Ponad 7000 publikacji medycznych!
Statystyki za 2021 rok:
odsłony: 8 805 378
Artykuły w Czytelni Medycznej o SARS-CoV-2/Covid-19

Poniżej zamieściliśmy fragment artykułu. Informacja nt. dostępu do pełnej treści artykułu
© Borgis - Postępy Nauk Medycznych 6/2016, s. 429-435
Joanna Załęska-Ponganis1, 2, Magdalena Wolska2, *Teresa Jackowska1, 2
Zakażenia układu moczowego u dzieci – wybrane aspekty postępowania na podstawie aktualnych zaleceń**
Urinary tract infections in children – selected aspects of management based on current guidelines
1Klinika Pediatrii, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
Kierownik Kliniki: dr hab. med. Teresa Jackowska, prof. nadzw. CMKP
2Kliniczny Oddział Pediatryczny, Szpital Bielański. im. ks. Jerzego Popiełuszki, Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Warszawie
Ordynator Oddziału: dr hab. med. Teresa Jackowska, prof. nadzw. CMKP
Streszczenie
Zakażenia układu moczowego (ZUM) należą do najczęstszych zakażeń bakteryjnych u dzieci. Schorzenie to jest znaczącą przyczyną zarówno hospitalizacji, jak i wizyt w poradniach Podstawowej Opieki Zdrowotnej (POZ). Wczesne rozpoznanie ZUM jest bardzo istotne, ponieważ często jest ono pierwszą kliniczną manifestacją wrodzonych wad nerek i dróg moczowych. W pracy omówiono zasady rozpoznawania i leczenia ZUM na podstawie opublikowanych w ostatniej dekadzie zaleceń towarzystw naukowych i opinii ekspertów. Podkreślono trudności szybkiego rozpoznania i wdrożenia leczenia wynikające ze specyfiki praktyki ambulatoryjnej.
Mocz na badanie ogólne powinien być pobierany z zachowaniem jak najwyższej staranności. Za właściwą formę pobierania moczu zarówno na badanie ogólne, jak i posiew uważamy pobranie moczu ze środkowego strumienia do jałowego pojemnika. W ten sposób przy zachowaniu zasad aseptyki jednoczasowo można uzyskać materiał także na posiew. Prawidłowo pobrany i zabezpieczony mocz powinien być dostarczony do laboratorium jak najszybciej, najlepiej w ciągu 1 godziny od pobrania. Pobranie moczu przed rozpoczęciem leczenia jest konieczne, bowiem podanie nawet jednej dawki antybiotyku/chemioterapeutyku może zafałszować wynik badania bakteriologicznego moczu. Wykonanie badania ultrasonograficznego (usg) jest konieczne nawet przy pierwszym epizodzie ZUM. Dalsza diagnostyka nefrologiczna jest uzależniona od wywiadu rodzinnego, przebiegu zakażenia, wieku dziecka oraz wyniku badania usg.
Leczenie ZUM rozpoczyna się empirycznym podaniem antybiotyku lub chemioterapeutyku. Wybór leku powinien być zgodny z lokalnymi, systematycznie aktualizowanymi analizami mikrobiologicznymi i weryfikowany po rozpoznaniu czynnika etiologicznego i jego lekowrażliwości oraz na podstawie klinicznej reakcji dziecka na leczenie.
Dla prawidłowej opieki dziecka z chorobami nerek niezbędna jest współpraca specjalistów pediatry, nefrologa, urologa, radiologa także z rodzicami i pacjentem. Konieczna jest edukacja rodziców i starszych dzieci w tym zakresie.
Summary
Urinary tract infections (UTIs) belong to the most common bacterial infections in children. This condition is a frequent cause of hospitalizations as well as ambulatory visits. Early diagnosis of UTI is very important, as it is often the first clinical manifestation of congenital anomalies of the kidney and urinary tract (CAKUT). The paper discusses the principles of diagnosis and treatment of UTI, based on the guidelines of scientific societies and expert opinions published within the last decade. Special attention is drawn to the difficulties in rapid diagnosis and initiating the treatment that result from the nature of the outpatient practice.
The most adequate way to obtain urine intended for examinations is to collect mid-stream urine into a sterile container. This way a single urine collection provides material both for analyses and for culture tests. The properly secured urine sample should be delivered to the laboratory as soon as possible, preferably within one hour of collection. Urine collection prior to the initiation of any treatment is necessary, because even the administration of a single dose of antibiotic/chemotherapeutic may affect the results of the bacteriological examination of urine.
Performing an ultrasound examination is required even at the first episode of UTI. Further nephrological investigation depends on the family history, course of infection, the child’s age and the results of the ultrasound tests.
Treatment of UTI starts with an empirical administration of an antibiotic or chemotherapy treatment. The choice of the drug should be consistent with the local, systematically updated microbiological analyzes, verified after the diagnosis of the etiological agent and its drug sensitivity, as well as based on the child’s response to treatment. To provide proper care of a child with kidney diseases, multidisciplinary cooperation of a pediatrician, nephrologist, urologist, radiologist as well as the child’s parents, and the patient, is essential. It is also necessary to educate parents and older children in this area.



Wprowadzenie
Zakażenia układu moczowego (ZUM) należą do najczęstszych chorób bakteryjnych wieku dziecięcego (1). Z uwagi na brak specyficznych objawów rozpoznanie ZUM, szczególnie w populacji dzieci najmłodszych, może być trudne. Problem stanowi także metoda pobrania moczu na badanie ogólne i posiew oraz interpretacja uzyskanych wyników, determinująca postawienie diagnozy i sposób terapii. Niezwłoczne wdrożenie leczenia jest szczególnie ważne we wczesnym dzieciństwie, ponieważ ten okres wieku rozwojowego charakteryzuje się tendencją do szybkiego uogólniania się procesu zapalnego. W ciągu ostatnich kilku lat zauważyć można zdecydowaną zmianę w postępowaniu z dziećmi z ZUM. Rozpowszechnienie prenatalnych badań ultrasonograficznych przyczyniło się do wczesnego rozpoznawania wrodzonych wad układu moczowego (ang. congenital anomalies of the kidney and urinary tract – CAKUT), należących do najważniejszych czynników predysponujących do ZUM. Od wielu lat przedmiotem badań był także związek między występowaniem ZUM, zwłaszcza nawracających i o przebiegu gorączkowym, a powstawaniem utrwalonych zmian w miąższu nerek (tzw. blizny pozapalne) czy rozwojem nadciśnienia tętniczego (2). Współczesne poglądy dotyczące procesu bliznowacenia nerek, dysplazji nerek, a także wczesne i odległe obserwacje chorych z ZUM poddanych różnym interwencjom terapeutycznym, doprowadziły do zmiany w postrzeganiu patogenezy ZUM oraz powstawania trwałych następstw przebytego zakażenia o tej lokalizacji. Publikacje ostatnich kilkunastu lat dowodzą, że u dzieci z prawidłowym anatomicznie i czynnościowo układem moczowym przebycie ZUM nie jest czynnikiem ryzyka rozwoju przewlekłej choroby nerek (PChN) i nadciśnienia tętniczego (3). Podkreślona została także rola dysfunkcji wydalania (ang. dysfunctional elimination syndrome – DES, ang. bladder and bowel dysfunction – BBD) obejmujących zaburzenia mikcji i defekacji, jako ważnego czynnika patogenetycznego ZUM, zwłaszcza w odniesieniu do dzieci powyżej 4. roku życia, kontrolujących mikcję, oraz pacjentów z refluksem pęcherzowo-moczowodowym (RPM) (4-6). Efektem powyższych doniesień jest opublikowanie w ciągu ostatniej dekady szeregu rekomendacji towarzystw naukowych i opinii eksperckich dotyczących postępowania w zakażeniach układu moczowego u dzieci. Skierowane są one do chorych w różnych przedziałach wiekowych, niemal zawsze z wyłączeniem okresu noworodkowego. W niniejszej pracy przedstawiono aktualne zalecenia amerykańskie (American Academy of Pediatrics – AAP 2011) oraz polskie (zalecenia Polskiego Towarzystwa Nefrologii Dziecięcej, PTNFD 2015 i rekomendacje Instytutu „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka”, IP-CZD 2015).
Rozpoznawanie zakażeń układu moczowego – klinika
Do podstawowych czynników determinujących obraz kliniczny ZUM należą lokalizacja zakażenia i wiek chorego. Im młodsze dziecko, tym objawy są mniej swoiste. Należy podkreślić, że nierozpoznanie infekcji układu moczowego u najmłodszych dzieci związane jest z ryzykiem jej uogólnienia. Szybka diagnoza i niezwłoczne włącznie leczenia jest szczególnie ważne u chorych z podejrzeniem dysfunkcji anatomicznej i/lub czynnościowej układu moczowego. W metaanalizie 12 publikacji oceniającej przydatność występujących objawów klinicznych dla rozpoznania ZUM stwierdzono, że w przypadku dzieci do 2. roku życia najbardziej istotną wskazówką kliniczną jest gorączka bez uchwytnej przyczyny trwająca ponad 48 godzin (7). W oparciu o metaanalizę obejmującą 18 badań stwierdzono ZUM u 7% gorączkujących niemowląt. Wśród dzieci płci męskiej poniżej 3. miesiąca życia ZUM było przyczyną gorączki u 20,1% nieobrzezanych chłopców i tylko u 2,4% obrzezanych. U niemowląt płci żeńskiej gorączka była spowodowana ZUM odpowiednio: w wieku 0-3 m.ż. u 7,5%, 3-6 m.ż. u 5,7%, 6-12 m.ż. u 8,3% dziewczynek. W badaniach uwzględniających rasę (4 publikacje) stwierdzono częstsze występowanie ZUM u niemowląt białych (8,0%) niż czarnych (4,7%). Odnotowano także zdecydowane zmniejszenie częstości ZUM u gorączkujących dziewczynek powyżej 12. miesiąca życia (2,1%). U dzieci i młodzieży w 2.-19. r.ż. skumulowana częstość występowania zakażenia o tej lokalizacji (z gorączką i bez) wynosiła 7,8% (1).W ostatnich latach ukazały się publikacje podkreślające rolę zespołów zaburzeń wydalania (DES, BBD) w patogenezie ZUM. Ten dotychczas często pomijany podczas zbierania wywiadu chorobowego element stanowi jeden z głównych czynników predysponujących do ZUM. Zaburzenia te są obserwowane u niemal 40% chorych z pierwszym epizodem ZUM występującym u dzieci powyżej 4. roku życia, kontrolujących mikcję, oraz u 56% pacjentów w tej grupie wiekowej, z wywiadem obciążonym przebyciem co najmniej jednego epizodu ZUM. U 78% pacjentów zespoły zaburzeń wydalania mają negatywny wpływ na ocenę jakości życia (4). Wśród dzieci z rozpoznanym RPM kontrolujących mikcję DES i BBD stwierdzono w 56% przypadków (5). Jak wynika z analizy Shaikh i wsp., wśród dzieci nieotrzymujących farmakologicznej profilaktyki przeciwbakteryjnej nawroty ZUM najczęściej stwierdzano w grupie chorych ze współistniejącymi BBD i RPM (51%), następnie w grupie z izolowanym BBD (35%), a najrzadziej u pacjentów z izolowanym RPM (20%) (6).
Rozpoznawanie zakażeń układu moczowego – badania laboratoryjne
Z uwagi na często niespecyficzne objawy kliniczne ZUM, szczególnie u niemowląt i małych dzieci, rozpoznanie choroby opiera się przede wszystkim na ocenie wyniku badania ogólnego i posiewu moczu. Warunkiem koniecznym jest stwierdzenie obecności drobnoustrojów w moczu (znamienna bakteriuria w posiewie, bakterie w osadzie i obecność azotynów w badaniu ogólnym) oraz reakcji zapalnej w układzie moczowym (ropomocz, aktywność esterazy leukocytów w badaniu ogólnym). Największym problemem praktycznym w diagnostyce ZUM jest technika pobrania moczu zarówno na badanie ogólne, jak i posiew. W dostępnych publikacjach dominują kontrowersje dotyczące sposobu pobrania moczu na posiew, marginalizowane jest natomiast zagadnienie techniki pobrania materiału na badanie ogólne. Wynik badania ogólnego moczu dostępny zwykle w krótkim czasie (zależnie od metody od kilkunastu minut do 1-2 godzin), często determinuje dalsze postępowanie przed uzyskaniem wyniku posiewu (najwcześniej po 24 godzinach od pobrania). Z tego powodu pobierając mocz na badanie ogólne należy dochować szczególnej staranności w celu uniknięcia fałszywie dodatniego wyniku (patologiczna leukocyturia) związanego z pobraniem moczu do woreczka. Według naszych obserwacji należy unikać pobrania moczu do woreczka także na badanie ogólne i dążyć do uzyskania materiału metodą nieinwazyjną (środkowy strumień moczu) lub w razie konieczności klinicznej techniką inwazyjną (nakłucie nadłonowe, cewnikowanie pęcherza moczowego). Takie postępowanie jest tym bardziej uzasadnione, że jednoczasowo można uzyskać mocz na badanie bakteriologiczne (separacja z jałowego pojemnika). Zastosowanie techniki nieinwazyjnej zwiększa możliwość diagnostyki i leczenia w trybie ambulatoryjnym dzieci, które nie mają bezwzględnych wskazań do hospitalizacji. Niezbędnym warunkiem jest jednak posiadanie zaplecza laboratoryjnego w placówkach ambulatoryjnych. PTNFD w swoich wytycznych dopuszcza pobranie próbki moczu na badanie ogólne dowolną metodą, także z woreczka przyklejonego w okolicy uprzednio umytego krocza, podkreślając konieczność przekazania próbki do laboratorium w ciągu 1 godziny od pobrania; ewentualnie dopuszczalne jest przechowywanie materiału w lodówce maksymalnie przez 4 godziny (8). W zaleceniach amerykańskich pobranie moczu na badanie ogólne z woreczka jest akceptowalne tylko wówczas, gdy stan kliniczny dziecka nie wskazuje na konieczność natychmiastowej terapii antybakteryjnej. W razie uzyskania nieprawidłowego wyniku badania zaleca się weryfikację metodą inwazyjną (9). Na rozpoznanie ZUM wskazuje zwiększona liczba leukocytów w osadzie moczu (> 5 wpw w moczu nieodwirowanym lub ≥ 10 wpw w moczu odwirowanym) i/lub dodatni wynik testu paskowego na obecność esterazy i azotynów (10). Przydatność testów paskowych w diagnostyce ZUM jest ograniczona – są rekomendowane u dzieci powyżej 2. roku życia (8). Oceniając wyniki testów paskowych, należy wziąć pod uwagę ich ograniczenia. W odniesieniu do azotynów są to: niska czułość 53% (przy wysokiej swoistości 98%) i fałszywie negatywny wynik mogący być spowodowany obecnością patogenów nieredukujących azotanów oraz częstymi mikcjami (u niemowląt i małych dzieci). Natomiast badanie aktywności esterazy leukocytów cechuje mniejsza swoistość 78% (przy dość wysokiej czułości 83%), a fałszywie dodatniego wyniku można spodziewać się przy leukocyturii spowodowanej innymi przyczynami niż ZUM (9).
Badaniem potwierdzającym ZUM jest badanie mikrobiologiczne moczu. Wielu autorów uważa, że u najmłodszych dzieci, które nie opanowały jeszcze kontroli mikcji, mocz na posiew powinno pobierać się przy użyciu technik inwazyjnych. Aktualne polskie rekomendacje zalecają wykonanie badania bakteriologicznego moczu metodą czystego pobrania ze środkowego strumienia podczas kontrolowanej lub spontanicznej mikcji, cewnikowania pęcherza moczowego lub nakłucia nadłonowego (8, 11). Według AAP najbardziej miarodajną metodą pobierania moczu na posiew jest punkcja nadłonowa (pozostająca złotym standardem od czasu poprzednich rekomendacji z 1999 roku) lub cewnikowanie pęcherza moczowego (wysoka czułość 95% i swoistość 99% tej metody) (9). Pamiętać jednak należy, że punkcja nadłonowa jest zabiegiem bardziej inwazyjnym, bolesnym i obciążonym większym odsetkiem niepowodzeń niż cewnikowanie pęcherza moczowego (12, 13). Wszyscy eksperci są zgodni, że niedopuszczalne jest rozpoznawanie ZUM na podstawie moczu pobranego do woreczka. Wynik posiewu tak pobranego moczu ma wartość diagnostyczną tylko wówczas, gdy jest negatywny. Czułość tej metody w rozpoznawaniu ZUM sięga wprawdzie 100%, ale swoistość waha się w szerokich granicach (14-84%). Dodatnia wartość predykcyjna testu szacowana jest na ok. 15%, co oznacza, że aż 85% wyników pozytywnych jest fałszywie dodatnia (9). Próbki prawidłowo pobranego na badanie mikrobiologiczne moczu wymagają natychmiastowego przekazania do badania. W razie konieczności transportu lub przechowywania należy zapewnić niską temperaturę (lodówka). Niezwykle istotne jest pobranie moczu przed rozpoczęciem leczenia, gdyż podanie nawet jednej dawki antybiotyku/chemioterapeutyku może zafałszować wynik badania bakteriologicznego moczu.
Definicja znamiennej bakteriurii nie ma charakteru bezwzględnego, jest różna w różnych krajach i zależy m.in. od sposobu pobrania moczu. Przy pobraniu ze środkowego strumienia wartości graniczne znamiennej bakteriurii wahają się od ≥ 104CFU/ml (European Society for Paediatric Urology – ESPU 2015, Niemcy 2007) do ≥ 105CFU/ml (Francja 2007, Kanada 2014) i > 105CFU/ml (Włochy 2011). Przy pobraniu drogą cewnikowania pęcherza moczowego – od ≥ 103CFU/ml (ESPU 2015, Francja 2007, Niemcy 2007) do ≥ 5 x 104CFU/ml (AAP 2011, Kanada 2014). W przypadku zastosowania nakłucia nadłonowego znamienna bakteriuria definiowana jest jako wzrost bakterii niezależnie od miana (ESPU 2015, Kanada 2014, Niemcy 2007) bądź ≥ 103CFU/ml (Francja 2007) czy ≥ 5 x 104CFU/ml (AAP 2011). PTNFD określa znamienną bakteriurię jako miano > 105CFU/ml (środkowy strumień) lub każdy wzrost drobnoustroju (nakłucie nadłonowe). W odniesieniu do moczu cewnikowanego PTNFD odwołuje się do różnych wytycznych, które jak przedstawiono powyżej nie są jednomyślne. W opinii ekspertów z IP-CZD w przypadku moczu ze środkowego strumienia znamienna bakteriuria zależna jest również od płci: ≥ 104CFU/ml u chłopców, ≥ 105CFU/ml u dziewczynek (11).

Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
  • Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
  • Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
  • Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.

Opcja #1

24

Wybieram
  • dostęp do tego artykułu
  • dostęp na 7 dni

uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony

Opcja #2

59

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 30 dni
  • najpopularniejsza opcja

Opcja #3

119

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 90 dni
  • oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Shaikh N, Morone NE, Bost JE, Farrell MH: Prevalence of urinary tract infection in childhood: a meta-analysis. Pediatr Infect Dis J 2008; 27: 302-308.
2. Salo J, Ikaheimo R, Tapiainen T et al.: Childhood urinary tract infections as a cause of chronickidney disease. Pediatrics 2011; 128: 840-847.
3. Craig JC, Williams G: Denominators do matter: it’s a myth – urinary tract infection does not cause chronic kidney disease. Pediatrics 2011; 128: 984-985.
4. Bulum B, Özçakar ZB, Kavaz A et al.: Lower urinary tract dysfunction is frequently seen in urinary tract infections in children and is often associated with reduced quality of life. Acta Paediatr 2014; 103: 454-458.
5. Carpenter MA, Hoberman A, Mattoo TK et al.: RIVUR Trial Investigators. The RIVUR trial: profile and baseline clinical associations of children with vesicoureteral reflux. Pediatrics 2013; 132: 34-45.
6. Shaikh N, Hoberman A, Keren R et al.: Recurrent urinary tract infections in children with bladder and bowel dysfunction. Pediatrics 2016; 137: 1-7.
7. Shaikh N, Morone NE, Lopez J et al.: Does this child have a urinary tract infection? JAMA 2007; 298: 2895-2904.
8. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Nefrologii Dziecięcej dotyczące postępowania z dzieckiem z zakażeniem układu moczowego. 2015; ptnfd.org.
9. AAP Subcommittee on Urinary Tract Infection, Steering Committee on Quality Improvement and Management. Urinary Tract Infection: Clinical Practice Guideline for the Diagnosis and Management of the Initial UTI in Febrile Infants and Children 2 to 24 Months. Pediatrics 2011; 128(3): 595-610.
10. Whiting P, Westwood M, Watt I et al.: Rapid tests and urine sampling techniques for the diagnosis of urinary tract infection (UTI) in children under five years: a systematic review. BMC Pediatrics 2005; 5: 4. DOI: 10.1186/1471-2431-5-4.
11. Litwin M, Niemirska A, Obrycki Ł et al.: Standardy postępowania w zakażeniach układu moczowego u dzieci i młodzieży – rekomendacje IP-CZD. Standardy Medyczne/Pediatria 2015; 1: 9-24.
12. Kozer E, Rosenbloom E, Goldman D et al.: Pain in infants who are younger than 2 months during suprapubic aspiration and transurethral bladder catheterization: a randomized, controlled study. Pediatrics 2006; 118: 51-56.
13. El-Naggar W, Yiu A, Mohamed A et al.: Comparison of pain during two methods of urine collection in preterm infants. Pediatrics 2010; 125: 1224-1229.
14. Swerkersson S, Jodal U, Åhrèn C et al.: Urinary tract infection in infants: the significance of low bacterial count. Pediatr Nephrol 2016; 31: 239-245.
15. Fitzgerald A, Mori R, Lakhanpaul M: Interventions for covert bacteriuria in children. Cochrane Database of Systematic Reviews 2012; 2: CD006943. DOI: 10.1002/14651858.CD006943.pub2.
16. Strohmeier Y, Hodson EM, Willis NS et al.: Antibiotics for acute pyelonephritis in children. Cochrane Database Syst Rev 2014; 7: CD003772.
17. Jackowska T, Pawlik K, Załęska-Ponganis J, Kłyszewska ML: Etiologia zakażeń układu moczowego i profil lekowrażliwości: badania przeprowadzone na populacji dzieci hospitalizowanych w klinicznym oddziale dziecięcym Szpitala Bielańskiego 2004-2006. Medycyna Wieku Rozwojowego 2008; 12(2): 705-712.
18. Jackowska T, Chwiećko J, Hartmann P: Etiologia zakażeń układu moczowego i profil lekowrażliwości drobnoustrojów: badania przeprowadzone u dzieci hospitalizowanych w 2012 roku. Dev Period Med 2014; 18(4): 470-476.
19. Beetz R, Westenfelder M: Antimicrobial therapy of urinary tract infections in children. Int J Antimicrob Agents 2011; 38: 42-50.
20. Brandstrom S, Esbjorner E, Herthelius M et al.: The Swedish reflux trial in children: III. Urinary tract infection pattern. J Urol 2010; 184: 286-291.
21. Ammenti A, Cataldi L, Chimenez R et al.: Febrile urinary tract infections in young children: recommendations for the diagnosis, treatment and follow-up. Fundation Acta Paediatrica 2012; 101: 451-457.
22. RIVUR Trial Investigators; Hoberman A, Greenfield SP, Mattoo TK et al.: Antimicrobial prophylaxis for children with vesicoureteral reflux. N Engl J Med 2014; 370: 2367-2376.
23. Załęska-Ponganis J, Jackowska T: Diagnostyka i postępowanie w zakażeniach układu moczowego u dzieci na podstawie różnych zaleceń. Dev Period Med 2014; XVIII: 464-469.
otrzymano: 2016-05-04
zaakceptowano do druku: 2016-05-25

Adres do korespondencji:
*Teresa Jackowska
Klinika Pediatrii CMKP
ul. Marymoncka 99/103, 01-813 Warszawa
tel. +48 (22) 864-11-67
tjackowska@cmkp.edu.pl

Postępy Nauk Medycznych 6/2016
Strona internetowa czasopisma Postępy Nauk Medycznych