© Borgis - Postępy Fitoterapii 3-4/2005, s. 98-102
Magdalena Wegiera, Danuta H. Smolarz
Właściwości lecznicze szczawi (Rumex. sp. L.)
Therapeutic properties of docks (Rumex sp. L.)
Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej Akademii Medycznej w Lublinie
Kierownik Katedry i Zakładu: prof. dr hab. n. farm. Tadeusz Krzaczek
Summary
Therapeutic properties of plants from Rumex L. genus were already known in antiquity – they were consumed as vegetables, used in medicine, some of them were grown. At the present time, docks are used in traditional therapy as antidiarrhoeas, cholagogue and antispasmatic materials, whereas externally, in different skin diseases. Interestingly, as the latest coverages note, they demonstrate antiinflamatory, antibacterial, antifungial and anticancer effects, too.
Rodzaj Rumex L. obejmuje ponad 200 gatunków roślin rocznych, dwuletnich i bylin (1). W Polsce reprezentowany jest przez 25 gatunków (2).
Lecznicze właściwości roślin z rodzaju Rumex L. znane były już od dawna: w starożytności używano ich jako jarzyn, niektóre z nich były nawet uprawiane (3-5). Wykorzystywane są także do chwili obecnej, zwłaszcza w medycynie ludowej krajów Azji, Dalekiego Wschodu i innych kontynentów (5).
W starożytności stosowano głównie szczaw kędzierzawy ( Rumex crispus L.). Lekarz grecki w służbie rzymskiej Pedanios Dioskurides (I wiek) zalecał wyciągi z owoców tego szczawiu na winie lub wodzie w biegunkach i różnych chorobach przewodu pokarmowego, a nawet w ukąszeniach skorpionów. Natomiast korzenie szczawiu gotowane w wodzie lub surowe stosowane były w chorobach skórnych, zaś gotowane w winie jako płyn do płukania ust w bólu zębów i chorobach uszu. Przyrodnik polski ksiądz Krzysztof Kluk w „Dykcyonarzu roślinnym” zapisał, iż odwar z korzeni szczawiu kędzierzawego stosowano w XVIII wieku w biegunce, chorobach skórnych i żółtaczce, a zewnętrznie do obmywania w chorobach skórnych u zwierząt (4).
Szczaw lancetowaty ( Rumex hydrolapathum Huds.) w starożytności uzyskał miano skutecznego ziela przeciwko szkorbutowi. Gatunek ten nazywany jest (wg Pliny´ego) „Herba Britannica”. Nazwa ta nie oznacza bynajmniej wyłącznie angielskiego pochodzenia rośliny, ale powstała od trzech teutonicznych słów: „brit”- napinać, „tan”- zęby oraz „ica”- luźne. W pełni odzwierciedla więc siłę szczawiu lancetowatego w odżywianiu i leczeniu rozchwianych zębów oraz gąbczastych dziąseł, będących skutkiem niedoboru witaminy C w organizmie (6).
Z kolei szczaw polny ( Rumex acetosa L.) jest składnikiem mieszanki ziołowej „Esiak”, która oparta jest na przepisie pochodzącym od Indian ze szczepu Ojibwa i stosowana była przez wiele wieków z dużym skutkiem w leczeniu przewlekłych schorzeń. Proporcje użytych składników stanowią tajemnicę producenta. Preparat oddziałuje głównie poprzez wzmocnienie sił obronnych komórek zaatakowanych przez bakterie, grzyby, wirusy, alergeny (pyłki roślin, pył domowy, pył zwierzęcy, produkty spożywcze lub leki). Hamuje rozrost komórek rakowych, zatrzymuje krwawienia oraz działa krwiotwórczo. Odtruwa organizm oraz ochrania mózg przed działaniem substancji toksycznych. Mieszanka ta stosowana jest jako środek profilaktyczno-leczniczy do leczenia chorób nowotworowych, hipoglikemii, cukrzycy, łuszczycy, stwardnienia rozsianego, choroby Parkinsona, artretyzmu, zespołu chronicznego zmęczenia, wrzodów trawiennych, chorób tarczycy, hemoroidów, prostaty, impotencji, w zaburzeniach krążenia płynów ustrojowych (7).
Pierwsze pisemne wzmianki o leczniczym działaniu szczawiu tępolistnego ( Rumex obtusifolius L.) pochodzą z zapisków o roślinach leczniczych sporządzonych przez św. Hildegardę na przełomie XI-XII wieku.
Wielcy botanicy i lekarze doby odrodzenia, jak Hieronim Bock-Tragus, Piotr A. Matthiolus i Adam Lonicerus, znali z kolei i stosowali tylko szczaw zwyczajny ( Rumex acetosa L.). Zalecali oni stosowanie korzeni tej rośliny zewnętrznie w leczeniu liszajów i ropni, a wyciąg z korzeni wewnętrznie, jako środek łagodnie rozwalniający, wątrobowy, żółciopędny, skuteczny również w kamicy oraz łagodzący bóle zębów i uszu. Owoce natomiast służyły jako lek zapierający (4).
Lecznicze właściwości roślin z rodzaju Rumex L. jak i całej rodziny Polygonaceae L. wynikają z obecności głównych ciał biologicznie aktywnych: antrachinonów, garbników i innych polifenoli. W zależności od ilości i proporcji w jakich występują, dany surowiec przejawia odpowiedni profil działania.
Ze względu na zawartość garbników szczawie stosowane są chętnie w pediatrii, jako środek przeciwbiegunkowy – zmniejszają nasilenie biegunki lub zatrzymują ją, działając ściągająco na błonę śluzową jelita grubego ( adstringens) (4, 8, 9). Pomimo dużej zawartości garbników (w surowcu ich ilość dochodzi nawet do 30%), działają łagodnie zapierająco w biegunkach, gdyż znajdujące się w nich małe ilości antrazwiązków pobudzają perystaltykę jelita grubego i zmniejszają w pewnym stopniu skutek wywierany przez garbniki (4, 9-11). Te ostatnie tworzą z białkami nierozpuszczalne kompleksy, opierające się działaniu enzymów bakteryjnych. Ponadto hamują rozwój drobnoustrojów patogennych, m.in. antybiotykoopornych ( antisepticum), zmniejszają stan zapalny ( antiphlogisticum) i drobne krwawienia błony śluzowej jelit ( haemostaticum) oraz unieczynniają toksyny bakteryjne i inne szkodliwe produkty przemiany materii ( depurativum) (4, 9, 10, 12).
Jedynie korzeń szczawiu alpejskiego, ze względu na wyższą od pozostałych gatunków zawartość związków antranoidowych, stosowany był jako namiastka korzenia rzewienia (rabarbaru) o działaniu przeczyszczającym (4, 13).
Wartość leczniczą szczawiu lancetowatego podwyższa obecność kompleksu białko-żelazo, łatwo rozpuszczalnego w wodzie i łatwo przyswajalnego, sprzyjającego uchwytnemu zwiększeniu poziomu erytrocytów i hemoglobiny ( tonicum, antianaemicum) (3, 8, 12). Stosowany jest dlatego w niedokrwistości z niedoboru żelaza, blednicy u dzieci, utracie krwi wskutek krwawień wewnętrznych, obfitego miesiączkowania lub poważnych zranień, również u rekonwalescentów po zabiegach operacyjnych (3, 8-10). Warto dodać, iż działanie przeciwanemiczne mają jedynie wodne wyciągi z surowca, gdyż w alkoholu kompleks białka z żelazem nie jest rozpuszczalny (10).
Liście form dzikich, jak i uprawnych szczawiu zwyczajnego, do dziś znajdują zastosowanie jako środek spożywczy wykorzystywany w kuchni (4, 10, 11, 14). Mają też pewne znaczenie dietetyczne, ze względu na wysoką zawartość łatwo przyswajalnego żelaza, obecność karotenu i witaminy C (10). Spożywane na surowo, bądź po ugotowaniu, zalecane są w chorobach wątroby, kamicy żółciowej, żółtaczce, pomocniczo w uporczywych zaparciach, a także jako środek moczopędny (11, 14).
W medycynie ludowej podczas wiosennych kuracji ssano liście szczawiu zwyczajnego, jako środek czyszczący krew (15).
Również szczaw kędzierzawy odżywia organizm i oczyszcza krew z obecnych w niej różnych substancji toksycznych (16-18). Spożywanie go, zwłaszcza w okresie wiosenno-zimowym, dostarcza organizmowi ludzkiemu cennych substancji odżywczych, takich chociażby jak witamina C, tłuszcze, białka, duże ilości azotu, wapnia, fosforu, żelaza, sodu i manganu (19).
Korzenie szczawiu kędzierzawego mogą być używane w różnych schorzeniach, takich na przykład jak choroby reumatyczne, dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego; jako środek ściągający w hemoroidach, a nawet w krwawieniach z płuc. W dużej mierze stosowany bywał w chorobach krwi oraz w szkorbucie. Użyteczny też był często w żółtaczce i jako środek tonizujący, zarówno dla żołądka, jak i całego organizmu. Ponadto przynosił on pozytywne efekty w hamowaniu destrukcji wywołanej procesem nowotworowym w ludzkim organizmie – używany jako alternatywny, tonizujący środek w osłabieniu spowodowanym nekrozą tkanek, zmianami w narządach wewnętrznych, itp. Bywał również stosowany w błonicy (6, 16).
Niezwykle skuteczny jest napar z nasion i liści szczawiu w ostrym zakażeniu bakteryjnym – czerwonce, wywoływanym przez kilka gatunków pałeczek z rodzaju Shigella (20).
Pomimo, iż szczawie są naturalnymi środkami, mogą być niebezpieczne, zwłaszcza dla dzieci, osób w wieku powyżej 55 lat oraz stosujących dawki większe niż zalecane przez dłuższy czas. Wystąpić wtedy mogą biegunki, nudności lub wymioty, wykwity skórne oraz uszkodzenie nerek charakteryzujące się następującymi objawami: krew w moczu, skąpomocz, obrzęk dłoni i stóp (21). Wynika to głównie z powodu występowania w nich szczawianów i kwasu szczawiowego. Związki te wiążą w organizmie wapń, co prowadzi do zaburzeń równowagi mineralnej, poza tym szczawian wapnia odkłada się w nerkach w postaci kamieni nerkowych lub piasku. Właściwości toksyczne szczawiu polnego utrzymują się także po jego wysuszeniu, lecz w mniejszym stopniu. Najczęstszym objawem zatrucia jest osłabienie akcji serca, któremu towarzyszy obniżenie ciśnienia, wspomniane już wcześniej zmiany w nerkach oraz zmniejszona krzepliwość krwi (22, 23).
W wymienionych surowcach występują poza tym wolne aglikony antrachinonów. Mają one charakter lipofilny, mogą się wchłaniać już z górnych odcinków przewodu pokarmowego, podrażniając zarówno jego śluzówkę, jak również narządy miąższowe, do których trafiają z krwią. W piśmiennictwie można ponadto znaleźć doniesienia o ich mutagennych właściwościach (24).
Oprócz zastosowania szczawi do użytku wewnętrznego, wykorzystywane są one również w różnych schorzeniach skórnych.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Bown D.: Wielka encyklopedia ziół. Muza S.A., Warszawa 1999.2. Jasiewicz A.: Flora Polski. Rośliny naczyniowe. T. III. PAN, Kraków 1992, 133.3. Mikołajczyk K., Wierzbicki A.: Poznajemy zioła. PWiWPChiL Chemil, Warszawa 1989.4. Jaroniewski W.: Szczaw lancetowaty - wartościowa roślina lecznicza. Wiad. Ziel. 1992, 6, 12.5. Kaczmarek F., Urszulak I.: Badanie kolekcji rodzaju Rumex na zawartość antrapochodnych. Biul. Inst. Przem. Ziel. 1964, 10, 106.6. http: // www.health-angel.com. 7. http: // www.gdf.8. Ożarowski A.: Ziołolecznictwo. PZWL Warszawa 1983, 234, 283.9. Samochowiec L.: Kompendium ziołolecznictwa. Urban & Partner, Wrocław 2002.10. Olechnowicz-Stępień W., Lamer-Zarawska E.: Rośliny lecznicze stosowane u dzieci. PZWL, Warszawa 1986, 127.11. Cybulska H., i wsp.: Uprawa i zbiór ziół. PZWRiL, Warszawa 1953, 303, 328.12.Wawrzyniak E.: Leczenie ziołami. Inst. Wyd. Zw. Zaw., Warszawa 1992, 482.13. Strzelecka H., Kowalski J.: Historia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000, 31, 228, 541.14. Sarwa A.J.: Tajemnice czterystu ziół. Karat, Tarnów 1995, 410.15. Hoppe H.A.: Drogenkunde. Walter de Gruyter, Berlin-New York 1975, 947.16. http://www.botanical.com.16. Ody P.: Wielki zielnik medyczny. Debit, Bielsko-Biała 1993, 146, 182.17. Leyel C.F.: Herbal Delights. Faber & Faber Limited, London 1937, 87.18. Alan R., Padem H.: Research on the composition of Rumex crispus L., Atriplex patula L., Polygonum aviculare L., Prangos uechtritzii Boiss. and Tragopogon reticulatus Boiss. used in human nutrition in Erzurum, Turkey. Turk. Tarim Ormancilik Derg. 1990, 14, 48; wg Chem. Abstr. 1990, 113, 210424.19. Paluch A.: Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej. Wyd. Uniw. Wrocł., Wrocław 1988, 182, 186, 189.20. Griffith H.W.: Wielki leksykon witamin, ziół, składników mineralnych i suplementów. Wyd. Amber, Warszawa 2002.21. Kossak S.: Z apteczki dzikich zwierząt. Wiad. Ziel. 1985, 5, 29.22. Mowszowicz J.: Rośliny trujące. Wyd. Szkol. i Ped., Warszawa 1976, 26.23. Miłkowska K., i wsp.: Korzeń kobylaka ( Radix Lapathi) jako surowiec leczniczy Herba Polon. 1997, 11, 26.24. Murad H.: Pharmaceutical compositions containing a Zinc compound or Vit. A for treating acne. USA, US. 5, 962, 517; wg Chem. Abstr. 1999, 131, 276962.25. Janicki S., i wsp.: Leki homeopatyczne. PZWL, Warszawa 2000, 129, 167, 174.26. Jouanny J.: Materia medica. Daimonion, Lublin 1994, 349.27. Strasburger E., i wsp.: Botanika. PWRiL, Warszawa 1967, 865.28. He L.Y., et al.: Survey, identification and constituent analysis of Chinese herbal medicines from the genus Rumex. Yao Hsueh Pao 1981, 16, 289; wg Chem. Abstr. 1981, 95, 175626.29. Yildirim A., et al.: Determination of antioxidant and antimicrobial activities of Rumex crispus extracts. J. Agr. Food Chem. 2001, 49, 4083.30. Vuorela H., et al.: Plant-derived and synthetic phenolic compounds and plant extracts, effective in the treatment and prevention of chlamydial infections. Patent PCT Int. Appl. WO 2002014464 A2 21 Feb 2002, 38 pp.; wg Chem. Abstr. 2002, 136, 177954.31. Demirezer L.O., et al.: The structures of antioxidant and cytotoxic agents from natural source: anthraquinones and tannins from roots of Rumex patientia. Phytochemistry 2001, 58, 1213. 32. Dzhumagalieva F.D., Seidakhanova T.A.: Various aspects of the pharmacological action of preparations of polyphenol compounds. Tr. Inst. Fiziol. 1971, 16, 3333. Chumbalov T.K., Fadeeva O.V.: Antineoplastic preparations from some plants of Kazakhstan, Tezisy Dokl.-Vses. Konf. Khimioter. Zlokach. Opukholei 1974, 58; wg Chem. Abstr. 1977, 86, 136339.34. Ito H., Hidaka H.: Antitumor agents from R. acetosa. Jpn. Kokai Tokkyo Koho 80, 157, 516; wg Chem. Abstr. 1981, 94, 71478.35. Ito H.: Effects of the antitumor agents from various natural sources on drug - metabolizing system, phagocytic activity and complement system in sarcoma 180-bearing mice. Jpn. J. Pharmacol. 1986, 40, 435.36. Suleyman H., et al.: Gastroprotective and antiulcerogenic effects of Rumex patientia L. extract. Pharmazie 2002, 57, 204.37. Ghosh L., et al.: Studies on the psychopharmacological activities of Rumex nepalensis Spreng. Root extract in rats and mice. Phytomedicine 2002, 9, 202.38. Chen W., et al.: Application of emodin-8-O-beta-D-glucoside. Patent CN 1302610 A 11 Jul 2001, 10 pp.; wg Chem. Abstr. 2001, 135, 298801. 39. Simonot D., et al.: Tyrosinase inhibitors: Activity of a Rumex extract in combination with kojic acid and arbutin. Cosmetics & Toiletries 2002, 117, 51, 56.40. Lin S.: Green beautifying health rice and its production process. Patent CN 1322486 A 21 Nov 2001, 5 pp.; wg Chem. Abstr. 2002, 137, 93063.41. Xiong J.: Use of K-1 hybrid Rumex acetosa for vegetable. Patent PCT Int. Appl. WO 2001001795 A1 11 Jan 2001, 20 pp.; wg Chem. Abstr. 2001, 134, 85334.43. Zhou R., et al.: Processing and use of Rumex leaf protein. Zhengzhou Liangshi Xueyuan Xuebao 1999, 20, 5, 16; wg Chem. Abstr. 2000, 133, 63946.44. Xiong J.: Preparation of Lemeikesi hybrid rumex cigaret. Patent CN 1, 219, 377, 16 Jun 1999, 4 pp.; wg Chem. Abstr. 2000, 133, 28548.
