© Borgis - Postępy Fitoterapii 1-2/2002, s. 6-15
Jerzy Lutomski
Wpływ środków ziołowych na witalność organizmu
The effect of herbal remedies on the vitality of body
Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich, Poznań
Summary
The effect of diet on the sexuall activity is known from time immemorial – especially by men. According to the demand exist on the American and European market the special food products enriched with medicinal plants. These special products content the necessary vitamins and herbal extracts acting as a soft sexuall stimulans. To the „aphrodisiac food” belong the spices and herbal products mainly based on exotic crude drugs disscused in this paper.
W życiu każdego człowieka występują fazy wzmożonego wysiłku fizycznego i psychicznego. Obciążenia tego rodzaju na ogół nie są szkodliwe, raczej służą zdrowiu, jeżeli nie przekraczają pewnego natężenia. Wiadomo jednak, że wytrzymałość poszczególnych osób jest bardzo różna. Ponadto w życiu każdego człowieka okres największej witalności przypada w wieku od 20 do 30 lat. Do 70 roku życia wytrzymałość spada mniej więcej o połowę (1). Krytyczne przeciążenia, które ludzie młodzi i zdrowi znoszą bez trudu, u osób starszych lub chorych mogą prowadzić do katastrofy, której skutkiem są liczne schorzenia m.in. impotencja seksualna.
Erekcyjne dysfunkcje można podzielić na impotencję pierwotną i wtórną. Pierwotne przyczyny są rzadkie i mogą być związane z niskim poziomem androgenów, defektami genetycznymi i poważną psychopatologią. Wtórna impotencja jest znacznie częstsza. Jak wskazuje nazwa, może wynikać z różnych jeszcze innych powodów takich jak cukrzyca, arterioskleroza, schorzenia neurologiczne, uwarunkowania psychologiczne, przedłużony stres lub zabiegi chirurgiczne na narządach płciowych. Leki na obniżenie ciśnienia i leki antydepresyjne mogą również prowadzić do impotencji, szczególnie u osób starszych.
Wbrew popularnej opinii, starzenie nie musi być nieuchronnym powodem impotencji. Wiele zależy od samopoczucia. Dobre samopoczucie warunkowane jest także możliwością utrzymania normalnej aktywności płciowej, często hamowanej w następstwie przewlekłych stanów stresowych i innych przyczyn. Jak podaje Kolanowski (2) żywność „afrodyzyjna”, tj. wzmagająca popęd płciowy, może być pomocna w zaspokajaniu tych oczekiwań. Wpływ diety na aktywność seksualną znany jest od wieków. Ma ona istotne znaczenie szczególnie w przypadku mężczyzn. Wzmożona aktywność seksualna prowadzi u mężczyzn m.in. do utraty niektórych składników mineralnych i aminokwasów, stanowiących składnik płynu nasiennego. Poprzez odpowiedni dobór witamin i diety istnieją szanse regulacji aktywności gruczołów płciowych (3).
Dieta bogata w witaminy, minerały i przeciwutleniacze z owoców, warzyw i ziół pomaga utrzymywać zawartość żylną i wystarczający przepływ krwi do tkanek prącia (corpus cavernosum). Właściwa dieta chroni również przed utlenianiem lipidów, sprzyjających powstawaniu wolnych rodników, które obniżają poziom hormonów (4).
Znaczenie roślin zielarskich
w prewencji
Rośliny były i są znaczącą bazą ludzkiego pożywienia. Fakt, że określone rośliny posiadają właściwości również dietetyczne i lecznicze bardzo szybko został odkryty przez człowieka. Tak na przykład w grobie Neandertalczyka Shanidara IV (Irak), którego wiek ocenia się na ok. 60 000 lat, odkryto pyłki 7 roślin, które z dużym prawdopodobieństwem były wykorzystywane jako surowce lecznicze. Do nich należały Centaurea solstitialis L. (chaber, Asteraceae), Ephedra altissima Desf. (przęśl, Ephedraceae), Achillea (krwawnik, Aseraceae), Althea (ślaz, Malvaceae), Muscario (szafirek, Liliaceae) i Senecio (starzec, Asteraceae). Przypuszczalnie rośliny te tworzyły rodzaj dywanu kwiatowego, na którym kładziono zmarłych. Czy były one przez neandertalczyka rzeczywiście wykorzystywane w lecznictwie, pozostaje nadal spekulacją. Pewne jest jednak, że znalezione tam rośliny miały wielkie kulturowe znaczenie.
Wybór roślin jest świadomym procesem, który w przebiegu rozwoju ludzkości przybrał wielorakie formy. Również wśród zwierząt mamy wiele przykładów ukierunkowanego doboru roślin, które często służą za pożywienie, a nie rzadko za leki.
Rośliny mogą być wykorzystane do całkiem różnych celów i znajdują różnorodne zastosowanie jako: pożywienie, środki barwierskie, materiał konstrukcyjny, rośliny ozdobne, rośliny włókniste, paliwo, nawozy, leki i środki prewencji zdrowotnej.
Granica między wykorzystywanymi w rodzimych systemach medycznych roślinami leczniczymi a takimi roślinami, które głównie odgrywają rolę w odżywianiu jest płynna. W przypadku plemienia Hausa (Nigeria) wyrażenie oznaczające roślinę leczniczą i spożywczą to „magani”. Termin ten oznacza zarówno „roślinę, która jest stosowana do leczenia gorączki”, jak również „pożywienie do zaspokajania głodu”. Oznacza to, że dla plemienia Hausa obie dla nas koncepcyjnie zróżnicowane grupy są bardzo ściśle związane (5).
W etnobotanicznych badaniach często znaczenie takich „środków spożywczych” w rodzimych systemach medycznych nie jest akceptowane, gdyż ich autorzy w przypadkach diagnozowania choroby z reguły pomijają wpływ zmiany w odżywianiu na stan zdrowotny człowieka.
Środki pochodzenia ziołowego często korygują dysfunkcję erekcyjną. W niektórych przypadkach, gdy mamy do czynienia z poważną patologią, zalecane zioła pozwalają przywrócić funkcje na jeszcze wyższym poziomie, niż to wcześniej było możliwe (6, 7, 8, 9).
Przykładowo miłorząb japoński powoduje wzrost przepływu krwi obwodowej zarówno u normalnych, zdrowych pacjentów, jak też u tych z arteriosklerozą. Dawka 60 mg dziennie podawanego wyciągu z Ginkgo podwyższała tętniczy przepływ przez prącie w grupie pacjentów, którzy nie reagowali na zastrzyki doprąciowe z papaweryną (10, 11). Połowa z 60 uczestników badań odzyskała potencję podczas 6-miesięcznej kuracji. Inne afrodyzjaki do jakich zalicza się korę yohimbe czy łodygi damianu wykazują (12, 13, 14) działanie podwyższające libido i skracają czas latencji między ejakulacjami, podnosząc funkcje erekcyjne u pacjentów z diabetyczną neuropatią.
Wychodząc naprzeciw zapotrzebowaniom seksualnym na rynku amerykańskim i europejskim egzystują specjalnie wzbogacane ziołami produkty spożywcze. Zawierają one niezbędne witaminy i wyciągi z ziół o lekkim działaniu pobudzającym seksualnie. Odżywki te ułatwiają nasilenie aktywności płciowej. Stanowią one tzw. „żywność afrodyzyjną”. Należą do nich m.in. produkty przyprawowe jak: seler, gardamon, imbir, kurkuma, gałka muszkatołowa, gorczyca, jałowiec – których pobudzające działanie seksualne wynika z obecności substancji drażniących, powodujących lekkie, wybiórcze przekrwienie obszarów w obrębie miednicy małej, w tym także narządów płciowych.
Z kolei wyciągi ziołowe oparte najczęściej o surowce egzotyczne (m.in. damiana, pochrzyn, maka, kolcorośl, żeń-szeń, winorośl, yohimba) powodują efekt erotyzujący, wpływając pobudzająco na ośrodki przywspółczulnego układu nerwowego w rdzeniu przedłużonym, wzmagając podniecenie seksualne i podatność na bodźce erotyczne.
Charakterystyka surowców afrodyzyjnych
Turnera aphrodisiaca – Turnera niżawka (Damiana)
Wysuszony ekstrakt wodny z kwiatów i łodyg zawiera garbniki, gorycze i gumy. W Ameryce roślina stosowana jest jako aphrodisiacum i diureticum (15). Ostre, rozgrzewające zioło o smaku podobnym do fig. Poprawia trawienie i samopoczucie, uspokaja nerwy, a także reguluje działanie hormonów i pobudza układ moczowo-płciowy. Środek antystresowy stosowany w medycynie tradycjonalnej w wyczerpaniu nerwowym, stanach lękowych, depresji, impotencji, przedwczesnej ejakulacji, oziębłości i w kłopotach okresu przekwitania (16, 17, 18).
Dioscorea villosa – Pochrzyn włochaty
Stanowi jeden z wielu gatunków pochrzynów (jamsów). Kłącze gotowane w wodzie jest jadalne. Zawiera saponiny sterydowe (diosgeninę), żywiczą dioskoreinę i znaczne ilości skrobi. Ze względu na obecność skrobi jest cennym środkiem spożywczym wśród tubylców (15). Sporządzano zeń pigułki antykoncepcyjne w czasie, gdy na rynku brak było syntetycznych hormonów. Dziki meksykański pochrzyn (D. villosa) zawiera substancje hormonalne bardzo podobne do progesteronu. Działa rozluźniająco na mięśnie gładkie; stąd jego inna potoczna nazwa, „korzeń kolkowy”. Wielu innych gatunków pochrzynu używa się do produkcji hydrokortyzonów, stanowiących składnik klasycznych kremów przeciw egzemie (19). Nie należy stosować dużych dawek D. villosa podczas ciąży, chyba że pod kontrolą lekarza (l.c.).
W medycynie hinduskiej Dioscorea villosa pod nazwą „aluka” wykorzystywana jest do łagodzenia problemów płciowych i hormonalnych, a także histerii (15, 16).
Lepidium peruvianum – Maca
Korzeń Lepidium meyenii Walpers zwany przez rdzennych mieszkańców Peru „macą” stanowił składnik podstawowego pożywienia Inków. To legendarne warzywo obecnie przechodzi renesans swojej świetności. W 1991 roku WHO wydało zalecenie rozpowszechnienia i popularyzacji tej konsumpcyjnej rośliny ze względu na wartości dietetyczne i prewencyjne. Liczne prace biologiczne (m.in. 2, 20-48), których wyniki omówiono poniżej dowodzą, że „maca” odżywia i jednocześnie działa na cały organizm człowieka, celem utrzymania lub przywrócenia jego równowagi. „Maca” stymuluje metabolizm, daje efekt energizujący, rewitalizujący, łagodzi stresy.
Do roku 1990 w piśmiennictwie europejskim nie odnotowano danych dotyczących składników odżywczych i nieodżywczych zawartych w Lepidium meyenii Walpers/Lepidium peruvianum Chacon. W doniesieniach peruwiańskich (35, 38, 49-54) pojawiały się dokładniej nie zdefiniowane informacje na temat związków alkaloidowych, tanin, saponin, flawonoidów, steroli i glukozynolatów oraz produktów ich rozpadu. Dopiero badania Włochów (30) przyniosły wyraźniejszy pogląd na substancje nieodżywcze tej rośliny. Autorzy badali suchy korzeń „macy” zebrany w Ayakawa w Peru w 1990 roku. Badania objęły ocenę zawartości tłuszczu i kwasów tłuszczowych, białka i aminokwasów wchodzących w jego skład, związków steroidowych, węglowodanów i błonnika. Profil aminokwasów wchodzących w skład białka okazał się bardzo interesujący, szczególnie ze względu na obecność niezbędnych aminokwasów. Analiza kwasów tłuszczowych wykazała wysoką zawartość kwasu linolenowego. Frakcja sterolowa składa się głównie z sitosterolu i kampesterolu. Równie interesujące okazały się składniki mineralne, szczególnie pod względem zawartości żelaza i wapnia.
Mieszkańcy Andów wierzą w skuteczność tej rośliny i stosują „macę” jako środek energetyzujący, poprawiający pamięć oraz podnoszący odporność organizmu (21). Ponadto stosuje się „macę” w zespole przewlekłego zmęczenia oraz jako środek wspomagający budowę i wytrzymałość masy mięśniowej (36, 37). Obecnie w Limie oraz USA wysuszona „maca” jest sprzedawana jako suplement dietetyczny podnoszący żywotność organizmu (38, 39). Dobre samopoczucie warunkowane jest także możliwością utrzymania normalnej aktywności, często hamowanej w następstwie przewlekłych stanów stresowych i innych przyczyn. „Maca” i jej przetwory mogą być pomocne w zaspokajaniu tych oczekiwań (2, 40).
Jednym z najlepszych sposobów podtrzymania odpowiedniego poziomu „NO” (tlenku azotu) jest zapewnienie wystarczającego spożycia argininy. Arginina jest bowiem prekursorem tlenku azotu. Synteza „NO” odgrywa istotną rolę w wielu fizjologicznych funkcjach organizmu (41, 42). Między innymi „NO” jest homeostatycznym regulatorem funkcji ścian naczyń.
Obecna w macy w znacznych ilościach arginina jest prekursorem kreatyny o właściwościach regulujących odporność organizmu. Mężczyźni aktywni seksualnie wymagają także odpowiednio zwiększonej podaży białka ogółem, a szczególnie argininy, która stanowi główny składnik (80%) białka płynu nasiennego (3).
Arginina odgrywa także bardzo ważną rolę w procesach z uczestnictwem neuroprzekaźników, które są nośnikami przekazu między komórkami mózgu. Tajemnica harmonijnej płciowości polega z jednej strony na odpowiedniej ilości neuroprzekaźników, a z drugiej strony na zrównoważonym układzie nerwowym. Również zaburzenia ukrwienia, zły przepływ krwi i niedostateczna elastyczność tkanek narządów płciowych (ciała jamiste) upośledzają w znacznym stopniu współżycie seksualne. Bez właściwego dopływu krwi dla wypełniania ciał jamistych i wsparcia tkanek niewyobrażalna jest dobra jakość życia płciowego. Arginina należy do wychwytywaczy wolnych rodników; utrzymuje normalną lepkość krwi, właściwe relacje między naczyniami krwionośnymi oraz dopływ krwi do męskich i żeńskich organów płciowych (55).
Arginina może podnosić ruchliwość i liczbę plemników przyczyniając się do zwalczania problemów bezpłodności.
Według doniesień zagranicznych (56-59) maca stymuluje metabolizm, daje efekt energizujący i rewitalizujący, poprawia pamięć, reguluje wydzielanie hormonów, łagodzi stresy i depresje, znosi zaburzenia okresu przekwitania jak np. tzw. uderzenia gorąca, zmęczenie, labilność nastrojów, zwiększa popęd płciowy u mężczyzn i ułatwia erekcję.
Działanie afrodyzyjne może być przypisane obecności prostaglandyn i steroli w korzeniu (30), a także amidom wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, które jak stwierdził Zeng (59) polepszały funkcje seksualne u szczurów i myszy. Gonzales i wsp. (60) w badaniach na szczurach stwierdzili, że wyciąg wodny z korzenia macy wzmacnia spermatogenezę poprzez działanie na jej początkowe stadium. Ostatnie badania tego samego autora (61) przeprowadzone na dorosłych mężczyznach dały wyniki pozwalające wnioskować, że maca poprawia produkcję spermy i ruchliwość plemników poprzez mechanizmy nie związane z hormonami.
Wyniki dotychczasowych badań nie wskazują jednoznacznie, że maca jest afrodyzjakiem. Poprawa funkcji seksualnych jest być może związana z polepszeniem ogólnego stanu zdrowia wynikającym z przyjmowania tego surowca, co może mieć korzystny wpływ i na tą sferę życia.
Smilax officinalis – Kolcorośl lekarski (Sarsaparilla)
Suchy etanolowy wyciąg z korzeni uzyskuje się z różnych gatunków kolcorośli, nie tylko ze Smilax officinalis, ale także Smilax chinensis.
Sarsaparyla zawiera sterydy: sarsasapogeninę, parillinę, smilageninę, sitosterol, stigmasterol i pollinastanol oraz saponiny: sarsaponinę, smilasaponinę, sarsaparillozyd, glikozyd sitosterolowy i inne (62, 63). Wyciąg z kolcorośli zawiera bogaty zestaw witamin, polisacharydów, aminokwasów i innych substancji odżywczych pochodzenia roślinnego. Sterydy roślinne i ich działanie na organizm człowieka są ciągle przedmiotem zainteresowania. Mimo, że sarsaparyla jest bogatym źródłem sterydów i saponin, nigdy nie została uznana za posiadającą działanie anaboliczne, nie znaleziono w niej również testosteronu (64, 65).
Zakres właściwości prozdrowotnych kolcorośli jest bardzo szeroki i nie bez powodu porównywany jest on w Farmakopei Chińskiej do żeń-szenia, zwłaszcza z uwagi na działanie wzmacniające (tonizujące). Relatywnie nowe badania wskazują na mniej lub bardziej udokumentowane potwierdzone wyniki działania tonizującego i immunomodulującego kolcorośli (Smilax officinalis). Dotyczą one: 1) stymulacji proliferacji fibroblastów dziąsłowych; 2) hamowania proliferacji hodowli komórek śledziony szczura; 3) efektywnego nasilania odpowiedzi immunologicznej; 4) obniżenia wpływu wolnych rodników.
Prozdrowotny wpływ kolcorośli na zwierzęta i ludzi sprowadza się do działania przeciwutleniającego, wzmacniającego odporność, hipoglikemicznego i hipotensyjnego, co sprzyja opóźnianiu procesów starzenia. W Argentynie, Brazylii, Chinach, Indiach a także w niektórych krajach europejskich znalazł zastosowanie jako składnik żywności afrodyzyjnej.
Nie udokumentowano dla kolcorośli ani działania toksycznego ani efektów ubocznych (65, 66).
Panax ginseng – Żeń-szeń prawdziwy
Rzadko który z surowców zielarskich ma tak obszerną literaturę naukową, jak żeń-szeń.
W ostatnich 30 latach opublikowano wyniki ponad 50 prób klinicznych, przeprowadzonych na pacjentach i zdrowych ochotnikach. Analiza wymiernych efektów tych prób wykazała, że w 13 badaniach (1572 przypadkach) preparat żeń-szeniowy powodował poprawę samopoczucia. Ponadto w 17 próbach (846 przypadkach) stwierdzono poprawę sprawności fizycznej, a poprawę w zakresie różnych parametrów przemiany materii w dalszych 10 próbach.
Saponozydy i inne składniki występujące w częściach podziemnych Panax warunkują właściwości prozdrowotne tej rośliny. Należą do nich:
– działanie na ośrodkowy układ nerwowy,
– wyraźne działanie hormonalne androgenne i estrogenne, szczególnie w astenii płciowej,
– działanie antymiażdżycowe; po podaniu żeń-szenia zaobserwowano znaczny spadek zawartości cholesterolu całkowitego, lipidów oraz cholesterolu LDL, przy jednoczesnym podwyższeniu stężenia cholesterolu HDL w surowicy krwi,
– działanie immunomodulujące.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Hofecker G.: Physiologie und Pathophysiologie des Alternas. Őster. Apoth. Ztg. 41, 433, 1987. 2. Kolanowski W.: Żywność poprawiająca samopoczucie. Żywność, Żywienie, Prawo a Zdrowie 9, nr 1, 115, 2000. 3. Meinhardt W. et al.: Comparative tolerability and efficacy of treatments for impotence. Drug Safety 20(2), 133, 1999. 4. Schmidt R.: Traditional foods are your best medicines. Stratford, Conn.: Ocean View Publications 1987. 5. Heinrich M.: Ethnopharmazie und Ethnobotanik. Eine Einführung. Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft mbH, Stuttgart 2001. 6. Ackerman M. et al.: Impotence: Help for erectile dysfunction. Patient Care, 22-56, March 15, 1994. 7. Mulligan T.: Geriatric sexual dysfunction: A rational approach to a sensitive topic. Virginia Geriatric Education Center, 1990. 8. Wei M. et al.: Total cholesterol and high density lipoprotein cholesterol as important predictors of erectile dysfunction. American Journal of Epidemiology 40, 930, 1994. 9. Qureshi S. et al.: Studies on herbal aphrodisiacs used in Arab system of medicine. American Journal of Chinese Medicine 17(1-2), 57, 1989. 10. Brown D.: Phytotherapy review & commentary. Townsend Letter for Doctors 1041, 1991. 11. Sikora R. et al.: Ginkgo biloba extract in the therapy of erectile dysfunction. J. Urology 188, 1989. 12. Reid K. et al.: Yohimbe for treatment of impotence in diabetes. New Eng. J. of Med. 1221, 1981. 13. Morales A. et al.: Double blind trial of yohimbine in treatment of psychogenic impotence. Lancet 421, 1987. 14. Buffum J.: Pharmacosexuology update: yohimbine and sexual function. Journal of Psychoactive Drugs, 17(2), 131, 1985. 15. Hunnius C.: Pharmazeutisches Wörterbuch. Wyd. Walter de Gruyter – Berlin – New York ss. 211 i 698, 1975. 16. Bowne D.: Wielka Encyklopedia Ziół. Wyd. „Muza” S. A. Warszawa ss. 273, 274 i 365, 1999. 17. Arletti R. et al.: Stimulating property of Turnera diffusa and Pfaffia paniculata extracts on the sexual-behavior of male rats. Psychopharmacology 143(1), 15, 1999. 18. Lowry T.P.: Damiana. Journal of Psychoactive Drugs. 16(3), 267, 1984. 19. Ody P.: Wielki Zielnik Medyczny. Wydawnictwo „Debit”, Bielsko-Biała 1993. 20. Brako L., Zarucchi J.L.: Catalogue of the flowering plants and gymnosperms of Peru. (L Peru), 1993. 21. CIP. „Lost Crops: The Lesser-known Andean Toot and Tuber Crops”. http:l/www. cipotato. org/rojectslnrm/c&cartcgr/artc. htm. 22. Facciola S.: Cornucopia – a Source Book of Edible Plants. Kampong Publications 1990. 23. Kunkel G.: Plants for Human Consumption: An Annotated Checklist of the Edible Phanerogams and Ferns. Publishd by Lubrecht & Cramer Ltd, March 1, 1984. 24. Macbride J.F. et al., eds. 1936-1971; new ser. 1980. Flora of Peru (F Peru). 25. Matricorean C. & Quezada M.: Gatalogo de la flora vasular de Chile (L Chile) 1985. 26. Toledo J. et al.: Genetic variability of Lepidium meyenii and other Andean Lepidium species (Brassicaceae) assessed by molecular markers. Ann. Bot. 82: 523, 1998. 27. Uphof J.C.: Dictionary of Economic Plants, Weinheim 1959. 28. Usher G.: Dictionary of Plants Used by Man, Constabte (ISSS8N0094570202) 1974. 29. Wiersema J.H. & León B.: World Economic Plants: a Standard Reference. CRC Press, Boca Raton FL, 1999. 30. Dini A. et al.: Chemical composition of Lepidium meyenii Food Chemistry 49: 347, 1994. 31. King S.: Ancient Buried Treasure of the Andes, Garden, November/December 1986. 32. King S.R.: Tubers from the Andes: Extinction or Propogation. Garden 10(6): 6, 1986. 33. Leon J.: The „maca” (Lepidium meyenii) a little known food plant of Peru. Econ Bot. 18: 122, 1964. 34. Blumenthal M.: HerbalGram Mag, Spr. 1989, Nr 20, p. 12. 35. Popenoe H. et al: Lost Crops of the Incas, National Academy Press, Washington. 36. Steinberg P.: Phil Steinberg´s Cat´s Claw News, Vol. 1, Issue 2, July/August. 1995. 37. Rea J.: Raices andinas: maca. In Bermejo H. and Leon J. E., eds., Cultivos marginados, otra perspectiva de 1492, 1992. 38. Johns T.: The ańu and the maca. J. Ethnobio., 1: 208, 1981. 39. National Research Council: Lost Crops of the Incas: Little Known Plants of the Andes with Promise for Worldwide Cultivation. Nat Acad Press, Washington DC 1990. 40. Buck A.A, et al.: Health and Disease in four Peruvian villages. The John Hopkins Press, Baltimore, MD 1968. 41. Busse R. et al.: Nitric oxide: Basic research and clinical applications. Conference: Monoxyde D´azote en Physiopathologie, Paris 15-16 Octobre 1998. 42. Vargaftig B.B.: Nitric Oxide as a Biological Mediator: A TenYear Perspective. Conference: Monoxyde D´azote en Physiopathologie, Paris 15-16 Octobre 1998. 43. Wiliamson G. et al.: Glucosinolates and phenolics as antioxidants from plant foods. Eur. J. Can. Prev. 7(1): 17, 1998. 44. Barrett J.E. et al.: Protective effects of cruciferous seed meals and hulls against colon cancer in mice. Cancer Let. 127(1-2): 83, 1998. 45. Hecht S.S.: Chemopreve1sup>10ion of lung cancer by isothiocyanates. Adv. Exp. Med. Bio. 401: 1. 1996. 46. Wallig M.A. et al.: Induction of rat pancreatic glutathione S-transferase and quinone reductase activities by a mixture of glucosinolate breakdown derivatives found in Brussels sprouts. Food Chem. Tox. 36(5): 365, 1998. 47. Wang H. et al.: Effect of glucosinolate breakdown products on beta-naphthoflavone- induced expression of human cytochrome P4450 1A1 via the Ah reeptor in Hep G2 cells. Canc. Let. 114(1-2): 121, 1997. 48. Lobation E. M.: Micronutrients en Lepidium meyenii (maca-maca) y actividad en sujetos con anemia ferroopenica a hiperlipidemia Tesis mag. Fac. Farmacia y Bioquimica, Lima, Peru 1998. 49. Benn M.: Glucosinolates. Pure Appl. Chem. 49: 197, 1977. 50. Chacon R.C.: Estudio fitoquimico de Lepidium meyenii. Dissertation, Univ., Nac. Mayo de San Marcos, Peru 1961. 51. Collazos Chiriboga C.: La Composición de lkos Alimentos Peruanos. Ministerio de Salud Publica. Instituto de Nutrición, 3rd Edición, Lima, Peru 1969. 52. Collazos Chiriboga C.: La Composición de los Alimentos Peruanos. Insituto de Nutrición, Nueva edición, revisada y ampliada, 20 pag, 1969. 53. Macleod A.J.: „Volatile flavor compounds in the Cruciferae” The Biology and Chemistry of the Cruciferae. Vaughan A. J. et al, eds. Academic Press, New York 1976. 54. Quiros C.F. et al.: Physiological a cytogenetical characteristization of Maca, Lepidium meyenii Walp. Econ Bot 50: 216, 1996. 55. Frostell C.: Nitric oxide and male impotence. Conference: Monoxyde D´azote en Physiopathologie, Paris 15-16 Octobre 1998. 56. Cicero A.F.G. et al.: Lepidium meyenii Walp. improves sexual behaviour in male rats independently from its action on spontaneous locomotor activity. Journal of Ethnopharmacology Vol. 75, Nr 2-3, 225, 2001. 57. Morton Walker: Effects of Peruvian Maca on Hormonal Functions. Medicinal Journalist Report of Innovative Biologies. Townsend Letter for Doctor and Patients 11: 18, 1998. 58. Canales M. et al.: Nutritional evaluation of Lepidium meyenii (Maca) in albino mice and their descendants. Arch. Lationoam. Nutr. 50(20): 126, 2000. 59. Bo Lin Zheng et al: Effect of a lipidic extract from Lepidium meyenii on sexual behavior in mice and rats. Urology 55(4), 2000. 60. Gonzales G. F., Ruiz A., Gonzales C., Villegas L., Cordova A.: Effect of Lepidium meyenii (maka) roots on spermatogenesis of male rats. Asian. J. Androl. 3(3): 231, 2001. 61. Gonzales G.F. et al.: Lepidium meyenii (maka) improved semen parameters in adult men. Asian. J. Androl. 3(4): 301, 2001. 62. Hobbs C.: Sarsaparilla, a literature Review. Herbal Gram 1988, Nr 17. 63. Lung A., Steven F.: Encyclopedia of Common Natural Ingredients. John Wiley & Sons, Inc., New York 1996. 64. Harnischfeger G. et al.: Smilax Species – Sarsaparille. In: Bewahrte Pflanzendrogen in Wissenschaft und Medizin. Bad Homburg/Melsungen: Notamed Verlag 216, 1983. 65. Botanical Monography: Sarsaparilla (Smilax sarsaparilla). American Journal of Natural Medicine Vol. 3, Nr 9, 1996. 66. Newal C. et al.: Herbal Medicine a Guide for Health-care Professionals the pharmaceutical Press, Cambridge, London 1996. 67. Scaglione F. et al.: Efficacy and safety of the standardized ginseng extract G-115 for potentiating vaccination against common cold and/or influenza syndrome. Drugs. Exp. Clin. Res. 22, 65, 1996. 68. Chang Y.S. et al.: The effect of ginsenoside-triol on the postoperative recovery in gynecological patients. In: Proc 2nd Internat. Ginseng Symposium, Korea Ginseng Research Institute, Seoul/Korea 79, 1978. 69. Salvati G. et al: Effects of Panax Ginseng C. A. Meyer saponins on male fertility. Panminerva Medica 38, 249, 1996. 70. Forgo I., Kirchdorfer A.M.: Die Wirkung unterschiedlicher Ginsenosid-Konzentrationen auf die körperliche Leistungsfähigkeit. Notabene Medici 12, 721, 1982. 71. Forgo I.: Wirkung von Pharmaka auf körperliche Leistung und Hormonsystem von Sportlern. Münch. Med. Wschr. 125, 822, 1983. 72. Forgo I., Schimert G.: Zur Frage der Wirkungsdauer des standardisierten Ginseng-Extraktes G-115 bei gesunden Leistungssportlern. Notabene Medici 15, 636, 1985. 73. Wyss V. et al.: Effetti del Ginseng su alcuni aspetti della performance fisica in atleti. Medicina dello Sport 35, 383, 1982. 74. Dörling E. et al.: Haben Ginsenoside Einfluss auf das Leistungsvermögen? Notabene Medici 10, 241, 1980. 75. Forgo I. et al.: Einfluss eines standardisierten ginseng-Extraktes auf das Allgemeinbefinden, die Reaktionsfähigkeit, Lungenfunktion und die gonadalen Hormone. Med. Welt. 32, 751, 1981. 76. Fulder S.J. et al.: A double-blind clinical trial of Panax ginseng in aged subjects. In: Proc 4th Internat. Ginseng Symposium, Korea Ginseng and Tobacco Research Institute, Daejeon/Korea 215, 1984. 77. D´Angelo L. et al: A double-blind, placebo-controlled clinical study on the effect of a standardized ginseng extract on psychomotor performance in healthy volunteers. J. Ethnopharmacol. 16, 15, 1986. 78. Sorensen H., Sonne J.: A double-masked study of the effects of ginseng on cognitive functions. Curr. Ther. Res. 57, 959, 1996. 79. Siegl C., Siegl H.J.: Die mögliche Revision von Einflusse an psychischen Fähigkeiten im höheren Alter. Therapiewoche 29, 4206, 1979. 80. Caso Marasco A. et al.: Double-blind study of a multivitamin complex supplemented with ginseng extract. Drugs. Exp. Clin. Res. 22, 323, 1996. 81. Le Gal M. et al.: Pharmaton capsules in the treatment of functional fatigue: A double-blind study versus placebo evaluated by a new methodology. Phytother. Res. 10, 49, 1996. 82. Lutomski J.: Trzy wieki dociekań nad żeń-szeniem. Aptekarstwo w Polsce i na Świecie Vol. V, Nr 1-2, 6, 1998. 83. Monographien – Ginseng radix: BAnz. 17. 01. 1991, 30. Erg. – Lieferung BZRvA, April 1991 (tłumaczenie: Kompendium „Rośliny lecznicze w fitoterapii„, Wyd. IRiPZ Poznań s. 355, 2000). 84. Sonnenborn U.: Ginseng. Neuere Untersuchungen immunologischer, pharmakologischer und endokrinologischer Aktivitäten eine alten Arzneipflanze. Dtsch. Apoth. Ztg. 127, 433. 1987. 85. Singh V. et al: Immunomodulatory activity of Panax ginseng extract. Planta Med. 50, 462, 1984. 86. Mei B. et al.: Protective effects of ginsenosides on oxygen free radical induced domages of cultured vascular endothelial cells in vitro. Acta Pharm. Sin. 29, Nr 11, 801, 1994. 87. Sandberg F., Dencker L.: Experimental and clinical tests on Ginseng. Zeitschr. für Phytotherapie 15, 38, 1994. 88. Beckman N.: Phyto-oestrogens and Compounds that Oestrogen Metabolism. Part 2. Aust. J. Med. Herbalism 1995, 7, Nr 2, 27. 89. Observate e Loewy, cit. in Dispensatory of The U. S. A., Lippincot Comp. Ed., Philadelphia, London, Montreal p. 1932, 1955. 90. Müller: Arch. Intern. Pharmacodyn. Thér., 65, 1907. 91. Raymond-Hamet: Arch. exp. Path. u. Pharmakol., 184, 680, 1937. 92. Benigni R. et al.: Piante Medicinali Chimica Farmacologia E Terapia. Vol. II. Inverni&Della Beffa – Milano p. 1783, 1964. 93. Sollmannt T.: A Manual of Pharmacology and its application to Therapeutics and Toxicology 7a ed. W. B. Saunders Comp., Philadelphia London p. 278, 1950. 94. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa, pod red.: H. Strzeleckiej i J. Kowalskiego. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. 95. Yohimbe and Erectile Dysfunction. http://www. litespandynamics. com/male-potency. html 96. Bremens Lesly: Wielka Encyklopedia Ziół. Wyd. Wiedza i Życie, Warszawa 1991. 97. Bombardelli E., Morazzoni P.: Aust. J. Med. Herbalism 8(1), 20, 1996. 98. Bombardelli E., Morazzoni P.: Fitoterapia 66(4), 291, 1995. 99. Tamura H., Yamagami A.: J. Agric. Food Chem. 42, 1612, 1994. 100. Oszmiański J., Lamer-Zarawska E.: Wiad. Ziel. 11, 16, 1991. 101. Maffei Facino R.: Arzneim.-Forsch./Drug Res. 44(I), Nr 5, 592, 1994. 102. Ziemlański Ś.: Współczesne problemy witaminologii w aspekcie prewencji i leczenia metabolicznego chorób cywilizacyjnych. Farmacja Polska 54, Nr 15, 716, 1998.
