Lęk w medycynie jest zjawiskiem, z którym stykała się ona od swych początków. Leczenie chirurgiczne pociąga za sobą wyjątkowo duże obciążenie emocjonalne dla pacjenta obfitując w okoliczności zagrażające i budzące lęk. Nasilony lęk może niekorzystnie wpływać na parametry fizjologiczne, zarówno przed jak i podczas anestezji. Ponadto, lęk przedoperacyjny może zaburzać przebieg pooperacyjny, powodując zwiększoną liczbę powikłań, może także zwiększać natężenie bólu pooperacyjnego i wydłużać czas hospitalizacji. Lęk pacjentów w okresie okołooperacyjnym nie jest dotychczas wystarczająco rozpoznawany, nie ma również standardów postępowania uwzględniających jego przyczyny. Pomimo, że można świadomie zapobiegać powstawaniu nadmiernego lęku i zmniejszać jego objawy przez właściwą edukację i dobrą komunikację z chorym nie stosuje się rutynowo działań profilaktycznych i terapeutycznych.

Lęk – najczęściej występujący stan emocjonalny u ludzi, jest pochodną poczucia zagrożenia. Jest typową reakcją wobec jakiegokolwiek zagrożenia podstawowych wartości. Codzienne życie stwarza wiele sytuacji, w których, doznajemy lęku będącego wyrazem braku bezpieczeństwa i braku zaufania z uczuciem zagubienia. Lęk w medycynie jest zjawiskiem, które towarzyszy choremu i lekarzowi od początku istnienia ich wzajemnych kontaktów.

Nauka medyczna skoncentrowała się na analizie mechanizmów biologicznych związanych z uszkodzeniem poszczególnych organów. Poznanie funkcji biologicznych na poziomie komórkowym i molekularnym przyczyniło się do rozwoju terapii farmakologicznej, pozwoliło też chirurgom podnieść ich działania na niebywale wysoki poziom. Ujmowanie zdrowia jedynie w wymiarze fizjologicznym doprowadziło do niedoceniania wpływu niebiologicznych zjawisk na przebieg procesów biologicznych. Takie podejście wyklucza analizę zjawisk natury psychologicznej, egzystencjalnej czy duchowej.

Przykładem nowego sposobu myślenia i działania jest rozwijająca się od końca lat siedemdziesiątych XX wieku medycyna behawioralna, będąca dziedziną interdyscyplinarną, związaną z rozwojem i integracją nauk o zachowaniu i nauk biomedycznych [1, 2, 3].

Nie ma jak dotąd wszechstronnej, wyczerpującej i powszechnie przyjętej teorii lęku. Autorzy zajmujący się tym zagadnieniem najczęściej traktują lęk jako reakcję emocjonalną. Niektórzy zaliczają lęk do popędów, inni traktują go jako zespół emocji podstawowych, do których zaliczają ponadto: złość, strach, przykrość, wstyd czy podniecenie. Przy ocenie tego uczucia uwzględnia się przede wszystkim stopień jego nasilenia, stosując takie określenia, jak: niepokój, obawa, bojaźń, strach, trwoga, groza, przerażenie, paniczny przestrach, panika [4, 5, 6].

Wyróżnia się cztery rodzaje lęku: biologiczny, społeczny, moralny i dezintegracyjny. Lęk biologiczny wiąże się z zagrożeniem pierwszego lub drugiego prawa biologicznego. Lęk społeczny jest reakcją na zagrożenie oderwania się od otoczenia społecznego, lękiem przed izolacją. Lęk moralny jest swoistą karą za naruszenie porządku moralnego. Lęk dezintegracyjny, lęk przed nową sytuacją jest tym rodzajem reakcji, którą trzeba prawie bez przerwy w sobie pokonywać. Każda zmiana dotychczasowej interakcji z otoczeniem połączona jest z uczuciem lęku, gdyż wprowadza człowieka w nową sytuację, w której nie wiadomo, co go czeka. Istnieje swego rodzaju pogotowie lękowe, w znacznym stopniu uwarunkowane genetycznie, które przejawia się nadmierną łatwością wzbudzania reakcji lękowej. Pogotowie to waha się zależnie od stanu aktywności układu nerwowego [4].

Badania nad lękiem umożliwiły rozróżnienie pomiędzy lękiem rozumianym jako przejściowy i uwarunkowany sytuacyjnie stan jednostki, a lękiem rozumianym jako względnie stała cecha osobowości. Pierwszy, odpowiedzialny za zmienność sytuacyjną (z sytuacji na sytuację), nazwano „lęk-stan”, drugi, odpowiedzialny za różnice indywidualne, nazwano „lęk-cecha” [7]. Lęk-stan charakteryzuje się według Spielbergera [7] subiektywnymi, świadomie postrzeganymi uczuciami obawy i napięcia, którym towarzyszy aktywacja lub pobudzenie autonomicznego układu nerwowego. Charakterystyczną właściwością lęku-stanu jest duża zmienność pod wpływem oddziaływania różnego rodzaju czynników zagrażających. Lęk-cecha definiowany jest jako motyw lub nabyta dyspozycja behawioralna, która czyni jednostkę podatną na postrzeganie obiektywnie niegroźnych sytuacji jako zagrażających i reagowanie na nie stanami lęku, nieproporcjonalnie silnymi w stosunku do wielkości obiektywnego niebezpieczeństwa [7]. Istotny jest również problem wzajemnej relacji pomiędzy lękiem-cechą i lękiem-stanem. Osoby o wysokim poziomie lęku-cechy, w porównaniu z osobami o niskim jego nasileniu, nie muszą w sposób trwały objawiać wyższego poziomu lęku-stanu, będą go natomiast manifestować (reagować lękiem) w sytuacjach silnego zagrożenia [8]. Lęk jako cecha osobnicza i poziom lęku sytuacyjnego mogą być mierzone za pomocą skali Spielberger Stait/Trait Inventory (STAI), w polskiej modyfikacji Wrześniewskiego [8].

Obawy i lęki chorych poddawanych diagnozowaniu i leczeniu, dzieli się również na lęki o rezultaty, czyli o skutki choroby i jej terapii oraz na lęki proceduralne, które rodzą się z obaw przed technikami leczenia. Podczas gdy lęk przed skutkiem jest często nie do uniknięcia, lęk proceduralny stanowi zwykle dowód na zaniedbanie opieki klinicznej [9, 10, 11].

Ludzie różnie przeżywają lęk, a jego ogólna symptomatologia jest niezwykle bogata i zróżnicowana. Objawy ze strony układu oddechowego i klatki piersiowej obejmują: gwałtowne oddychanie, bezdech, ucisk lub bóle w klatce piersiowej wzdychanie. Reakcjami ze strony skóry są: pocenie się, czerwienienie, blednięcie, fale gorąca i zimna, zimne poty, „gęsia skórka”. Układ pokarmowy i wydalniczy reaguje nudnościami, wymiotami, utratą apetytu i uciskiem w żołądku, biegunką, potrzebą defekacji lub zaparciem, a także uczuciem pełnego pęcherza i częstym oddawaniem moczu. Ze strony serca i naczyń obserwuje się: tachykardię, niemiarowość serca, uczucie omdlewania, wzrost lub obniżenie ciśnienia krwi. Objawami związanymi z mięśniami szkieletowymi są: dreszcze, drżenie, szczękanie zębami, mruganie oczami, drżenie powiek, „miękkie nogi”, napięciowe bóle głowy. Z jamą ustną, gardłem i mową wiążą się: trudności w przełykaniu, suchość w jamie ustnej, ściśnięte gardło, jąkanie się, słowotok, bezgłos. Ponadto obserwuje się inne objawy, jak: trudności w zasypianiu, budzenie się w nocy, wczesne budzenie się, utrata równowagi, zamazane widzenie, dzwonienie w uszach, zawroty głowy, mrowienie, drętwienie, bóle, uczucie napięcia, trudności z koncentracją uwagi, trudności z myśleniem, pustka uczuciowa [12, 13].

Przeżywany lęk nierozerwalnie łączy się ze stresem. Stres jest określonym stanem organizmu, charakteryzującym się nieswoistymi zmianami fizjologicznymi. Reakcja stresowa jest konsekwencją wzrostu pobudzenia emocjonalnego zależnego od wyższych procesów poznawczych, dzięki którym dochodzi do oceny stopnia zagrożenia wywołanego bodźcami zewnętrznymi. W odpowiedzi organizmu na stres dochodzi do uogólnionej reakcji części współczulnej układu autonomicznego, co wywołuje szereg niespecyficznych fizjologicznych zmian organizmu. W przeprowadzonych badaniach wykazano, że reakcja na niepewność lub niejasność sytuacji była kojarzona ze wzrostem stężenia amin katecholowych (adrenaliny, noradrenaliny) i kortyzolu, podczas gdy w przypadku złości lub gniewu występował jedynie wzrost noradrenaliny i kortyzolu. Istnieje tu zależność typu dodatniego sprzężenia zwrotnego: narastanie lęku wzmaga napięcie układu wegetatywno-endokrynnego i odwrotnie [6, 9, 13].