | 2,47 |
| dezorientacja, halucynacje | 4 | 1,65 |
| ból przy podawaniu leków | 3 | 1,23 |
| zaburzenia czucia | 3 | 1,23 |
| ból podczas operacji | 2 | 0,82 |
| inne** | 5 | 2,06 |
| Razem | 599 | |
* % w stosunku do chorych którzy odczuwali dolegliwości
** ból oka (zapalenie spojówki) – 1, chrypka – 1, uczucie nadmiernej senności – 1, uczucie duszności podczas operacji – 1, uczucie lęku po przywiezieniu na salę operacyjną (zbyt późno podana premedykacja) – 1
Tab. II. Średni czas ustąpienia dolegliwości w całej badanej populacji
| Średni czas ustąpienia dolegliwości | godziny | utrzymują się nadal | nie pamiętam |
| rozstęp | średnia | SD | m | n | % | n | % |
| ból operowanej okolicy po obudzeniu się | 0,5-24 | 5,17 | 7,57 | 2 | 20 | 20,00 | 13 | 13,00 |
| uczucie zimna po obudzeniu się | 0,5-48 | 2,19 | 5,9 | 1 | - | - | 10 | 13,33 |
| nudności | 0,5-24 | 8,11 | 8,67 | 4 | 1 | 2,00 | 8 | 16,00 |
| ból gardła | 0,5-48 | 17,74 | 15,83 | 18 | 10 | 20,00 | 6 | 12,00 |
| dreszcze | 0,5-5 | 1,63 | 1,18 | 1 | - | - | 5 | 10,20 |
| wymioty | 0,5-24 | 6,41 | 7,72 | 3 | 1 | 2,56 | 6 | 15,38 |
| trudności w oddychaniu | 0,5-24 | 2,75 | 4,80 | 1 | 1 | 2,70 | 6 | 16,22 |
| osłabienie mięśni | 0,5-24 | 5,3 | 7,93 | 2 | 2 | 6,90 | 4 | 13,79 |
| trudności w połykaniu | 0,5-24 | 5,88 | 8,13 | 3 | 3 | 10,34 | 6 | 20,69 |
| trudności w mówieniu | 0,5-48 | 6,03 | 11,09 | 3 | 1 | 4,00 | 5 | 20,00 |
| trudności w oddawaniu moczu | 2-24 | 13,72 | 8,9 | 12 | - | - | 2 | 10,00 |
| ból mięśni | 1,5-24 | 10,86 | 10,5 | 5 | 3 | 15,79 | 5 | 26,32 |
| ból w miejscu wkłucia do żyły | 5-48 | 19,86 | 15,26 | 24 | 3 | 25,00 | 2 | 16,67 |
| ból głowy | 2-24 | 14,22 | 8,29 | 12 | 2 | 16,67 | 1 | 8,33 |
| uczucie pragnienia, suchość w ustach | 3-8 | 4,88 | 1,81 | 4,5 | - | - | 2 | 20,00 |
| ból okolicy lędźwiowej kręgosłupa | 4-6 | 5,0 | 1,0 | 5 | 4 | 57,14 | - | - |
| ból w miejscu wkłucia igły do kręgosłupa | 2-24 | 8,75 | 10,24 | 4,5 | 2 | 33,33 | - | - |
| dezorientacja, halucynacje | 0,5-2 | 1,25 | 1,06 | 1,25 | - | - | 2 | 50,00 |
| zaburzenia czucia | 5-8 | 6,0 | 1,73 | 5 | - | - | - | - |
| inne | 2-4 | 3,0 | 1,41 | 3 | 2 | 40,00 | 1 | 20,00 |
Ból operowanej okolicy po obudzeniu był związany z oczywistych powodów z anestezją (n=243, r=-0,188, p<0,01). Uczucie zimna po operacji również w 82,7% dotyczyło anestezji ogólnej (n=243, r=-0,146, p<0,05). Z dolegliwością tą korelowało pojawienie się dreszczy po zabiegu chirurgicznym (n=243, r=0,219, p<0,01), które występowały częściej u mężczyzn (55,1%) niż u kobiet (44,9%) (n=243, r=0,129, p<0,05). Pooperacyjne nudności w 92% związane były z anestezją ogólną. Jedynie w 2% przypadków dotyczyły znieczulenia przewodowego oraz w 6% mieszanego (n=243, r=-0,177, p<0,01). U 52% chorych objawom tym towarzyszyły wymioty (n=243, r=0,499, p<0,01). Te ostatnie miały miejsce przede wszystkim podczas anestezji ogólnej (n=243, r=-0,141, p<0,05), znamiennie częściej u kobiet (76,9%) niż mężczyzn (23,1%) (n=243, r=-0,171, p<0,01). Skargi dotyczące trudności w połykaniu i mówieniu dotyczyły znieczuleń ogólnych, odpowiednio w 96,6% (n=243, r=-0,174, p<0,01) i 96% przypadków (n=243, r=-0,154, p<0,05); korelowały wzajemnie ze sobą (n=243, r=419, p<0,01) oraz z problemami w oddychaniu (n=243, rpołykanie=0,268, p<0,01 i n=243, rmówienie=0,271, p<0,01). Ból gardła wiązał się w istotny sposób ze znieczuleniem ogólnym (n=243, r=-0,267, p<0,01), trudnościami w mówieniu i połykaniu (n=243, rmówienie=0,33, rpołykanie=0,252, p<0,01) oraz nudnościami i wymiotami (n=243, rnudności=0,144, rwymioty=0,138, p<0,05).
Osłabienie mięśni w okresie okołooperacyjnym dotyczyło częściej znieczulenia przewodowego (55,2%) niż ogólnego (41,4%) (n=243, r=0,184, p<0,01). W tabeli II zestawiono średnie orientacyjne czasy ustępowania wymienionych dolegliwości. W chwili przeprowadzania ankiety aż 51 (20,99%) badanych odczuwało przynajmniej jedną z wymienionych dolegliwości. Średni orientacyjny czas utrzymywania się bólu mięśni po znieczuleniu był dłuższy u mężczyzn (75,9 ± 42,3 godzin) niż u kobiet (32,6 ± 41,8 godzin). Odwrotna sytuacja miała miejsce w przypadku uczucia zimna po obudzeniu się (kobiety – 23,6 ± 41,0, mężczyźni – 4,7 ± 17,4) (p<0,05). Czas ustępowania nudności i wymiotów (p<0,01), trudności w oddawaniu moczu, dolegliwości w miejscu wkłucia do żyły oraz bólu operowanej okolicy po obudzeniu się był dłuższy u respondentów starszych (p<0,05) (tab. III).
Tab. III. Statystycznie znamienne zależności pomiędzy płcią i wiekiem respondentów a czasem ustąpienia niektórych dolegliwości
| Czas ustąpienia | Płeć chorego | Wiek chorego |
| n | r | p | n | r | p |
| bólu mięśni | Płeć | Średnia ?SD | Test T | 19 | 0,465 | 0,045* | - | - | - |
| kobiety | 32,63?41,81 | p = 0,045* |
| mężczyźni | 75,86?42,27 |
| uczucia zimna po obudzeniu się | Płeć | Średnia ?SD | Test T | 74 | -0,277 | 0,017* | - | - | - |
| kobiety | 23,58?41,03 | p = 0,017* |
| mężczyźni | 4,67?17,43 |
| nudności | - | - | - | 50 | 0,392 | 0,005** |
| wymiotów | - | - | - | 39 | 0,414 | 0,009** |
| bólu w miejscu wkłucia do żyły | - | - | - | 12 | 0,581 | 0,047* |
| bólu operowanej okolicy po obudzeniu się | - | - | - | 99 | 0,238 | 0,018* |
| trudności w oddawaniu moczu | - | - | - | 20 | 0,458 | 0,043* |
* p<0,05, ** p<0,01.
Pooperacyjna wizyta anestezjologiczna
Anestezjolog odwiedził chorych po znieczuleniu w 135 (45,0%) przypadkach. Zdarzało się to zazwyczaj wtedy, gdy respondenci żywili obawy przed znieczuleniem (n=300, r=0,184, p<0,01) i kiedy dłuższy był czas trwania konsultacji przedoperacyjnej (n=293, r=0,211, p<0,01). Większość (101 – 74,8%) badanych była tym faktem usatysfakcjonowana, a 34 (25,2%) nie miało w tej sprawie zdania. Powody zadowolenia z pooperacyjnej konsultacji anestezjologicznej zestawiono w tabeli IV. Wśród najistotniejszych znalazły się: okazanie zainteresowania (26,7%), poprawa komfortu psychicznego i poczucia bezpieczeństwa (22,8%), okazanie życzliwości i troski (21,8%) oraz fakt zlecenia leków przeciwbólowych (15,8%). Z kolei 50 (30,3%) pacjentów, których nie odwiedził lekarz przeprowadzający znieczulenie twierdziło, że oczekiwało jego przybycia, 45 (27,3%) nie chciało takiej wizyty, a 70 (42,4%) nie miało w tej kwestii zdania. Wśród powodów oczekiwań wymieniano konieczność sprawdzenia stanu zdrowia pacjenta po znieczuleniu (19 – 38%), chęć uzyskania informacji o przebiegu anestezji (19 – 38%), zlecenie terapii przeciwbólowej (10 – 20%) oraz chęć podziękowania anestezjologowi (7 – 14%). Wizyty tej oczekiwały przede wszystkim osoby żywiące obawy przed obecnym znieczuleniem (n=165, r=0,208, p<0,01), zwłaszcza dotyczące pooperacyjnych nudności i wymiotów (n=84, r=0,247, p<0,05). Respondenci starsi najczęściej nie mieli w tej kwestii zdania (n=65, r=0,177, p<0,05).
Jedynie 69 (23%) ankietowanych pamiętało w momencie przeprowadzania badań nazwisko lekarza znieczulającego. Natomiast trzykrotnie więcej przypominało sobie jak nazywał się chirurg, który ich operował (209 – 69,7%) (n=300, test chi2=131,37, p<0,01). Nazwisko anestezjologa zapamiętywały częściej kobiety (65,2%) niż mężczyźni (34,8%) (n=300, r=-0,116, p<0,05). Było ono znane ankietowanym zwłaszcza wówczas, gdy dotyczyło anestezji przeprowadzanych przez lekarzy z drugim stopniem specjalizacji (97,1%) (n=300, r=0,167, p<0,01) oraz odnosiło się do obaw związanych z obecnym znieczuleniem (n=300, r=0,184, p<0,01), głównie w kontekście wystąpienia bólów (n=183, r=0,154, p<0,05). Wreszcie na znajomość nazwiska wpływało przeprowadzenie przez niego konsultacji pooperacyjnej (n=300, r=0,254, p<0,01).
Tab. IV. Powody satysfakcji z wizyty anestezjologa po znieczuleniu
| Powody satysfakcji z wizyty anestezjologa | n | % * |
| okazanie zainteresowania | 27 | 26,73 |
| poprawa komfortu psychicznego i poczucia bezpieczeństwa | 23 | 22,77 |
| okazanie życzliwości i troski | 22 | 21,78 |
| zlecenie leków przeciwbólowych | 16 | 15,84 |
| zmiana wkłucia do żyły | 7 | 6,93 |
| informacja o stanie zdrowia | 4 | 3,96 |
| możliwość poskarżenia się na swoje dolegliwości | 4 | 3,96 |
| informacja o przebiegu znieczulenia | 4 | 3,96 |
| zlecenie leków przeciwwymiotnych | 3 | 2,97 |
| poprawienie sondy żołądkowej | 3 | 2,97 |
| zmobilizowanie do ruszania się | 3 | 2,97 |
* % w stosunku do chorych którzy byli zadowoleni z wizyty anestezjologa po znieczuleniu
Ogólna ocena znieczulenia
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Swinhoe C.F., Groves E.R.: Patients´ knowledge of anaesthetic practice and the role of anaesthetists. Anaesthesia 1994, 49, 165-166.
2. Keep P.J, Jenkins J.R.: As others see us: the patient´s view of the anaesthetist. Anaesthesia 1978, 33, 43-45.
3. Klafta J.M, Roizen M.F.: Current understanding of patients´ attitudes toward preparation for anaesthesia: a review. Anesthesia and Analgesia 1996, 83, 1314-1321.
4. Van Wijk M.G.F., Smalhout B.: A postoperative analysis of the patient´s view of anaesthesia in a Netharlands teaching hospital. Anaesthesia 1990, 45, 679-682.
5. Leo H.D., Booij D.J: Jak najlepiej bronić naszej specjalności – intra muros i poza nimi. Anestezjologia Intensywna Terapia 1999, 31, 275-279.
6. Shevde K., Panagopoulos G.: A suvey of 800 patients´ knowledge, attitudes and concerns regarding anesthesia. Anesthesia and Analgesia 1991, 73, 190-198.
7. Clifton P.J.M.: Expectations and experiences of anaesthesia in a district general hospital. Anaesthesia 1984, 39, 281-285.
8. Zvara D.A., Mathes D.D., Brooker R.F., McKinley A.C.: Video as a patient teaching tool: does it add too the preoperative anesthetic visit? Anesthesia and Analgesia 1996, 82, 1065-1068.
9. Sanders L.D., Gildersleve C.D., Rees L.T.: The impact of the appearance of the anaesthetist on the patient´s perception of the pre-operative visit. Anaesthesia 1991, 46, 1056-1058.
10. Hennessy N., Harrison D.A., Aitkenhead A.R.: The effect of the anaesthetist´s attitude on patient attitudes: the influence of dress on patient perception of the anaesthetist´s prestige. Anaesthesia 1993, 48, 219-222.
11. McCleane G.J., Cooper R.: The nature of pre-operative anxiety. Anaesthesia 1990, 45, 153-155.
12. Keep P.J., Jenkins J.R.: From the other end of the needle: the patient´s experience of routine anaesthesia. Anaesthesia 1978, 33, 830-832
13. Egbert L.D., Battit G.E., Turndorf H., Beecher H.K.: The value of the preoperative visit by an anesthetist. JAMA 1963, 185, 553-555.
14. Egbert L.D., Battit G.E., Welch C.E., Bartlett N.K.: Reduction of postoperative pain by encouragement and instruction of patients. A study of doctor-patient rapport. New England Journal of Medicine 1964, 270, 825-827.
15. Lawlis G.F., Selby D., Hinnant D.: Reduction of postoperative pain parameters by presurgical relaxation instructions for spinal pain patients. Spine 1985, 10, 649-651.
16. Anderson E.A.: Preoperative preparation for cardiac surgery facilitates recovery, reduces psychological distress and reduces the incidence of acute postoperative hypertension. Journal of Consulting and Clinical Psychology 1987, 55, 513-520.
17. Burrow B.J.: The patient´s view of anaesthesia in an Australian teaching hospital. Anaesthesia and Intensive Care 1982, 10, 20-24.
18. Dodds C.P., Harding M.I., Morge D.G.: Anaesthesia in an Australian private hospital: the consumer´s view. Anaesthesia and Intensive Care 1985, 13, 325-329.
19. Roizen M.F., Klock P.A., Klafta J.: How much do they really want to know? Preoperative patient interviews and the anesthesiologist. Anesthesia and Analgesia 1996, 82, 443-444.
20. Miller S.M., Mangan C.E.: Interacting effects of information and coping style in adapting to gynecologic stress: should the doctor tell all? Journal of Personality and Social Psychology 1983, 45, 223-236.
21. Elsass P., Eikard B., Junge J., Lykke J., Straum P., Feldt-Rasmussen M.: Psychological effect of detailed preanesthetic information. Acta Aaesthesiologica Scandinavica 1987, 31, 579-583.
22. Lonsdale M., Hutchison G.L.: Patients´ desire for information about anaesthesia: Scottish and Canadian attitudes. Anaesthesia 1991, 46, 410-412.
23. Farnill D.: Patients´ desire for information about anaesthesia: Australian attitudes. Anaesthesia 1993, 48, 162-164.
24. Egan K.J., Ready L.B.: Patient satisfaction with PSA or epidural morfine. Canadian Journal of Anaesthesia 1993, 41, 6-11.
25. Eisenach J.C., Grice S.C., Dewan D.M.: Patient-controlled analgesia following cesarian section: a comparison with epidural and intramuscular narcotics. Anesthesiology 1988, 68, 444-448.
26. Harrison D.M., Sinatra R., Morgese L., Chung J.H.: Epidural narcotic and patient-controled analgesia for post-cesarian section pain relief. Anesthesiology 1988, 68, 454-457.
27. Owen H., McMillan V., Rogowski D.: Postoperative pain therapy: a survey of patients´ expectations and their experiences. Pain 1990, 41, 303-307.
28. Egan K.J.: Psychological issues in postoperative pain; in: Anesthesiology Clinics of North America, W.B. Saunders;. Philadelphia 1989, 183-192.
29. Loper K.A., Ready L.B.: Epidural morphine after anterior cruciate ligament repair: a comparison with patient-controlled intravenous morphine. Anesthesia and Analgesia 1989, 68, 350-352
30. Loper K.A., Ready L.B., Nessly M., Rapp S.E.: Epidural morphine provides greater pain relif than patient-controlled intravenous morphine following cholecystectomy. Anesthesia and Analgesia 1989, 69, 826-828.
31. Zvara D.A., Nelson J.M., Brooker R.F., Mathes D.D. Petrozza P.H., Anderson M.T., Whelan D.M., Olympio M.A., Royster R.L.: The importance of the postoperative anesthetic visit: Do repeated visits improve patient satisfaction or physician recognition? Anesthesia and Analgesia 1996, 83, 793-797.
32. Brown D.L., Warner M.E., Schroeder D.R., Offord K.P.: Effect of intraoperative anesthetic events on postoperative patient satisfaction. Mayo Clinic Proceedings 1997, 72, 20-25.
33. Domino K.B., Posner K.L., Caplan R.A., Cheney F.W.: Awareness during anesthesia: a closed claims analysis. Anesthesiology 1999, 90, 1053-1061.
