*Aleksandra Kruszyńska, Jadwiga Słowińska-Srzednicka
Wpływ opioidów na układ endokrynny
The impact of opioids on the endocrine system
Klinika Endokrynologii, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Szpital Bielański, Warszawa
Kierownik Kliniki: prof. dr hab. med. Wojciech Zgliczyński
Streszczenie
Leki opioidowe są szeroko stosowane w leczeniu bólu, ze względu na najwyższą skuteczność analgetyczną związaną z wpływem na receptory opioidowe i hamowanie neurotransmisji także poprzez inne szlaki przekaźników. Znajdują się wśród leków uwzględnionych w drabinie analgetycznej WHO. Są to substancje o bardzo wysokim potencjale uzależniającym, a ich zużycie stale wzrasta. Stosowanie opioidów wiąże się z możliwością wystąpienia działań niepożądanych i istotnym klinicznie, choć słabo poznanym i opisanym, wpływem na układ endokrynny. Endokrynopatia opioidowa obejmuje szereg zmian w układzie hormonalnym człowieka, z których najlepiej opisane są hipogonadyzm i hipokortyzolemia. Zaburzenia te są zazwyczaj odwracalne po zaprzestaniu używania opioidu, ale może wystąpić konieczność terapii substytucyjnej. W prezentowanej pracy omówiono działanie opioidów, ich wpływ na układ endokrynny, w szczególności supresyjne działanie na oś podwzgórze – przysadka – nadnercza i oś podwzgórze – przysadka – gonady, uwzględniając opisany u mężczyzn hipogonadyzm indukowany opioidami – OPIAD (ang. opiate-induced androgen deficiency) oraz pogłębienie hipogonadyzmu poprzez zwiększenie wydzielania prolaktyny. Uwzględniono potencjalny wpływ opioidów na stężenia innych hormonów u człowieka.
Summary
Opioid drugs have been widely used for pain treatment due to their highest analgesic properties. They act through the opioid receptors and have further influence on neurotransmission through other neurotransmitters. Opioids belong to the WHO analgesic ladder. They are potentially highly addictive, however the use of these substances is still growing. Many adverse effects may occur as a result of using opioids and their influence on the endocrine system is clinically important, although not well investigated. Opioid endocrinopathy covers many changes to the human endocrine system – hypogonadism and hypocortisolism are best known of those. Such endocrine changes are usually reversible when discontinuing the opioid drug, however substitution therapy may be recommended in some cases. In the presented article we describe the effects of opioids, their influence on the endocrine system, especially the suppression of the hypothalamic – pituitary – adrenal axis and the hypothalamic – pituitary – gonadal axis. We also consider opiate-induced androgen deficiency (OPIAD) in men and worsening hypogonadism through increased prolactin secretion. Further, we look at the potential influence of opioids on the concentration of other human hormones.
Wstęp
Opiaty, czyli psychoaktywne alkaloidy opium, były używane przez ludzi od tysiącleci. Ich wykorzystanie jako środków odurzających czy uśmierzających ból było wielokrotnie opisywane, o opiatach wspomina m.in. Homer w „Odysei”.
Opioidy to substancje lecznicze działające poprzez receptory opioidowe. Początkowo jako środek leczniczy stosowano opium, które otrzymywano poprzez wysuszenie soku mlecznego z niedojrzałych makówek maku lekarskiego (Papaver somniferum). W XVI wieku Paracelsus używał laudanum, czyli alkoholowej nalewki opium. W 1804 roku niemiecki farmaceuta Friedrich Serturner wyizolował z opium morfinę, a w 1874 roku angielski farmaceuta Alder Wright uzyskał heroinę poprzez inkubację morfiny z kwasem octowym (1). Już w 1898 roku firma Bayer wprowadziła heroinę na rynek – był to najlepiej sprzedający się produkt wszechczasów (1), szybko jednak wycofano się z powszechnej dostępności heroiny z uwagi na niezwykle duży potencjał uzależniający.
Mak lekarski zawiera wiele substancji działających na różne receptory w organizmie człowieka. Wśród nich wyróżnić można alkaloidy benzoizochinolinowe (np. papaweryna, noskapina) oraz alkaloidy fenantrenowe, do których należą m.in.: kodeina, tebaina czy morfina, łączące się z receptorami opioidowymi, dla których naturalnymi ligandami w organizmie człowieka są opioidy endogenne, np. endorfiny, enkefaliny czy dynorfiny.
Opioidy uważane są za najbardziej nadużywaną na świecie grupę substancji. W medycynie nastąpiły liberalizacja prawa do przepisywania opioidów w celu leczenia bólu przewlekłego oraz rozwój medycyny paliatywnej, co spowodowało wyraźny wzrost zużycia opioidów (w USA oszacowano, że w latach 1999-2010 nastąpił czterokrotny wzrost) (2). Powstają więc programy zdrowia publicznego stawiające sobie za cel zmniejszenie ich zużycia i minimalizację skutków zdrowotnych.
Działanie opioidów
Morfina i jej pochodne działają głównie poprzez receptory:
– μ – jest to działanie głównie przeciwbólowe i depresyjne w zakresie ośrodka oddechowego oraz hamowanie perystaltyki jelit,
– κ – powodując dysforię, zwężenie źrenicy oka i sedację,
– δ – działając przeciwbólowo i anksjolityczne, ale powodując też dysforię i omamy.
Niezwykle silne działanie opioidów związane jest z łączeniem się z receptorami nie tylko w mózgu, ale też w rdzeniu kręgowym, co skutkuje przeciwbólowym działaniem na różnych „piętrach” przewodzenia bólu. Dodatkowo pod wpływem opioidów dochodzi do zmniejszania uwalniania się innych neuroprzekaźników, co potęguje efekt analgetyczny. Opioidy znajdują się na drugim i trzecim stopniu drabiny analgetycznej WHO.
Wśród leków opioidowych możemy wymienić szereg substancji, będących agonistami receptorów opioidowych, ich antagonistami lub mającymi działanie ago-antagonistyczne, podawanych do organizmu człowieka różnymi drogami. Są to m.in.:
– morfina – podawana dożylnie (i.v.), domięśniowo (i.m.), podskórnie (s.c.), doodbytniczo (p.r.), zewnątrzoponowo, podpajęczynówkowo lub doustnie (p.o.); krótko- i długodziałająca,
– kodeina – podawana p.o., dihydrokodeina – również podawana p.o.,
– fentanyl – podawany przezskórnie – plastry, jako tabletki dopoliczkowe i i.v.,
– pentazocyna – podawana i.v.,
– buprenorfina – podawana przezskórnie (plastry), podjęzykowo (s.l.), i.m., i.v.,
– oksykodon – podawany p.o., i.v., s.c.,
– petydyna – podawana s.c., i.m., i.v.,
– metadon – podawany p.o.; stosowany w leczeniu uzależnienia od opiatów,
– tramadol – podawany p.o., i.m., i.v.,
– heroina – podawana s.c.; w lecznictwie stosowana np. w Wielkiej Brytanii,
– tapentadol – podawany p.o.; nowy lek, działa na receptory opioidowe oraz na układ noradrenergiczny, stosowany w leczeniu np. bólu neuropatycznego,
– naltrekson – podawany p.o.; antagonista receptorów opioidowych,
– nalokson – podawany s.c., i.m., i.v.; antagonista receptorów opioidowych.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Ho K: Endocrine consequences of opiate therapy. Meet the Professor Book, ENDO 2016: 153.
2. Manchikanti L, Hetm S 2nd, Fellows B et al.: Opioid epidemic in the United States. Pain Physician 2012; 15: ES9-ES38.
3. Reddy RG, Aung T, Karavitaki N, Wass JA: Opioid induced hypogonadism. BMJ 2010; 341: 4462.
4. Katz N, Mazer NA: The impact of opioids on the endocrine system. Clin J Pain 2009; 25: 170-175.
5. Cicero T: Effects of exogenous and endogenous opiates on the hypothalamic-pituitary-gonadal axis in the male. Fed Proc 1980; 39: 2551-2554.
6. Jordan D, Tafani JAM, Ries C et al.: Evidence for multiple opioid receptors in the human posterior pituitary. J Neuroendocrinol 1996; 8: 883-887.
7. Cicero TJ, Bell RD, Wiest WG et al.: Function of the male sex organs in heroin and methadone users. N Engl J Med 1975; 292: 882-887.
8. Kaminski T: The involvement of protein kinases in signaling of opioid agonist FK 33-824 in porcine granulosa cells. Anim Reprod Sci 2006; 91: 107-122.
9. Daniell HW: Opioid endocrinopathy in women consuming prescribed sustained-action opioids for control of nonmalignant pain. J Pain 2008; 9: 28-36.
10. Pedrazzoni M, Vescovi PP, Maninetti L et al.: Effects of chronic heroin abuse on bone and mineral metabolism. Acta Endocrinol (Copenh) 1993; 129: 42-45.
11. Daniell HW, Lentz R, Mazer NA: Open-label pilot study of testosterone patch therapy in men with opioid induced androgen deficiency (OPIAD). J Pain 2006; 7: 200-210.
12. Bawor M, Bami H, Dennis BB et al.: Testosterone suppression in opioid users: a systematic review and meta-analysis. Drug Alcohol Depend 2015; 149: 1-9.
13. Bliesener N, Albrecht S, Schwager A et al.: Plasma testosterone and sexual function in men on buprenorphine maintenance for opioid dependence. J Clin Endocrinol Metab 2005; 90: 203-206.
14. Pelosi MA, Sama JC, Caterini H et al.: Galactorrhea-amenorrhea syndrome associated with heroin addiction. Am J Obstet Gynecol 1974; 118: 996-970.
15. Grossman A, Gaillard RC, McCartney P et al.: Opiate modulation of the pituitary-adrenal axis: effects of stress and circadian rhythm. Clin Endocrinol (Oxf) 1982; 17: 279-286.
16. Abs R, Verbelst J, Maeyaert J et al.: Endocrine consequences of long-term intrathecal administration of opioids. J Clin Endocrinol Metab 2000; 85: 2215-2222.
