Od niepamiętnych czasów szukamy sposobów na spowolnienie procesów starzenia, zachowania witalności oraz sprawności zarówno cielesnej, jak i duchowej. Poszukując informacji w celu poprawienia jakości życia, nasza uwaga kieruje się zazwyczaj w stronę najnowszych technologii, eksperymentów, niedawnych odkryć. Zapominamy o rozwiązaniach, które może właśnie przez to, że są tak oczywiste, zostają często niedocenione. Hortikuloterapia, czyli leczenie ogrodem, czas spędzany na łonie natury, wyciszenie się i relaksacja są źródłem wielu dobrodziejstw, na które niniejszy artykuł rzuci nieco światła.

Amerykańskie Towarzystwo Hortikuloterapii (American Horticultural Therapy Association – AHTA) określa hortikuloterapię jako metodę, która zarówno poprzez czynne angażowanie się w aktywności związane z ogrodem, jak i bierny w nich udział – przebywanie wśród dobrodziejstw natury – wpływa na polepszenie samopoczucia pacjentów. Podkreśla wielkość zakresu oddziaływania ogrodolecznictwa, wymieniając sfery poznawcze, socjalne, psychologiczne i fizyczne jako te, na które hortikuloterapia ma wpływać (1).

Podążając śladem wizji Eckerlinga, ogród leczniczy to ogród zaprojektowany w sposób mający na celu sprawiać, że ludzie czują się w nim dobrze, komfortowo, relaksują się i zapominają o zmartwieniach. Emocje i poczucie bezpieczeństwa są głównymi czynnikami branymi pod uwagę w urządzeniu terapeutycznych obiektów (2).

W raporcie stworzonym przez naukowców zajmujących się hortikuloterapią opublikowanym w marcu 2010 roku przedstawiono pewne wnioski, które doskonale podsumowują jej wartość:

– „kontakt z naturą jest ważny dla ludzi”,

– „znaczenie tego faktu jest często pomijane w nowoczesnych warunkach życia”,

– „ludzie mogą znaleźć ukojenie, przebywając w naturalnych miejscach, będąc w kontakcie z naturą oraz dbając o rośliny i zwierzęta”,

– „dodatkowo, kontakt z naturą ma pozytywny wpływ na samopoczucie, przynosi fizyczne, psychologiczne i duchowe korzyści”,

– „istniejące lub nowe programy terapeutyczne można poprawić przez włączenie «zielonych» elementów”,

– „planowanie, rozruch i dostarczanie wszystkich usług zdrowotnych powinno uwzględniać potencjał, jaki drzemie w «zielonych» czynnikach” (3).

Już w starożytności doceniano walory tworzenia ogrodów. Ogromnym zamiłowaniem do sztuki ogrodowej odznaczali się chociażby starożytni Persowie. Ogrody były nieodzownym elementem rezydencji władców, rozbudowane i bogate, określane mianem „raju”. Także w krajach podległych Persji głównym zadaniem namiestników zarządzających była opieka nad zielonymi terenami oraz ich pielęgnacja (4). Sięgając natomiast bardziej aktualnych czasów, nie sposób nie wspomnieć o działalności Benjamina Rusha datującej się na wiek XIX, profesora Instytutu Medycyny i Praktyki Klinicznej na Uniwersytecie w Pensylwanii. Doktor Rush, okrzyknięty „ojcem amerykańskiej psychiatrii”, zaobserwował korzystny wpływ ogrodów na swoich pacjentów. Owe spostrzeżenia opublikowane zostały w książce jego autorstwa pt. „Medical Inquiries and Observations Upon Diseases of the Mind” w 1812 roku. Angażowanie się w prace w ogrodzie było wiązane z odzyskaniem sprawności mentalnej przez chorych mężczyzn (5). Bazując na tych informacjach, podczas projektowania ośrodków leczniczych oraz szpitali zaczęto doceniać rolę elementów krajobrazowych. W Stanach Zjednoczonych hortikuloterapia stopniowo stała się częścią szpitali zarówno prywatnych, jak i publicznych. Szczególnie ważnym krokiem w ewolucji ogrodolecznictwa było otwarcie pierwszego prywatnego szpitala psychiatrycznego w USA kilka lat później. Placówka wyszła poza koncepcję terapii rozumianej poprzez pracę w terenie – stworzono starannie zaprojektowane miejsce do wypoczynku, spacerów, dające możliwość wyciszenia się. Pacjenci byli wciąż zaangażowani w aktywności związane z ogrodem, aczkolwiek wykorzystanie pasywnej formy terapii jako głównego kierunku uspokajającego działania było innowacją w hortikuloterapii. Sto lat później, po I wojnie światowej, ogrodolecznictwo znalazło zastosowanie w rekonwalescencji weteranów wojennych. Ogromna liczba żołnierzy została poddana terapii z wykorzystaniem natury w warunkach klinicznych. Zaobserwowano jej korzystny wpływ na przyspieszenie rehabilitacji i co za tym idzie, skrócenie pobytu w placówkach. W 1972 Fundacja Menninger podjęła współpracę z Wydziałem Ogrodnictwa w Kansas State University, aby zapewnić szkolenia dla studentów – tak powstały pierwsze zajęcia z zakresu hortikuloterapii (6).

Demencja oraz choroby otępienne stanowią poważny problem epidemiologiczny. Nasze społeczeństwo jest społeczeństwem starzejącym się, co powoduje, że dane prognostyczne nie są optymistyczne. W 1980 roku liczbę jednostek cierpiących na zaburzenia otępienne oszacowano na około 11,1 mln, natomiast kilkanaście lat później – w 2000 roku – liczba ta wzrosła prawie dwukrotnie. Przewidywania na 2025 rok zakładają, że ilość takich osób będzie plasować się w okolicy 34,1 mln (7, 8). Pojawia się jednak przysłowiowe światełko w tunelu – aktualnie prowadzone doświadczenia nie są do końca zbieżne z powyższymi prognozami. Co prawda, proces starzenia się postępuje jeszcze szybciej niż się spodziewano, jednakże nie pociąga to za sobą proporcjonalnego wzrostu odetka ludzi z demencją. Badania populacyjne z 2008 roku (The Population-based Health and Retirement Study) dowodzą zmniejszenia występowania otępienia z 12,2% w 1993 roku do 8,7% w 2002 roku. Trend ten jest uzasadniany przez autorów badań poprawą jakości życia, rozwojem edukacji oraz wzrostem aktywności fizycznej i intelektualnej (9). We wszystkich standardach leczenia chorób otępiennych oprócz farmakoterapii wymienia się metody niefarmakologiczne. Co więcej, zalecane jest wprowadzanie w pierwszej kolejności postępowania niefarmakologicznego, leki dołącza się dopiero, gdy ono zawodzi. Udowodniono pozytywny wpływ psychoterapii między innymi na zachowanie, procesy poznawcze oraz rytmy biologiczne. Jako jedne z metod wymieniane są: terapia aktywnością fizyczną, aromaterapia, fototerapia oraz stymulacja wielozmysłowa (multisensoryczna) – kumulująca różnorodne bodźce: dźwięk, zapach, obiekty i konstrukcje, światło (10). Biorąc pod uwagę powyższe spostrzeżenia, ogród wydaje się być idealnym miejscem do uskuteczniania niefarmakologicznego leczenia.

Kolejnym dowodem na wymierne korzyści płynące z dobroczynnego wpływu natury są badania przeprowadzone przez profesora Leona Simonsa z St. Vincent's Hospital w Darlinghurst w Australii. Na przestrzeni 14 lat obserwowano blisko 3 tysiące osób, kobiet i mężczyzn po 60. roku życia. Celem było określenie wpływu różnorodnych czynników na rozwój demencji starczej. Ustalono, że spożywanie alkoholu w umiarkowanych ilościach zmniejsza ryzyko pojawienia się chorób otępiennych o 34%, natomiast uprawianie ogrodu obniża te predyspozycje aż o 36%. Stwierdzono również, iż na spadek ryzyka w grupie mężczyzn mają wpływ codzienne spacery, aczkolwiek nie zaobserwowano podobnej zależności u kobiet (11). Jako następny argument przytoczyć można porównawczy przegląd badań dotyczących hortikuloterapii autorstwa Gonzalez i Kirkevold (12). Zestawionych zostało 16 niezależnych badań, w których wzięło udział od 8 do 129 uczestników. Poszukiwano odpowiedzi na temat korzyści płynących z odziaływań ogrodów, bezpośredniej terapii ogrodolecznictwem, a także samej obecności roślin w pomieszczeniach. Wnioski płynące z doświadczeń przedstawiają się spójnie i podkreśla się w nich leczniczy wpływ na hamowanie postępu demencji oraz dobre samopoczucie. U pacjentów, którzy uczestniczyli w zajęciach w ogrodach, odnotowano też zmniejszoną częstość upadków. Warto podkreślić, że hortikuloterapia dawała możliwość zmniejszenia dawek leków potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania chorych. Badani lepiej spali, byli spokojniejsi i zrelaksowani, przejawiali też większe chęci w nawiązywaniu kontaktów z innymi.