Ponad 7000 publikacji medycznych!
Statystyki za 2021 rok:
odsłony: 8 805 378
Artykuły w Czytelni Medycznej o SARS-CoV-2/Covid-19

Poniżej zamieściliśmy fragment artykułu. Informacja nt. dostępu do pełnej treści artykułu
© Borgis - Postępy Nauk Medycznych 3/2012, s. 218-225
*Artur Bachta, Maciej Kulig, Witold Tłustochowicz
Osteoporoza w przewlekłych zapaleniach stawów
Osteoporosis in chronic inflammatory joint diseases
Klinika Chorób Wewnętrznych i Reumatologii Wojskowego Instytutu Medycznego w Warszawie
Kierownik Kliniki: prof. dr hab. med. Witold Tłustochowicz
Streszczenie
Powikłania ze strony kości są typowym objawem przewlekłych zapaleń stawów. Mogą manifestować się nadżerkami kostnymi, osteoporozą miejscową i uogólnioną oraz prowadzić do zwiększonego ryzyka złamań. Według aktualnych poglądów, w prewencji i leczeniu osteoporozy w przewlekłych zapaleniach stawów, głównym celem jest uzyskanie remisji procesu zapalnego. Autorzy niniejszego artykułu prezentują systematyczny przegląd literatury dotyczącej patofizjologii, obrazu klinicznego i leczenia osteoporozy, związanej z przewlekłymi zapaleniami stawów.
Summary
Bone complications, including periarticular erosions as well as local and generalized osteoporosis, are typical symptoms of chronic inflammatory joint diseases and can lead to increased fracture risk. Recent findings show that good control of generalized inflammatory process is the main target for management of osteoporosis. The authors present a systemic li-terature review on pathophysiology, clinical picture and treatment of osteoporosis associated with chronic inflammatory joint disease.



WPROWADZENIE
Przewlekłe zapalenia stawów związane są nierozerwalnie z przyspieszoną utratą kości i zwiększonym ryzykiem złamań (1, 2). Miejscowy i uogólniony długotrwały proces zapalny jest niezależnym czynnikiem ryzyka rozwoju osteoporozy. Dodatkowo, u chorych na przewlekłe zapalenia stawów współistnieją inne silne czynniki ryzyka rozwoju osteoporozy, takie jak przewlekłe przyjmowanie glikokortykosteroidów (GKS) czy zmniejszona aktywność fizyczna związana z bólem i postępującym upośledzeniem czynności układu ruchu. Dlatego osteoporoza jest niezwykle istotną składową obrazu klinicznego przewlekłych zapaleń stawów i stanowi niewątpliwe wyzwanie dla klinicystów zajmujących się leczeniem tych chorób.
Dla celów omówienia związku przewlekłych zapaleń stawów z osteoporozą, można te choroby podzielić na trzy grupy:
1) reumatoidalne zapalenie stawów,
2) spondyloartropatie,
3) układowe zapalne choroby tkanki łącznej.
REUMATOIDALNE ZAPALENIE STAWÓW
Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) jest przewlekłą, układową chorobą tkanki łącznej, manifestującą się przewlekłym zapaleniem wielu stawów, oraz zajęciem procesem chorobowym innych narządów bogatych w tkankę mezenchymalną (3).
Fizjopatologia osteoporozy w przebiegu RZS
Utrata kości jest jednym z podstawowych objawów RZS i manifestuje się w trzech formach: nadżerek kostnych w kościach tworzących stawy objęte procesem zapalnym, osteoporozy okołostawowej oraz osteoporozy uogólnionej. Do niedawna uważano, że czynniki prowadzące do utraty kości są niezależne od immunologicznego charakteru choroby. Nadżerki miały być wynikiem bezpośredniego naciekania chrząstki i kości przez zapalną błonę maziową, zwaną łuszczką. Osteoporozę okołostawową tłumaczono zwiększeniem miejscowej produkcji cytokin aktywujących osteoklasty. Za przyczynę osteoporozy uogólnionej uważano przede wszystkim upośledzoną sprawność chorego i długotrwałe używanie GKS (3, 4).
Obecnie, za czynnik decydujący o uszkodzeniu stawów i kości w RZS uważa się osteoklasty (5). Wielojądrowe komórki znalezione w dużych ilościach w nadżerkach oraz pomiędzy zapalną błoną maziową a powierzchnią kostną, histologicznie wykazują cechy typowe dla osteoklastów, również obraz resorpcji jest typowy dla ich działalności. W modelach zwierzęcych z deficytem osteoklastów, przewlekłe zapalenie stawów nie było związane z tworzeniem nadżerek kostnych. Natomiast synowiocyty typu B, stanowiące główny składnik łuszczki, uważane dotychczas za czynnik niszczący, działają niszcząco na chrząstkę poprzez uwalnianie metaloproteaz i katepsyny, oraz na kość pośrednio, poprzez produkcję cytokin (M-CSF i RANKL), i bezpośrednio poprzez produkcję ATPazy zakwaszającej środowisko, katepsyny i kolagenazy. Aktywność osteoklastyczna synowiocyta typu B może powodować powstawanie kanałów pomiędzy szpikiem i jamą stawu, ułatwiających przemieszczanie się niedojrzałych komórek zrębu szpiku do błony maziowej (3, 6, 7).
W osteoklastogenezie, części fizjologicznego procesu przebudowy kości, centralnymi regulatorami rekrutacji i aktywacji osteoklastów są: ligand receptora aktywującego NFκB (RANKL – receptor activator of NFκB ligand), osteoprotegeryna (OPG) i sam receptor aktywujący NFκB (RANK). Zależności pomiędzy tymi czynnikami modulowane są przez hormony (np. PTH, 1,25(OH)2D3, estrogeny, GKS) lub czynniki miejscowe (TGF, IL1, IL6, IL11, IL17, TNFα, PGE2) (3). W zapalnym stawie obserwuje się nadprodukcję RANKL, przy braku równoległego wzrostu stężenia OPG. Jest to wynikiem toczącego się procesu immunologicznego i związanego z nim uwalniania całej kaskady cytokin prozapalnych. W patogenezie RZS za nadrzędną cytokinę uważany jest czynnik martwicy nowotworu alfa (TNFα) wykazujący szeroką aktywność biologiczną. Mediuje on takie zjawiska, jak rekrutacja i aktywacja leukocytów, proliferacja makrofagów i fibroblastów błony maziowej, wzrost aktywności prostaglandyn i metaloproteaz, wzrost produkcji interleukin prozapalnych jak IL-1, Il-6 i IL-8, destrukcja kości i chrząstki. Uważa się, że podobnie jak wymienione wyżej cytokiny prozapalne działa na osteoklastogenezę pośrednio poprzez zwiększenie wytwarzania RANKL przez osteoblasty zrębowe. Niewykluczony jest jednak jego bezpośredni wpływ na komórki szpikowe, bądź też, co bardziej prawdopodobne, nasilanie działania śladowych ilości RANKL. Dodatkowo, TNFα indukuje uwalnianie przez maziówkowe makrofagi (synowiocyty typu A) i fibroblasty IL-1, które działaią synergistycznie z RANKL, powodując aktywację czynności i opóźnienie apoptozy istniejących osteoklastów (1, 8).
Nadprodukcja TNFα, i w konsekwencji RANKL, jest powodowana wieloma przyczynami. Za jedną z kluczowych patologii w RZS uważa się nieprawidłową aktywację limfocytów T wspomagających (9). Ostatnie badania sugerują kluczową rolę limfocytów Th-17 w utracie kości i destrukcji kostnej w przebiegu zapalenia stawów (10). Poprzez układ IL-23 – IL-17, jak też w wyniku bezpośredniego kontaktu nasilają produkcję przez maziówkowe monocyty, makrofagi i synowiocyty typu B, cytokin prozapalnych IL-1, TNFα, IL-15 oraz metaloproteaz. IL-17 stymuluje ponadto produkcję IL-6, IL-8, prostaglandyny E2, i RANKL przez zrębowe komórki linii osteoblastycznej. Większość cytokin aktywujących osteoklasty (IL-1, IL-6, IL-11, IL-17, TNFα) działa pośrednio poprzez specyficzny receptor na zrębowych komórkach osteoblastycznych, zwiększając ekspresję RANKL. Interesujące jest, że zarówno IL-1ß, jak i TNF-α równocześnie zwiększają na nich ekspresję OPG, naturalnego blokera RANKL. Jednocześnie wiele cytokin uwalnianych przez aktywowane limfocyty T ogranicza osteoklastogenezę. Działają tak: interferon gamma (IFN-γ) GM-CSF (granulocyte macrophage-colony stimulating factor), IL-4, IL-10 i IL-12 (11, 12, 13).
System RANKL/RANK/OPG wyjaśnia więc bezpośrednią zależność pomiędzy nacieczeniem maziówki przez limfocyty i wszystkimi trzema typami utraty kości w RZS. Wysoka aktywność zapalenia jest podstawowym czynnikiem zagrożenia rozwoju osteoporozy u tych chorych. Jednocześnie w przebiegu RZS obserwuje się znaczne upośledzenie osteoblastogenezy, procesy naprawcze w obrębie uszkodzonych kości są minimalne lub nieobecne. Kościozrosty występują dopiero w całkowicie zniszczonych stawach, po wygaszeniu ich stanu zapalnego. Za zjawisko to odpowiedzialna jest prawdopodobnie proteina Dickkopf-1 (DDK-1), inhibitująca szlaki sygnalizacyjne dla osteoblastogenezy, której to ekspresja stymulowana jest najprawdopodobniej przez TNFα. Tak więc nasilony stan zapalny wpływa także bezpośrednio na procesy regulujące remodeling kostny (14).
Trzeba też pamiętać, że chorzy na RZS, obok podstawowego procesu chorobowego, poddawani są działaniu innych czynników ryzyka osteoporozy występujących w populacji ogólnej. Najważniejszymi z nich są:
– zmniejszona aktywność fizyczna związana ze zmniejszoną ruchomością i bolesnością stawów oraz osłabieniem siły mięśniowej,
– mała szczytowa masa kostna w przypadku zachorowania w młodym wieku,
– deficyt hormonów płciowych związany z leczeniem glikokortykoidami i cytostatykami,
– przyjmowanie leków, szczególnie glikokortykoidów i cytostatyków, które działają osteopenizująco i pogarszają jakość kości; także niesteroidowych leków przeciwzapalnych, mogących upośledzać wątrobowy metabolizm witaminy D3 i funkcję nerek,
– wymuszona niedoborowa dieta, związana z dolegliwościami dyspeptycznymi towarzyszącymi prowadzonej farmakoterapii,
– obniżona ekspozycja na słońce, uwarunkowana możliwością wystąpienia zmian skórnych wikłających leczenie,
– rozwijająca się u części chorych niewydolność nerek, potęgująca zaburzenia homeostazy fosforanowo-wapniowej.
Znaczenie mogą mieć także opisywane przez niektórych autorów odchylenia w stężeniach hormonów – PTH, kalcytoniny, witaminy D3 (15, 16, 17).
Gęstość mineralna kości u chorych na RZS
Uogólniona niska masa kostna stwierdzana jest w badaniach densytometrycznych u chorujących na RZS 5-7 razy częściej niż w populacji ogólnej, tj. u około 56% chorych (18-23). Gęstość tkanki kostnej nasady bliższej kości udowej i odcinka lędźwiowego kręgosłupa obniża się już we wczesnym okresie choroby. Najczęściej niską masę stwierdza się w badaniu przedramienia, pomiar BMD w tym miejscu nie koreluje jednak z pomiarami kręgosłupa bądź nasady bliższej kości udowej. Ma ona bowiem charakter wybitnie zapalny, jako że zapalenie stawów nadgarstkowych jest jednym z najczęstszych objawów choroby. Pomiary BMD w tym miejscu mogą być używane do monitorowania aktywności procesu chorobowego, a szybki postęp ubytku kości prognozuje agresywną postać choroby (4, 21, 24-31). Drugim miejscem, gdzie do 6 razy częściej niż w grupie kontrolnej stwierdza się osteoporozę, jest szyjka kości udowej. Natomiast w badaniach kręgosłupa obniżenie masy kostnej jest podobnie częste jak w grupie porównawczej, a przyczyna tego stanu jest niejasna. Pomiary BMD kręgosłupa u chorych na RZS wysoce korelują z pomiarami w nasadzie bliższej kości udowej, wskaźnik korelacji jest dużo wyższy niż w osteoporozie pierwotnej. Sugeruje to odmienny przebieg osteoporozy – dotyka ona zarówno kręgosłupa, jak i nasady bliższej kości udowej, a więc dotyczy zarówno kości beleczkowej, jak i zbitej, czym różni się od osteoporozy pomenopauzalnej. Wydaje się więc, że o rozpoznaniu osteoporozy i niskiej masy kostnej w RZS powinny decydować zarówno pomiary biodra, jak i kręgosłupa (32-34).
Badania densytometryczne, zwłaszcza biodra, negatywnie korelują z czasem trwania choroby, czasem trwania immobilizacji chorych związanej z zaostrzeniami procesu chorobowego, zaawansowania zmian stawowych ocenianych według Steinbrockera i skali Larsena. Podobnie wartości mineralizacji są niższe u chorych z mniejszą wydolnością czynnościową. Wielu autorów podkreśla, że tempo uogólnionego ubytku masy kostnej jest najwyższe w pierwszych latach choroby. Część autorów nie stwierdza jednak zależności między czasem trwania choroby a gęstością masy kostnej chorych, a inni wykazują korelację pomiędzy czasem trwania RZS a obniżeniem BMD jedynie w szkielecie obwodowym (16, 24, 27, 35).
Aktywność zapalenia stawów uznawana jest za główny czynnik decydujący o klinicznym przebiegu procesu reumatoidalnego i jego następstwach, w tym, o stopniu nasilenia osteoporozy. Wyniki pomiarów BMD u chorych na RZS zależą bowiem od wartości wskaźnika Ritchie służącego do oceny aktywności procesu zapalnego, siły chwytu ręki, wartości OB i CRP. Nie wszyscy jednak stwierdzają taką zależność, co może wynikać z badania chorych o różnym czasie trwania zaostrzenia w czasie wieloletniego przebiegu choroby (36, 37). Bardziej istotne wydają się odległe następstwa wieloletniego agresywnego przebiegu choroby w przypadku niewłaściwego jej leczenia. Istotnym czynnikiem, determinującym ciężkość przebiegu RZS jest obecność czynnika reumatoidalnego w surowicy krwi. Część autorów stwierdza zależność między osteoporozą a wykryciem tego czynnika, inni nie zauważają takiej korelacji (19).
Złamania kości u chorych na RZS

Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
  • Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
  • Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
  • Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.

Opcja #1

24

Wybieram
  • dostęp do tego artykułu
  • dostęp na 7 dni

uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony

Opcja #2

59

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 30 dni
  • najpopularniejsza opcja

Opcja #3

119

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 90 dni
  • oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Mundy GR: Osteoporosis and inflammation. Nutr Rev 2007; 65: S147-51.
2. Roux C: Osteoporosis in inflammatory joint diseases. Osteoporos Int 2011; 22: 421-33.
3. Romas E, Gillespie MT, Martin TJ: Involvement of receptor activator of NFkappaB ligand and tumor necrosis factor alpha in bone destruction in rheumatoid arthritis. Bone 2002; 30: 340-346.
4. Dequeker J, Maenaut K, Verwilghen J et al.: Osteoporosis in rheumatoid arthritis. Clin Exp Rheumatol 1995; 13 (Suppl 12): 21.
5. Redlich K, Hayer S, Ricci R et al.: Osteoclasts are essential for TNF-alpha-mediated joint destruction. J Clin Invest 2002; 110: 1419-27.
6. George M, Muller O, Weis-Klemm M et al.: Metabolic activation stimulates acid secretion and expression of matrix degrading proteases in human osteoblasts. Ann Rheum Dis 2004; 63: 67-70.
7. Jimenez-Boj E, Redlich K, Turk B et al.: Interaction between synovial inflammatory tissue and bone marrow in rheumatoid arthritis. J Immunol 2005; 175: 2579-88.
8. Stolina M, Schett G, Dwyer D et al.: RANKL inhibition by osteoprotegerin prevents bone loss without affecting local or systemic inflammation parameters in two rat arthritis models: comparison with anti-TNFα or anti-IL-1 therapies. Arthritis Res Ther 2009; 11: 11-15.
9. Sato K, Suematsu A, Okamoto K et al.: Th17 functions as an osteoclastogenic helper T cell subset that links T cell activation and bone destruction. J Exp Med 2006; 203: 2673-82.
10. Kong YY, Feige U, Sarosi I et al.: Activated T cells regulate bone loss and joint destruction in adjuvant arthritis through osteoprotegerin ligand. Nature 1999; 402: 304-9.
11. Goldring S, Gravallese E: Pathogenesis of bone erosions in rheumatoid arthritis. Curr Opinion Rheumatol 2000; 12: 195-199.
12. Jones DH, Kong YY, Penniger JM: Role of RANKL and RANK in bone loss and arthritis. Ann Rheum Dis 2002; 61(suppl 11): ii32-ii39.
13. Lems WF, Jahangier ZN, Raymakers JA et al.: Methods to score vertebral deformities in patients with rheumatoid arthritis. Brit J Rheumatol 1997; 36: 220.
14. Diarra D, Stolina M, Polzer K et al.: Dickkopf-1 is a master regulator of joint remodeling. Nat Med 2007; 13: 156-63.
15. Oelzner P, Hein G: Inflammation and bone metabolism in rheumatoid arthritis. Pathogenesis view points and therapeutic possibilities. Medizin Klinik 1997; 92: 607.
16. Sambrook PN, Shawe P, Hesp R et al.: Rapid periarticular bone loss in patients with early rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum 1990; 33: 615.
17. Supronik J, Badurski J, Boczoń S et al.: Wpływ przebiegu klinicznego reumatoidalnego zapalenia stawów na masę kostną chorujących kobiet. Postępy Osteoartrologii 1993; 5: 88.
18. Buckley LM, Leib ES, Cartaluralo KS et al.: Efects of low dose methotrexate (MTX) on bone mineral density of patients with rheumatoid arthritis. J Rheumatol 1997; 24: 1489.
19. Cortet B, Flipo RM, Blanckaert F et al.: Evaluation of bone mineral density in patients with rheumatoid arthritis. Influence of disease activity and glucocorticoid therapy. Rev Rhumatisme 1997; 64: 451.
20. Głuszko P, Korkosz M: Osteoporozy wtórne w chorobach reumatycznych. Med Podypl 2004; wydanie specjalne 03/2004: 17-20.
21. Towheed TE, Brouilard D, Yendt E et al.: Osteoporosis in rheumatoid arthritis: findings in the metacarpal, spine, and hip and a study of the determinants of both localized and generalized osteopenia. J Rheumatol 1995; 22: 440.
22. Urbanek R, Tłustochowicz W, Konfederat-Kaczmarek M et al.: Osteoporoza uogólniona u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów - częstość występowania. Lek Woj 1999; 75: 383.
23. Urbanek R: Osteoporoza u kobiet chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Praca doktorska. CSK WAM, Warszawa 1999.
24. Celiker R, Gokce-Kutsal Y, Cindas A et al.: Osteoporosis in rheumatoid arthritis: Effects of disease activity. Clin Rheumatol 1995; 14: 429.
25. Chwalińska-Sadowska H, Pokrzywnicka-Gajek I, Dratwianka B: Przydatność pomiaru gęstości mineralnej kości metodą DEXA całego szkieletu, szyjki kości udowej i kości promieniowej dla oceny stopnia mineralizacji kręgosłupa u kobiet chorych na reumatoidalne zapalenie stawów ze zmianami destrukcyjnymi w stawach. Reumatologia 1996; 34: 753.
26. Deodhar A, Brabyn J, Pande I et al.: Hand bone densitometry in rheumatoid arthritis, a five year longitudinal study: an outcome measure and a prognostic marker. Ann Rheum Dis 2003; 62: 767-770.
27. Forsblad d’Elia H, Larsen A, Waltbrand E et al.: Radiographic joint destruction in postmenopausal reheumatoid arthritis is strongly associated with generalised osteoporosis. Ann Rheum Dis 2003; 62: 617-623.
28. Konfederat-Kaczmarek M: Densytometria dwufotonowa w diagnostyce osteoporozy u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Praca doktorska. WAM, Łódź 2000.
29. Tłustochowicz W, Konfederat-Kaczmarek M, Urbanek R et al.: Gęstość mineralna kości w różnych miejscach pomiaru densytometrycznego u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Lek Woj 2000; 76: 21-23.
30. Tłustochowicz W, Konfederat-Kaczmarek M, Urbanek R et al.: Gęstość mineralna kości w różnych miejscach pomiaru densytometrycznego u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów – wpływ procesu chorobowego. Reumatologia 2000; 38: 340-348.
31. Urbanek R, Tłustochowicz W, Patoła J et al.: Częstość występowania osteoporozy u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Przegląd Lekarski 2000; 57: 103-107.
32. Gough AK, Peel NF, Eastell R et al.: Excretion of pyridinum crosslinks correlates with disease activity and appendicular bone loss in early rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis 1994; 53: 14.
33. Kroger H, Arnala I, Rehnberg V et al.: Histomorphometry of periarticular bone in rheumatoid arthritis. Ann Chir Gyn 1994; 83: 56.
34. Orstavik R, Haugeberg G, Mowinckel P et al.: Vertebral deformities in rheumatoid arthritis. Arch In Med 2004; 164: 420-425.
35. Guler-Yuksel M, Bijsterbrosch J, Goekopp-Ruiterman YPM et al.: Bone mineral density in patients with recently diagnosed, active rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis 2007; 66: 1508-12.
36. Aman S, Hakala M, Ilvennoinen J et al.: Low incidence of osteoporosis in a two year follow-up of early community based patients with rheumatoid arthritis. Scand J Rheumatol 1998; 27: 188.
37. Supronik J: Próba oceny mineralizacji i metabolizmu kości u kobiet chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Praca doktorska. AM, Białystok 1992.
38. Orstavik R, Haugeberg G, Uhlig T et al.: Self-reported non-vertebral fractures in rheumatoid arthritis and population based controls: incidence and relationship with bone mineral density and clinical variables. Ann Rheum Dis 2004; 63: 177-182.
39. Celiker R, Bal S, Bakkalo A et al.: Factors playing a role in the development of decreased bone mineral density in juvenile chronic arthritis. Rheumatology Intern 2003; 23: 127-9.
40. Kroot EJ, Nieuwenhuizen MG, de Waal Malefijt MC et al.: Change in bone mineral density in patients with rheumatoid arthritis during the first decade of the disease. Arthritis Rheum 2001; 44: 1254-60.
41. Zajdel J: Przewlekła glikokortykoterapia w reumatoidalnym zapaleniu stawów – wpływ na aktywność procesu ze szczególnym uwzględnieniem stopnia mineralizacji kości. Praca doktorska, Instytut Reumatologiczny, Warszawa 1999.
42. Güler-Yüksel M, Allaart CF, Goekoop-Ruiterman YP et al.: Changes in hand and generalised bone mineral density in patients with recent-onset rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis 2009; 68: 330-6.
43. Zonneveld IM, Bakker WK, Dijkstra PF et al.: Methotrexate osteopathy in long-term, low-dose methotrexate treatment for psoriasis and rheumatoid arthritis. Arch Dermatol 1996; 132: 184.
44. Tascioglu F, Oner C, Armagan O: The effect of low-dose methotrexate on bone mineral density in patients with early rheumatoid arthritis. Rheumatology Intern 2003; 1007: 296-305.
45. Chopin F, Garnéro P, le Henanff A et al.: Long-term effects of infl iximab on bone and cartilage turnover markers in patients with rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis 2008; 67: 353-7.
46. Wijbrandts CA, Klaasen R, Dijkgraaf MG et al.: Bone mineral density in rheumatoid arthritis patients 1 year after adalimumab therapy: arrest of bone loss. Ann Rheum Dis 2009; 68: 373-6.
47. Cohen SB, Dore RK, Lane NE et al.: Denosumab treatment effects on strutural damage, bone mineral density, and bone turnover in rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum 2008; 58: 1299-1309.
48. Grossman JM, Gordon R, Ranganath VK et al.: American college of rheumatology 2010 recommendations for the prevention and treatment of glucocorticoid-induced osteoporosis. Arthritis Care Res 2010; 62(11): 1515-26.
49. Keller C, Webb A, Davis J: Cytokines in the seronegative spondyloarthropaties and their modification by TNF blockade: a brief report and literature review. Ann Rheum Dis 2003; 12: 1128-1132.
50. Lange U, Teichmann J, Stracke H: Correlation between plasma TNF-alpha, IGF-1, biochemical markers of bone metabolism, markers of inflammation/disease activity, and clinical manifestations in ankylosing spondylitis. Eur J Med Res 2000; 5: 507-11.
51. van der Linden S, van der Hejde D: Clinical aspects, outcome assessment, and management of ankylosing spondylitis and postenteric reactive arthritis. Curr Op Rheumatol 2000; 12: 263-268.
52. Korkosz M: Osteoporoza w zesztywniającym zapaleniu stawów kręgosłupa. Praca doktorska. CM UJ, Kraków 2001.
53. Lories RJU, Derese I, Luyten FP et al.: Modulation of bone morphogenic protein signaling inhibits the onset and progession of ankylosing enthesitis. J Clin Invest 2005; 115: 1571-1579.
54. Uderhardt S, Diarra D, Katzenbeisser J et al.: Blocade of dickkopf-1 induces fusion of sacroiliac joints. Ann Rheum Dis 2010; 69: 592-7.
55. Przepiera-Będzak H: Wartość badań oceniających gęstość mineralną kości i metabolizm kostny u chorych na zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa w wykrywaniu osteoporozy. Praca doktorska. AM, Szczecin 1999.
56. Juanola X, Mateo L, Nolla JM et al.: Bone mineral density in women with ankylosing spondylitis. J Rheumatol 2000; 27: 1028-31.
57. Briot K, Gossec L, Kolta S et al.: Prospecitve assessment of body weight, body composition and bone density changes in patients with spondyloarthropathy receiving anti-tumor necrosis factor – alfa treatment. J Rheumatol 2008; 35: 855-61.
58. Vosse D, Landewe R, van der Heijde D et al.: Ankylosing spondylitis and the risk of fracture: results from a large primary care-based nested case-control study. Ann Rheum Dis 2009; 68: 1839-42.
59. Maksymowych WP, Jhangri GS, Fitzgerald AA et al.: A six-month randomized, controlled, double-blind, dose-response comparison of intravenous pamidronate (60 mg versus 10 mg) in the treatment of nonsteroidal antiinflammatory drug-refractory ankylosing spondylitis. Arthritis Rheum 2002; 46: 766-773.
60. Maksymowych WP, Lambert R, Jhangri GS et al.: Clinical and radiological amelioration of refractory peripheral spondyloarthritis by pulse intravenous pamidronate therapy. J Rheumatol 2001; 28: 144-55.
61. Toussirot E, Wendling D: Antiinflammatory treatment with bisphosphonates in ankylosing spondylitis. Curr Opin Rheumatol 2007; 19(4): 340-5.
62. Ramsey-Goldman R, Manzi S: Association of osteoporosis and cardiovascular disease in women with systemic lupus erythematosus. Arthritis Rheum 2001; 44: 2338-41.
63. Gilboe I, Kvien T, Haugeberg G et al.: Bone mineral density in systemic lulus erythematosus: comparison with rheumatoid arthritis and healthy controls. Ann Rheum Dis 2000; 59: 110-115.
64. Zonana-Nacach A, Barr SG, Magder LS et al.: Damage in systemic lupus erythematosus and its association with corticosteroids. Arthritis Rheum 2000; 43: 1801-8.
otrzymano: 2012-02-17
zaakceptowano do druku: 2012-03-15

Adres do korespondencji:
*Artur Bachta
Klinika Chorób Wewnętrznych i Reumatologii Wojskowego Instytutu Medycznego w Warszawie
ul. Szaserów 128, 00-909 Warszawa
tel.: +48 606-224-856
e-mail: artur.bachta@gmail.com

Postępy Nauk Medycznych 3/2012
Strona internetowa czasopisma Postępy Nauk Medycznych