*Renata Bociarska1, Beata Janina Olejnik2, Monika Chorazy3, Katarzyna Snarska4, Jolanta Lewko5
Terapia z udziałem zwierząt w leczeniu i rehabilitacji dzieci z autyzmem
The use of dog therapy in the treatment and rehabilitation of children with autism
1Graduate of the Department of Health Sciences, Medical University of Bialystok, Poland
2Department of Developmental Age Medicine and Paediatric Nursing, Medical University of Bialystok, Poland
3Department of Neurology, Medical University of Bialystok, Poland
4Department of Clinical Medicine, Medical University of Bialystok, Poland
5Department of Integrated Medical Care, Medical University of Bialystok, Poland
Streszczenie
Wstęp. Dogoterapia ma znaczący wpływ w procesie rozwojowym dziecka. Szczególną grupę podatną na działania terapeutyczne z udziałem psa stanowią dzieci z przewlekłymi schorzeniami, wymagające długotrwałego leczenia i rehabilitacji.
Cel pracy. Ocena wpływu dogoterapii na leczenie i rehabilitację dzieci z autyzmem oraz wpływu terapii z udziałem psa na zmianę zachowań i postaw u tych dzieci.
Materiał i metody. Badaniem objęto grupę 50 dzieci z orzeczeniem autyzmu, które korzystają z dogoterapii jako formy wspomagającej leczenie, pod kierunkiem terapeuty. Respondentami byli rodzice/opiekunowie dzieci. Zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem autorskiego kwestionariusza ankiety, składającej się z 22 pytań dotyczących m.in. korzyści i zmian odnoszących się do sfery fizycznej, psychicznej i zachowań społecznych dziecka, będących efektem zastosowanej dogoterapii.
Wyniki. Znaczna część grupy wykazała pozytywne zmiany w zachowaniu, odnoszące się do każdej ze sfer funkcjonowania. U 70% badanej grupy zaobserwowano mniejszy poziom lęku w kontaktach z otoczeniem, większą otwartość i zaufanie, a także większą inicjatywę i motywację w podejmowanych różnego rodzaju działaniach edukacyjnych i leczniczych.
Wnioski. Aktywny udział psa w procesie rozwojowym dziecka jest formą terapii i rehabilitacji, dotąd jeszcze niedostatecznie poznaną i docenianą. Pies korzystnie wpływa na rozwój dziecka, wzmacnia procesy kognitywne i mobilizację, aktywizuje, poprawia funkcjonowanie psychospołeczne, a także redukuje stereotypie i inne objawy osiowe autyzmu. Subiektywna ocena i uzyskane wyniki badań wskazują na wysoką skuteczność dogoterapii jako metody wspomagającej. Zachodzi potrzeba korzystania z tej alternatywnej formy w życiu człowieka i jej ewaluacji.
Summary
Introduction. Dog therapy has a significant impact on the child’s development. Children suffering from chronic diseases requiring long-term treatment and rehabilitation are particularly responsive to therapeutic modalities involving dogs.
Aim. The aim of the study was to evaluate the impact of dog therapy on the treatment and rehabilitation of children with autism and to assess the influence of dog therapy on behaviour and attitude changes in such children.
Material and methods. The study included a group of 50 children diagnosed with autism who received dog therapy as a auxiliary treatment modality. Respondents were the children’s parents/guardians. The diagnostic survey method including an original questionnaire consisting of 22 questions relating, among other things, to the benefits and changes in the physical, psychological and social behaviour of the child resulting from the applied therapy was utilised.
Results. A significant number of study participants showed positive changes in behaviour regarding each sphere of functioning. In 70% of the studied children, a decreased level of anxiety was observed in contacts with their surroundings, greater openness and trust as well as higher motivation and greater initiative in a variety of educational and therapeutic activities.
Conclusions. The active involvement of a dog in the child’s development is a form of therapy and rehabilitation which has not been fully explored and appreciated. Dogs exert a positive impact on the child’s development, enhance cognitive processes and motivation, inspire the child, improve their psychosocial functioning as well as reduce stereotyped behaviours and other axial symptoms of autism. Subjective assessment and the objective results obtained in the study indicate high efficacy of dog therapy as an auxiliary method. There is a need to use and evaluate this auxiliary treatment modality in human life.
Wstęp
Postęp medycyny ukierunkowany jest na rozwój wielu dyscyplin związanych z diagnozowaniem, leczeniem, terapią i rehabilitacją. Znaną od starożytności i stosowaną w szerokim spektrum jest terapia z udziałem psa. Dogoterapia wykorzystuje obecność psa jako naturalnego towarzysza człowieka i choć tak powszechnie stosowana, to niewątpliwie doceniana forma wspomagająca leczenie i rehabilitację wielu chorób, zaburzeń i dysfunkcji. Szczególne zastosowanie znajduje w odniesieniu do dzieci. Ze względu na szeroki zakres kompetencji terapeuty, którym jest pies, odbiorcą terapii może być każdy człowiek. Doniesienia naukowe i rozwój badawczy w kierunku skuteczności dogoterapii pozwalają na stwierdzenie, iż udział psa w życiu człowieka pozostaje bezcenny.
W wielu krajach świata sesje terapeutyczne z udziałem psa są rekomendowane przez psychologów, pedagogów, terapeutów i przedstawicieli środowiska medycznego dla wszystkich dzieci, zwłaszcza z różnymi deficytami na wszystkich poziomach edukacji i rozwoju (1). W Polsce jeszcze nieliczne ośrodki podejmują próby wdrażania elementów dogoterapii w placówkach edukacyjnych i różnych instytucjach medycznych. Istotną kwestią jest dokonanie pierwszych skutecznych ewaluacji w kierunku rozwoju i zastosowania metod z udziałem psa. Od 2014 roku został oficjalnie zarejestrowany zawód dogoterapeuta (nr 323007) na polskim rynku pracy, z czym wiążą się dalsze nadzieje na szersze wykorzystanie tej naturalnej metody z udziałem psa (2).
O tym, jak ważną rolę pełniły psy, świadczą wzmianki już ze starożytności, przedstawiające obrazy psów uzdrowicieli, przewodników czy też wiernych towarzyszy człowieka (3). Pierwsze doniesienia naukowe dotyczące terapeutycznego udziału psów pochodzą z 1792 roku, kiedy wykorzystywano ich obecność w terapii osób chorych psychicznie (4). W XX wieku nastąpił znaczny rozkwit dogoterapii jako formy stosowanej w medycynie, psychologii, naukach społecznych i resocjalizacji. Powstawały liczne organizacje promujące terapię z udziałem zwierząt, m.in. SEPMAE we Francji czy też PAT w Wielkiej Brytanii, skupiające wolontariuszy z psami, którzy wizytowali szpitale, domy opieki, hospicja i inne miejsca, w których znajdowali się ludzie chorzy (5). Za najbardziej znaczące należy uznać doświadczenie Borisa Levinsona, zwanego „ojcem dogoterapii”, który w terapii psychiatrycznej z dziećmi autystycznymi dostrzegał wpływ własnego psa na relacje z pacjentami (6).
Dogoterapia jest obecnie powszechnie wykorzystywana w wielu krajach świata jako element programu Visiting pets – psów wizytujących chorych w domach (7). Istnieją liczne organizacje i stowarzyszenia zajmujące się praktyką i edukacją w zakresie dogoterapii.
W Polsce dogoterapia znana jest od ponad 30 lat. Jej prekursorką jest Maria Czerwińska, z której inicjatywy powstała Fundacja Przyjaźni Ludzi i Zwierząt – „CZE-NE-KA” (8). W kolejnych latach powstawały kolejne fundacje, takie jak: „Przyjaciel” w Warszawie, „Doktor” w Trójmieście, „Ama Canem” i inne (9).
Współczesna dogoterapia jako metoda wspomagająca leczenie posiada szeroki zakres kompetencji. Szczególne zastosowanie znajduje w leczeniu zaburzeń, w których elementem obrazu klinicznego jest niepełnosprawność intelektualna, somatyczna i psychoruchowa. Do tego rodzaju zaburzeń o charakterze jakościowym należy zaliczyć autyzm. Według Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania ICD-10 stosowanej w Polsce „autyzm (F84.0) zaliczany jest do grupy całościowych zaburzeń rozwojowych” (10). Obecnie do celów rozpoznania stosuje się trzy podstawowe kryteria o charakterze nieprawidłowości widoczne przed 3. rokiem życia, tzw. „triada autystyczna”, na którą składają się: zaburzenie interakcji społecznych, zaburzenie komunikacji werbalnej i niewerbalnej oraz znacznie ograniczona aktywność z zachowaniami stereotypowymi (11).
Autyzm jest zespołem wielu zaburzeń, których występowanie przejawia tendencje wzrostowe. Z roku na rok ilość odnotowanych przypadków osób z ASD rośnie w zaskakującym tempie i jest to fakt przedstawiający ogromną wagę problemu społecznego (12). Obecnie szacuje się, że 1 na 75 osób w populacji ogólnoświatowej cierpi na autyzm, w tym 1 na 45 dzieci. W Polsce problem ten może dotyczyć około 17 000 dzieci i młodzieży. Obserwuje się częstsze występowanie autyzmu u chłopców niż u dziewczynek i co jest istotne, dotyka on zasadniczo dzieci z rodzin o wysokim statusie socjoekonomicznym (13).
Autyzm należy do zaburzeń neurorozwojowych, co znaczy, że wraz z wiekiem dziecka obraz kliniczny może ulegać zmianom, mieć różny przebieg i charakter. Objawy zasadniczo odnoszą się do zaburzonej interakcji społecznej, komunikacji i stereotypowych zachowań. Główne zaburzenia dotyczą też percepcji i mają charakter nieprawidłowości widocznej przed 3. rokiem życia. Występują u dzieci wówczas trudności w nawiązywaniu, podtrzymywaniu i rozumieniu relacji społecznych, deficyty kreatywności, zachowania trudne i nietypowe, zaburzenia integracji sensorycznej i funkcjonowania zmysłów (14).
Autyzm jako całościowe zaburzenie rozwojowe wymaga podejścia holistycznego. Korekcja zaburzeń sprowadza się głównie do terapii objawowej. Metody leczenia dostosowane są do jakościowych zaburzeń i stopnia ich zaawansowania, a także do chorób współistniejących (np. padaczka). Podejście do autyzmu wymaga wielkiej ostrożności i delikatności wobec rodziców, którzy mają niekiedy zbyt wysokie oczekiwania wobec terapii lub też nadzieję na całkowite wyleczenie. Należy zaznaczyć, że leczenie nie ma dobrych rokowań, ale szansą są podejmowane wielorakie próby terapeutyczne (15).
Szerokie spektrum możliwości terapeutycznych w autyzmie pozwala na wybór odpowiednich, najbardziej właściwych metod. Podstawą każdego działania i podjętej pracy z dzieckiem autystycznym jest niwelowanie deficytów, poprawa jakości życia i funkcjonowania oraz odpowiednia stymulacja do rozwoju. Jedną z podstawowych form zyskujących coraz większe znaczenie naukowe, która bezpośrednio wpływa na poprawę funkcjonowania dziecka z autyzmem, a jednocześnie nie ogranicza się do działań niepożądanych i przeciwwskazań, jest dogoterapia. Terapia z wykorzystaniem psa jest realizowana zasadniczo w kompleksowej formie i rehabilitacji osób z autyzmem (16).
O ile korzystanie z innych polecanych form terapii w autyzmie może przynosić widoczne zmiany w zachowaniu dziecka, tak dogoterapia korzystnie wpływa na całościowy obraz choroby. Stały kontakt z psem, nie tylko w formie terapii, ale i w środowisku rodzinnym, odgrywa ważną rolę wychowawczo-pedagogiczną. Znaczna stygmatyzacja społeczeństwa, która mocno dotyka autystów, wywołuje blokady przed ludźmi i nasila izolację społeczną. Dlatego podjęcie dogoterapii okazuje się niekiedy pierwszą skuteczną metodą otwarcia autysty na świat. Pies staje się najwierniejszym przyjacielem i partnerem. Jego natura i usposobienie charakteru pomagają przezwyciężać dzieciom trudności, wzmacniają motywację i znacznie aktywizują. I choć czasem proces terapii zatrzymuje się na znikomym etapie komunikacji, warto podejmować kolejne sesje terapii z udziałem psa. Należy podkreślić, że proces ten wymaga czasu i uwagi zarówno ze strony rodziców, jak i terapeuty.
Istnieją dowody naukowe potwierdzające, że dzieci nie tylko dotknięte spektrum autyzmu, ale i zdrowe, wychowywane w obecności zwierząt przejawiają większą empatię, są bardziej wrażliwe na potrzeby innych i wykazują większy iloraz inteligencji i rozwoju psychicznego (17).
Cel pracy
W artykule dokonano oceny wpływu dogoterapii na leczenie i rehabilitację dzieci z autyzmem oraz wpływu terapii z udziałem psa na zmianę zachowań i postaw u tych dzieci.
Materiał i metody
W badaniu zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem autorskiego kwestionariusza ankiety, składającego się z 22 pytań. Pierwsza część ankiety zawierała dane na temat grupy badawczej (płeć, wiek, okres, w jakim postawiono diagnozę, korzystanie z poradni leczenia autyzmu i z innych alternatywnych metod terapii). W drugiej części ankietowani odpowiadali na pytania dotyczące form, metod, miejsca i czasu korzystania z terapii z udziałem psa, a także zmian zachodzących w zachowaniach i funkcjonowaniu dziecka, będących efektem dogoterapii. Pytania dotyczyły poprawy w zakresie sprawności fizycznej i precyzji ruchów, motywacji do nauki i lepszego przyswajania wiedzy, poczucia bezpieczeństwa i zaufania do innych, relacji z otoczeniem i rodziną, a także umiejętności wyrażania uczuć, adekwatnych zachowań i postaw społecznych.
Badanie przeprowadzono wśród rodziców/opiekunów 50 dzieci z orzeczeniem autyzmu (30 chłopców i 20 dziewczynek), które korzystają z dogoterapii jako formy wspomagającej leczenie pod kierunkiem wykwalifikowanego terapeuty. Badana grupa znajdowała się w przedziale wiekowym 2,5-18 lat. Mediana wieku wynosiła 6,5 roku. Najliczniejszą grupę badanych stanowiły dzieci w przedziale wiekowym 4-8 lat. Pod opieką poradni leczenia autyzmu znajdowało się 88% badanych.
Analizując wiek, w którym postawiono diagnozę, u znacznej części dzieci rozpoznano autyzm między 1. a 3. rokiem życia – 68% ankietowanych, natomiast tylko u 4% diagnozę postawiono po 6. roku życia. Poniżej 1. roku życia autyzm rozpoznano u 14% badanych, między 3. a 6. rokiem życia – również u 14%.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Viau R, Arsenault-Lapierre G, Fecteau S et al.: Effect of service dogs on salivary cortisol secretion in autistic children. Psychoneuroendocrinology 2010; 35(8): 1187-1193.
2. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7.10.2014 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz. U. 2014 poz. 1145) – grupa zasadnicza 3230, tj. „niekonwencjonalne lub komplementarne metody terapii”.
3. Fine AH: Handbook on Animal Assisted Therapy. Oxford 2010; XV.
4. Pieczyńska N, Nawrocka-Rohnka J, Urban M: Dogoterapia i dogoaktywność – podobieństwa i różnice. Fundacja „Mały Piesek Zuzi”, Poznań 2012.
5. Machoś-Nikodem M: Dogoterapeutyczny program polisensorycznej stymulacji porozumiewania się. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2007.
6. Otto J: Dogoterapia w terapii autyzmu. [W:] Pisula E, Danielewicz D (red.): Wybrane formy terapii i rehabilitacji osób z autyzmem. Kraków 2010, 183.
7. Filozof J: Dogoterapia. Zajęcia z dziećmi o głębokiej niepełnosprawności intelektualnej w OREW Jarosław. Rewalidacja 2005; 2(18): 36-49.
8. http://www.ee.pw.edu.pl/czeneka (data dostępu: 19.06.2018).
9. Boguszewski D, Świderska B, Adamczyk J, Białoszewski A: Ocena skuteczności dogoterapii w rehabilitacji dzieci z zespołem Downa. Doniesienie wstępne. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków w Warszawie 2013; 2: 194-202.
10. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych Rewizja Dziesiąta. Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia 2012; I: 248-249.
11. Sipowicz K, Najbert E, Pietras T: Dogoterapia. PWN, Warszawa 2016.
12. Jagielska G: Epidemiologia całościowych zaburzeń rozwoju. [W:] Komender J, Jagielska G, Bryńska A (red.): Autyzm i zespół Aspergera. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009.
13. Bobkowicz-Lewartowska L: Autyzm dziecięcy, zagadnienia diagnozy i terapii. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2017.
14. Szymańska P: Dziecko z autyzmem, dostęp do diagnozy, terapii i edukacji w Polsce. Raport JIM, 2016.
15. Kądziela-Olech H: Objawy autyzmu, zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi oraz innych zaburzeń neurorozwojowych jako przejaw zaburzonej neuroplastyczności. Psychiatria i Psychologia Kliniczna 2014; 14(2): 112-115.
16. Butterly F, Percy C, Ward G: Brief raport: Do service dog providers placing dogs with children with developmental disabilities use outcome measures and, if so, what are they? J Autism Dev Disord 2013; 43(11): 2720-2725.
17. Hall S, Wright H, Mills S: What Factors Are Associated with Positive Effects of Dog Ownership in Families with Children with Autism Spectrum Disorder? The Development of the Lincoln Autism Pet Dog Impact Scale. PLoS One 2016; 11(2): e0149736.
18. Mukherjee T, Rathi LK: Health and mood-boosting powers of dogs as pets. Indian J Sci Res 2017; 2(2): 200-203.
19. Prothmann A, Albrechr K, Dietrich S: Analysis of child-dog play behavior in child psychiatry. Anthrozoos 2005; 18(1): 43-58.
20. Sams M, Fortney E, Willenbring S: Occupational therapy incorporating animals for children with autism. Am J Occup Ther 2013; 60(3): 268-274.
21. Bardl S, Bardl M, Kornhuber ME: Hundgestutzte multisensorische Therapie bei einer Patientin mit, persistierendem vegetativen Zustand – ein Fallbericht. Rehabilitation 2013; 52(6): 399-405.
22. Reed R, Ferrer L, Villegas N: Natural healers. A review of animal assisted therapy and activities as complementary treatment for chronic conditions. Rev Lat Am Enfermagem 2012; 20(3): 612-618.
23. Nawrocka-Rohnka J: Dogoterapia jako metoda wspomagania rehabilitacji dziecka z zaburzeniami rozwoju. Nowiny Lekarskie 2010; 79(4): 304-310.
24. Esposito L, McCune S, Griffin JA, Maholmes V: Directions in human-animal interaction research: Child development, health, and therapeutic interventions. Child Development Perspectives 2011; 5(3): 205-211.
25. Cameron JM, Levandowskiy V, Roberts W et al.: Variability of Creatine Metabolism Genes in Children with Autism Spectrum Disorder. Int J Mol Sci 2017; 18: 1665.
