Ponad 7000 publikacji medycznych!
Statystyki za 2021 rok:
odsłony: 8 805 378
Artykuły w Czytelni Medycznej o SARS-CoV-2/Covid-19

Poniżej zamieściliśmy fragment artykułu. Informacja nt. dostępu do pełnej treści artykułu
© Borgis - Postępy Nauk Medycznych 7/2014, s. 439-446
*Paweł Ptaszyński, Krzysztof Kaczmarek, Jerzy K. Wranicz
Ocena funkcji układu autonomicznego w kardiologii
Autonomic nervous system assessment in cardiology
Klinika Elektrokardiologii, Katedra Kardiologii i Kardiochirurgii, Uniwersytet Medyczny, Łódź
Kierownik Kliniki: prof. dr hab. med. Jerzy K. Wranicz
Streszczenie
Wielu chorobom układu sercowo-naczyniowego towarzyszą zaburzenia funkcji autonomicznego układu nerwowego. Dotyczy to zarówno chorób o szeroko znanej patofizjologii (nadciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa, przewlekła niewydolność serca), jak i jednostek chorobowych, które względnie niedawno znalazły sie w spektrum zainteresowania badaczy (nieadekwatna tachykardia zatokowa, zespół posturalnej tachykardii ortostatycznej). Pojawia się coraz więcej doniesień wskazujących, że zaburzenia dysautonomiczne stanowią istotną komponentę patomechanizmu coraz większej liczby jednostek chorobowych. W ostatnich latach opracowano i zastosowano wiele testów do oceny układu autonomicznego w różnych stanach klinicznych. Układ autonomiczny cechuje się bardzo złożoną funkcją zależną od integracji i przetwarzania bodźców z wielu układów ustroju. Ocena prawidłowości funkcjonowania poszczególnych części autonomicznej kontroli układu sercowo-naczyniowego nie jest łatwa i często wymaga zastosowania wielu narzędzi badawczych. Niniejszy artykuł omawia użyteczne testy oceniające funkcjonowanie autonomicznego układu nerwowego w kontekście zaburzeń kardiologicznych. Przedstawiona jest zarówno podstawa fizjologiczna, praktyczny sposób przeprowadzenia testów, jak i ich interpretacja.
Summary
An increased autonomic tone has been observed in a variety of cardiovascular diseases. A number of cardiovascular diseases have been shown to be characterized by a marked increase in sympathetic drive to the heart and peripheral circulation. This is the case for essential hypertension, congestive heart failure, obesity, metabolic syndrome, chronic renal failure, and others. The autonomic nervous system is complex in its function that depends on connection and integration of a huge number of impulses from whole human body. A precise assessment of a autonomic function impacting on cardiac regulation is sophisticated and often requires many diagnostic tools. This review focuses on the clinically useful noninvasive as well as invasive diagnostic tests of autonomic nervous system dysfunction. The physiological basis of the tests, practical information as well as constructive interpretation of results are the aim of this paper.



AUTONOMICZNA REGULACJA UKŁADU KRĄŻENIA
Prawidłowa funkcja układu krążenia jest niezbędna w utrzymaniu homeostazy organizmu jako całości (1-3). Nadrzędną rolę w regulacji homeostazy sercowo-naczyniowej pełni autonomiczny układ nerwowy (AUN). Jego działanie jest mimowolne i oparte o odruchy. Formalnie organizację AUN podzielić należy na część aferentną (dośrodkową), centra integrujące oraz część eferentną (odśrodkową). Receptory, które mają kluczowe znaczenie dla regulacji autonomicznej układu krążenia to baroreceptory tętnicze, mechanoreceptory położone w ścianie jam serca, chemoreceptory sercowe, naczyniowe i ośrodkowe (chemodetektory ośrodkowe) oraz propioreceptory. Impulsy nerwowe wygenerowane na skutek pobudzenia receptorów przekazywane są do ośrodkowych centrów integrujących położonych w podwzgórzu, pniu mózgu i rdzeniu przedłużonym. Szczególnym elementem integrującym drogi aferentne z receptorów układu sercowo-naczyniowego jest jądro pasma samotnego. W ośrodkowych centrach integrujących informacje przekazane z receptorów ulegają modulacji przez impulsację z innych partii układu nerwowego, w tym ośrodków wyższych.
Część odśrodkowa odruchów autonomicznych jest zorganizowana pod postacią dwóch przeciwstawnych sobie części eferentnych: współczulnej i przywspółczulnej. Centrum kontroli sercowo-naczyniowej znajduje się w brzuszno-bocznej części rdzenia przedłużonego, część współczulna w obszarze przednim, a przywspółczulna w obszarze tylnym. Pierwsze neurony współczulne (neurony przedzwojowe) unerwiające serce zlokalizowane są w jądrach pośrednio-bocznych rogów bocznych rdzenia kręgowego na poziomie (C8) Th1-Th4 (Th5). Ich aksony opuszczają rdzeń kręgowy poprzez korzenie brzuszne i wraz z przebiegiem nerwów rdzeniowych docierają do pnia współczulnego, gdzie poprzez synapsę łączą się z drugimi neuronami współczulnymi (neuronami zazwojowymi). Aksony współczulnych neuronów zazwojowych pod postacią nerwów sercowych i naczyniowych docierają do narządów efektorowych. Natomiast przywspółczulnie serce unerwione jest przez nerwy błędne. Pierwsze neurony przywspółczulne znajdują się w jądrach grzbietowych i być może również w jądrach dwuznacznych nerwów błędnych, a ich długie aksony docierają do splotu sercowego, gdzie łączą się synapsą z drugimi (narządowymi) neuronami przywspółczulnymi. Bogate unerwienie autonomiczne serca tworzy splot sercowy, który zasila unerwienie prowadzone przez współczulne nerwy sercowe szyjne i piersiowe oraz przywspółczulne gałązki sercowe bezpośrednio odchodzące od nerwu błędnego lub pośrednio od nerwów krtaniowych górnego i dolnego. Przywspółczulne unerwienie naczyń krwionośnych klatki piersiowej i górnej części jamy brzusznej prowadzi również nerw błędny, natomiast miednicy – nerwy krzyżowe. Aktywacja współczulna prowadzi do skurczu mięśni gładkich naczyń krwionośnych, działa chrono-, dromo- i inotropowo dodatnio. Przeciwnie pobudzenie części przywspółczulnej powoduje zwrotne zahamowanie układu współczulnego, działa wazodilatacyjnie głównie w obrębie tętnic, hamująco na węzeł zatokowy, wpływa ujemnie na przewodzenie przedsionkowo-komorowe, jak również na kurczliwość kardiomiocytów (szczególnie przedsionkowych). Głównym neurotransmiterem w synapsach zazwojowych zakończeń współczulnych jest noradrenalina, a przywspółczulnych acetylocholina.
Autonomiczna regulacja układu krążenia oparta jest na odruchach. W tabeli 1 zamieszczono podsumowanie rodzajów i znaczenia poszczególnych odruchów autonomicznych z udziałem układu krążenia. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że złożoność fizjologii układu autonomicznego powoduje, że mechanizmy wielu odruchów nie są precyzyjnie wyjaśnione.
Tabela 1. Podstawowe odruchy autonomiczne związane z układem krążenia.
Nazwa odruchuReceptoryLokalizacja anatomiczna receptorówWpływ aktywacji receptorów na AUNEfekt na układ krążeniaPodstawowe znaczenie fizjologiczne
Odruch z baroreceptorówBaroreceptory (mechanoreceptory, receptory ciśnienia)Łuk aorty, zatoki szyjne, tętnice płucne, tętnice wieńcowe↑ przywspółczulny
↓ współczulny
Spadek HR
Spadek BP
Regulacja ciśnienia tętniczego
Odruch Bainbridge’aPrzedsionkowe mechanoreceptory objętościowe (typ B)Ujścia żył głównych do prawego przedsionka oraz żył płucnych do lewego przedsionka↑ współczulny
(↓ przywspółczulny)
Wzrost HRRegulacja akcji serca w czasie wysiłku
Odruch Bezolda-JarischaMechano- i chemoreceptory komoroweŚciana lewej komory serca↑ przywspółczulny
↓ współczulny
Spadek HR
Spadek BP
Regulacja ciśnienia tętniczego
Odruch z chemoreceptorów tętniczychChemoreceptory
(wrażliwe głównie na prężność O2, ale również na CO2 oraz na pH)
Kłębki: aortalne (łuk aorty) i szyjne (rozgałęzienie tętnicy szyjnej wspólnej), i tętnicy podobojczykowej prawej↑ współczulny
↓ przywspółczulny
Wzrost HR
Wzrost BP
Regulacja oddychania Regulacja ciśnienia tętniczego
Odruch z chemoreceptorów ośrodkowychChemoreceptory (chemodetektory ośrodkowe, wrażliwe na prężność CO2 oraz na pH w CSF)Chemowrażliwe obszary mózgowia na brzusznej powierzchni rdzenia przedłużonego↑↑↑ współczulny
↓ przywspółczulny
Wzrost HR
Wzrost BP
Regulacja oddychania Regulacja ciśnienia tętniczego
Odruch na nurkowanieTermoreceptory twarzy
Chemoreceptory obwodowe
Chemodetektory ośrodkowe
Skóra twarzy
Chemoreceptory jw.
↑ współczulny
↓ przywspółczulny
Spadek HR
Wzrost BP
Regulacja oddychania Regulacja ciśnienia tętniczego
Regulacja akcji serca
HR – częstość akcji serca, BP – ciśnienie tętnicze, CSF – płyn mózgowo-rdzeniowy
PODSTAWOWE ZASADY BADAŃ UKŁADU AUTONOMICZNEGO
Ocena AUN u człowieka wymaga staranności i odpowiedniego przygotowania. Złożoność funkcji i reakcji odruchowych sprawia, że wiele czynników może mieć znaczenie w procesie diagnostycznym. Oprócz skomplikowanych metod badawczych dysponujemy również prostymi narzędziami i testami, często możliwymi do zastosowania wprost przy łóżku chorego. Celem niniejszego opracowania jest omówienie w możliwie uporządkowanej i zwięzłej formie zestawu prostych testów autonomicznych, które można zastosować na oddziale kardiologicznym. Omówiono też w skrócie bardziej złożone techniki.
Należy podkreślić, że wciąż ważnym elementem badania chorego pozostają badania podmiotowe i przedmiotowe. Ta forma badań powinna rozpoczynać wszelkie postępowanie diagnostyczne u chorych z wywiadem zaburzeń funkcji układu autonomicznego (4-6).
Badanie podmiotowe
Prawidłowo i wyczerpująco zebrany wywiad pozwala uzyskać wiele informacji dotyczących charakteru dysautonomii występującej u badanego pacjenta. Ważne jest pozyskanie informacji dotyczących częstości i czasu występowania poszczególnych objawów, współistnienia innych chorób i stanów klinicznych, hospitalizacji i przyjmowanych leków. Szczególną uwagę należy zwrócić na objawy sugerujące, bądź potwierdzające, rozpoznanie zaburzeń funkcji AUN. Są to przede wszystkim: omdlenia i utraty przytomności, kołatania serca, bóle i zawroty głowy, zaburzenia ortostatyczne, niepokój, nudności i wymioty. Część chorych może podawać zaburzenia funkcji naczynioruchowych: zaczerwienienie bądź bladość skóry. Częste są również zaburzenia funkcji potowydzielniczych: nadmierna potliwość bądź suchość skóry. Nierzadkie są objawy ze strony układu moczowego oraz zaburzenia funkcji seksualnych. Chorzy z dysautonomią prezentują zwykle różnego stopnia zaburzenia emocjonalne, zespoły depresyjne i lękowe. Wszystkie te dane oceniane łącznie i w połączeniu z zaplanowanymi testami mogą ułatwić właściwe rozpoznanie.
Uzyskane w ten sposób informacje pozwalają na zaplanowanie konkretnych testów i prób mających pomóc we właściwym rozpoznaniu i zaplanowaniu terapii.
Warunki i wymogi wykonywania testów
Testy oceniające funkcjonowanie AUN powinny być w jak największym stopniu nieinwazyjne. Każda instrumentacja połączona z bólem bądź dyskomfortem w sposób istotny wpływa na wynik pomiarów. Idealny test powinien posiadać wysoką czułość i swoistość, aby właściwie wyodrębniać chorych z patologią układu bądź zakwalifikować pacjentów do grupy osób zdrowych. Charakter i konstrukcja testów czyni nierzadko ten wymóg dalekim od spełnienia. Jeszcze ważniejsza wydaje się wysoka powtarzalność uzyskiwanych wyników, zarówno u tego samego pacjenta, jak i w obrębie całej pracowni. Szereg czynników może wpływać na jakość i wynik badania. Należy dążyć do eliminacji tych wszystkich elementów, które mogą zaburzać pomiar bądź działać na kilka odruchów i szlaków nerwowych jednocześnie. W zasadzie każdy test wymaga współpracy z chorym. Im test jest prostszy, tym większa szansa na eliminację elementów związanych z nieprawidłowym wykonywaniem poleceń przez pacjenta. Wynik testu zależy od czasu jego trwania. Długie badanie, konieczność wykonania kilku testów jeden po drugim wywołuje u chorych poczucie znużenia i zniechęcenia. Podobne uwagi można zastosować także do przeprowadzającego badania.
Brak staranności w wykonywaniu testu to niejednokrotnie podstawowa przyczyna niepowodzenia badania bądź uzyskania niemiarodajnych wyników. Należy dążyć do jak największej jakości rejestrowanych sygnałów, eliminacji szumów i utrzymywania w miarę możliwości stacjonarności parametrów. Odpowiednie doświadczenie zespołu decyduje o wartości danej pracowni diagnostycznej.
Idealne warunki do przeprowadzania testów autonomicznych znajdziemy w specjalnie przygotowanej w tym celu pracowni wyposażonej w ciągłą rejestrację sygnału ekg, ciśnienia tętniczego i oddechu (4, 6-9). Ważna jest możliwość wykonania w jednym miejscu testu pochyleniowego i innych testów prowokacyjnych. Pracownia powinna być miejscem cichym i dobrze wentylowanym ze stałą temperaturą powietrza pomiędzy 22-24°C. Najlepiej przeprowadzać testy o stałej porze dnia, najkorzystniej w godzinach przedpołudniowych.
Pacjent powinien pozostawać na czczo przez 3-6 godzin przed badaniem. Przez 12 godzin chorzy nie powinni spożywać alkoholu, pić kawy oraz palić tytoniu. Przez 48 godzin przed testem nie powinni wykonywać ciężkiej pracy bądź uprawiać ćwiczeń fizycznych. Jeśli to możliwie, wszystkie leki mogące mieć wpływ na funkcjonowanie układu autonomicznego powinny być odstawione na 48 godzin przed testami (leki beta-adrenolityczne, antycholinergiczne, przeciwhistaminowe, antydepresyjne, przeciwbólowe). Ze zrozumiałych względów w wielu sytuacjach klinicznych jest to niemożliwe do spełnienia i wówczas powinno być wyraźnie odnotowane w dokumentacji testu.
Interpretacja testów powinna opierać się na uważnej analizie wyników i porównaniu ich z dostępnymi tablicami norm (10-12). Dla niektórych testów dobrym rozwiązaniem jest opracowanie własnych tabel zakresu wartości prawidłowych i wyników mających znaczenie rokownicze. Powszechnie akceptowane wartości wyników normalnych, granicznych i nieprawidłowych dla wybranych testów autonomicznych przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Wartości prawidłowe, graniczne i nieprawidłowe wybranych testów autonomicznych (5).
 Test
PrawidłowyGranicznyNieprawidłowy
Testy oceniające głównie układ przywspółczulny
Odpowiedź HR w próbie Valsalvy (Valsalva ratio)> 1,211,11-1,20< 1,10
Niemiarowość rytmu serca (RRI) podczas głebokiego oddychania (6/min)> 15 bpm11-14 bpm< 10 bpm
Odpowiedź rytmu serca na pionizację (wskaźnik 30:15)> 1,041,01-1,03< 1,00
Testy oceniające głównie układ współczulny
Zmiana ciśnienia tętniczego podczas pionizacji (spadek skurczowego ciśnienia tętniczego – mmHg)< 1011-29> 30
Zmiana ciśnienia tętniczego podczas testu handgrip (wzrost rozkurczowego ciśnienia tętniczego – mmHg)> 1611-15< 10
HR – akcja serca, RRI – odstęp R-R
Do pełnej oceny potencjalnej dysautonomii konieczne jest zazwyczaj wykonanie kilku testów. Dopiero łączna ich interpretacja pozwala na wyciągnięcie odpowiednich wniosków klinicznych. Należy podkreślić, że żaden test nie ma wystarczającej czułości i swoistości. Niejednokrotnie wymagane jest powtórzenie badań w określonym przedziale czasu (7, 9, 13).
TESTY PRZYŁÓŻKOWE I PROSTE TESTY NIEINWAZYJNE
Test Schellonga

Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
  • Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
  • Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
  • Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.

Opcja #1

24

Wybieram
  • dostęp do tego artykułu
  • dostęp na 7 dni

uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony

Opcja #2

59

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 30 dni
  • najpopularniejsza opcja

Opcja #3

119

Wybieram
  • dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
  • dostęp na 90 dni
  • oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Guyton AC, Hall JE: Textbook of medical physiology. 11th ed., Elsevier Inc., Philadelphia 2006: 514-522.
2. Konturek SJ: Fizjologia człowieka. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2007: 1022-1039.
3. Traczyk WZ, Trzebski A: Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004: 696-671.
4. Hohnloser SH, Klingenheben T: Basic autonomic tests. [In:] Malik M (ed.): Clinical Guide to Cardiac Autonomic Tests. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, The Netherlands 1998: 51-65.
5. Zakrzewska-Pniewska B: Autonomiczny układ nerwowy w cukrzycy. Aktualn Neurol 2004; 4: 116-121.
6. Hilz MJ, Dütsch M: Quantitative studies of autonomic function. Muscle Nerve 2006; 33: 6-20.
7. Low PA: Clinical autonomic disorders: evaluation and management. Lippincott-Raven Publishers, Philadelphia 1997: 3-175.
8. American Academy of Neurology. Assessment: Clinical autonomic testing. Report of Therapeutics and technology assessment subcommittee of the American Academy of Neurology. Neurology 1996; 46: 873-880.
9. Low PA, Sletten DM: Laboratory evaluation of autonomic failure. [In:] Low PA, Benarroch EE (eds.): Clinical Autonomic Disorders: Evaluation and Management. PA: Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia 2008: 130-163.
10. Ewing DJ, Martyn CN, Young RJ, Clarke BF: The value of cardiovascular autonomic function tests: 10 years’ experience in diabetes. Diabetes Care 1985; 8: 491-498.
11. Jose AD, Collison D: The normal range and determinants of the intrinsic rate in man. Cardiovascular Res 1970; 4: 160-167.
12. Jose AD: Effect of combined sympathetic and parasympathetic blockade on heart rate and cardiac function in man. Am J Cardiol 1966; 18: 476-478.
13. Suarez GA, Opfer-Gehrking KP, Offord MS et al.: The autonomic Symptom Profile. A new instrument to assess autonomic symptoms. Neurology 1999; 52: 523-528.
14. Low PA, Benrud-Larson LM, Sletten DM, Opfer-Gehrking TL: Autonomic symptoms and diabetic neuropathy. Diab Care 2004; 27: 2942-2947.
15. Baldwa VS, Ewing DJ: Heart rate response to Valsalva manoeuvre. Reproducibility in normals, and relation to variation in resting heart rate in diabetics. Br Heart J 1977; 39: 641-644.
16. Ewing DJ, Campbell IW, Murray A et al.: Immediate heart rate response to standing: simple test of autonomic neuropathy in diabetes. Br Med J 1978; 1: 145-147.
17. Gautschy B, Weidmann P, Gnädinger MP: Autonomic function tests as related to age and gender in normal man. Klin Wochenschr 1986; 64: 499-505.
18. Piha SJ: Cardiovascular autonomic re?ex tests: normal responses and age-related reference values. Clin Physiol 1991; 11: 277-290.
19. Pierzchała K, Łabuz-Roszak B: Wybrane metody oceny autonomicznego układu nerwowego. Wiadomości Lekarskie 2002; 55: 325-330.
20. Kuroiwa Y, Wada T, Tohgi H: Measurement of blood pressure and heart-rate variation while resting supine and standing for the evaluation of autonomic dysfunction. J Neurol 1987; 235: 65-68.
21. Ewing DJ, Irving JB, Kerr F et al.: Cardiovascular responses to sustained handgrip in normal subjects and in patients with diabetes mellitus: a test of autonomic function. Clin Sci Mol Med 1974; 46: 295-306.
22. Khurana RK, Watabiki S, Hebel JR et al.: Cold face test in the assessment of trigeminal-brainstem-vagal function in humans. Ann Neurol 1980; 7: 144-149.
23. Heath ME, Downey JA: The cold face test (diving reflex) in clinical autonomic assessment: methodological considerations and repeatability of responses. Clin Sci 1990; 78: 139-147.
24. Mariańska K, Koszewicz M: Kliniczna ocean układu autonomicznego. Polski Przegląd Neurologiczny 2008; 4: 51-57.
25. Rydlewska A, Ponikowska B, Borodulin-Nadzieja L et al.: Ocena aktywności autonomicznego układu nerwowego związanej z odruchową regulacją układu sercowo-naczyniowego i oddychania. Kardiol Pol 2010; 68: 951-957.
26. Pagani M, Lombardi F, Guzzetti S et al.: Power spectral analysis of heart rate and arterial pressure variabilities as a marker of sympatho-vagal interaction in man and conscious dog. Circ Res 1986; 59: 178-193.
27. Malliani A, Pagani M, Lombardi F, Cerutti S: Cardiovascular neural regulation explored in the frequency domain. Circulation 1991; 84: 482-492.
28. Lahiri MK, Kannankeril PJ, Goldberger JJ: Assessment of autonomic function in cardiovascular disease. Physiological basis and prognostic significance. J Am Coll Cardiol 2008; 51: 1725-1733.
29. Gieralak G: Neurokardiologia – współczesna dziedzina zaawansowanych badań nad podłożem arytmii i nagłego zgonu sercowego. Kardiol Pol 2007; 65: 709-714.
30. La Rovere MT, Pinna GD, Raczak G: Baroreflex sensitivity: measurement and clinical implications. Ann Noninvasive Electrocardiol 2008; 13: 191-207.
31. Laude D, Elghozi JL, Girard A et al.: Comparison of various techniques used to estimate spontaneous baroreflex sensitivity (the EuroBaVar study). Am J Physiol Regul Integr Comp Physiol 2004; 286: 226-231.
32. Wong RC, Fairley JA, Ellis CN: Dermographism: a review. Journal of the American Academy of Dermatology 1984; 11: 643-652.
33. Narkiewicz K, Somers VK: Interactive effect of heart rate and muscle sympathetic nerve activity on blood pressure. Circulation 1999; 100: 2514-2518.
34. Hering D, Wolf J, Narkiewicz K: Rola chemoreceptorów w etiopatogenezie chorób układu sercowo-naczyniowego. Postępy Nauk Medycznych 2004; 4: 28-31.
35. Kempler P: Autonomic neuropathy: a marker of cardiovascular risk. Br J Diabetes Vasc Dis 2003; 3: 84-90.
otrzymano: 2014-04-09
zaakceptowano do druku: 2014-06-03

Adres do korespondencji:
*Paweł Ptaszyński
Klinika Elektrokardiologii
Katedra Kardiologii i Kardiochirurgii UM Regionalne Centrum Chorób Serca
ul. Sterlinga 1/3, 91-425 Łódź
tel. +48 (42) 664-42-76
fax +48 (42) 664-42-69
pawel_ptaszynski@wp.pl

Postępy Nauk Medycznych 7/2014
Strona internetowa czasopisma Postępy Nauk Medycznych