© Borgis - Postępy Fitoterapii 4/2010, s. 199-204
*Marzena Pieszak1, Przemysław Ł. Mikołajczak1,2
Właściwości lecznicze pokrzywy zwyczajnej (Urtica dioica L.)a)
The healing properties of stinging nettle (Urtica dioica l.)
1Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu, Zakład Farmakologii i Biologii Doświadczalnej
Dyrektor Instytutu: prof. dr hab. Grzegorz Spychalski
2Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Katedra i Zakład Farmakologii
Kierownik Katedry i Zakładu: prof. dr hab. Teresa Bobkiewicz-Kozłowska
Summary
The growing interest in herbal medicine has led to many studies aimed at the best and comprehensive use of plants for medicinal purposes and cosmetics. For medicinal plants frequently used by humans include stinging nettle (Urtica dioica L.), which is often perceived by many of us as trying to weed scoured. But for most of the missing is a valuable source of substances used in the treatment of many ailments. For this reason, Urtica dioica is considered one of the most valuable plants used in phytotherapy. Stinging nettle herbal raw material supplies, such as leaves and herbs – Urticae folium and Urticae herba, as well as roots Urticae radix. This material is also successfully used as monotherapy and combination therapy. Internally, it is recommended as an adjunct to urinary tract diseases, inflammation, increasing diuresis and supportive treatment of prostatic hyperplasia. However, both externally and internally as recommended in the treatment of rheumatoid diseases. In addition to herbal extracts from the leaves and roots of the nettle have long been used as a means of strengthening the hair roots and prevent dandruff and seborrhea of the skin. Conducted so far revealed the presence of biochemical studies of biologically active compounds in the herb, roots and leaves of stinging nettle necessary for the proper functioning of the body. Proven research analgesic, anti-inflammatory, and antibacterial activity of stinging nettle is the beginning of studies aimed at further understanding the properties of this unusual plant.
Wprowadzenie
Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.) jest jednoroczną rośliną należącą do rodziny pokrzywowatych (Urticaceae Juss.). Uważana jest za jedną z cenniejszych roślin stosowanych w fitoterapii ze względu na jej skład chemiczny. Zalicza się ją do roślinnych akwaretyków, czyli leków wzmagających diurezę wodną, jak również środków stosowanych w leczeniu stanów zapalnych i zakażeń bakteryjnych układu moczowego (1).
Od wieków towarzyszy człowiekowi, rosnąc w pobliżu zabudowań, na pastwiskach, polanach, w wilgotnych lasach liściastych oraz nad brzegami rzek i jezior. W Polsce jest pospolitym chwastem ruderalnym, natomiast w stanie dzikim występuje w Europie, Azji, Afryce Północnej oraz Ameryce Północnej, oprócz Afryki Południowej i kręgu polarnego (2, 3). Znana jest także pod nazwami: pokrzywa dwupienna, pokrzywa parząca, pokrzywa wielka, żgajka oraz parzawka (3). Pokrzywa zwyczajna nie jest jedynym występującym w Polsce przedstawicielem rodzaju Urtica. Poza nią spotykamy także, niepochodzące z naszej rodzimej flory, jednoroczną i jednopienną pokrzywę żegawkę (Urtica urens) oraz uprawianą od XII do XVII wieku na włókno, a obecnie zdziczałą, pokrzywę konopiolistną (Urtica cannabina).
Pokrzywa zazwyczaj kojarzona jest z pieczeniem, swędzeniem oraz bąblami na skórze. Jednak roślinę tę wykorzystuje się bardzo często w ziołolecznictwie, kuchni, kosmetyce, a także przemyśle (4, 5). W ziołolecznictwie wykorzystywana jest zarówno pokrzywa zwyczajna, jak i żegawka. Właściwości lecznicze i odżywcze tej rośliny znali i opisali już starożytni: Hipokrates i Scribonius Largus, a później św. Hildegarda, Paracelsus i Metthiolus (6). Pokrzywa to także bardzo ważny element symboliczny, który znaczył wiele dla dawnych ludów. Przez Słowian uważana była za roślinę magiczną wykorzystywaną w celu ochrony przed złymi urokami.
Skład chemiczny
Prowadzone badania chemiczne wykazały obecność związków biologicznie czynnych w zielu, korzeniach oraz liściach pokrzywy zwyczajnej. Zawarte w niej składniki mogą stanowić źródło brakujących w organizmie substancji niezbędnych do prawidłowej przemiany materii, tj. witamin lub biopierwiastków (3). W skład pokrzywy wchodzą: acetofenon, acetylocholina, aglutynina, alkaloidy, kwasy: masłowy, kawowy, kumarowy, mrówkowy, bursztynowy, palmitynowy, pantotenowy, neochlorogenowy, octowy, szczawiowy, fosforowy, kawoilojabłkowy, glikolowy oraz kwas linolowy i linolenowy, chlorofil, cholina, folacyna, histamina, flawonoidy: kemferol, astragalina; koproporfiryna, lektyny (0,05-0,6%), lecytyna, lignany, kwercetyna, skopoletyna (0,0001-0,01%), serotonina, sterole: β-sitosterol (0,2-1%), stigmasterol, kampesterol oraz terpeny, violaksantyna, ksantofil, witaminy A, C, E i K, antocyjany, mono- i oligosacharydy: fruktoza, galaktoza, glukoza, mio-inozytol, maltoza, rafinoza (6-13).
W liściach pokrzywy zwyczajnej występują: chlorofil, ksantofil, karoten, taniny, witaminy C, K i B2, kwas pantotenowy oraz garbniki i flawonoidy (kemferol, kwercetyna, rutyna, izoramnetyna). Oprócz wyżej wymienionych związków zidentyfikowano także składniki lotne (2-metyloheptanon), kwasy organiczne oraz znaczne ilości składników mineralnych (głównie wapń, magnez, żelazo, krzem) (14). Natomiast w korzeniach występują: skopoletyna, sterole, kwasy tłuszczowe, polisacharydy – ok. 0,85% (arabinogalaktany, glukan, glukogalakturoniany), przyswajalna krzemionka, garbniki, ceramidy, sfingozyna, monoterpendiole i ich glikozydy, lignany oraz izolektyny. Pokrywające całą roślinę włoski wywołują pieczenie spowodowane występowaniem w nich takich substancji, jak kwas mrówkowy, histamina, serotonina, leukotrieny oraz acetylocholina (9, 11, 15-21).
Zastosowanie pokrzywy
Do celów leczniczych wykorzystywane są liście, zbierane przed kwitnieniem (Urticae folium) oraz korzenie – wykopywane jesienią lub wczesną wiosną (Urticae radix), jak również całe ziele (Urticae herba). Surowcem, równie często stosowanym, jest sok uzyskiwany ze świeżych pędów. Po raz pierwszy korzenie pokrzywy zostały wykorzystane w leczeniu chorób układu moczowego w 1950 roku. Komisja Europejska zaleca stosowanie Urticae radix w leczeniu pierwszego i drugiego stadium przerostu gruczołu krokowego (BPH) (22). Podobnie ESCOP zaleca używanie pokrzywy w leczeniu zaburzeń oddawania moczu towarzyszącym BPH (23). Zawarte w liściach flawonoidy, a także lektyna w korzeniach, wykorzystywane są pomocniczo w celu pobudzenia układu odpornościowego w walce z toczniem (12).
Pokrzywa zwyczajna stosowana jest w celu zmniejszenia alergii, obniżenia poziomu cholesterolu, mocznika, chlorku sodu, redukcji stanów zapalnych, łagodzenia bólu, zahamowania wypadania włosów, rozszerzenia naczyń krwionośnych, obniżenia ciśnienia krwi. Poza tym pozytywnie wpływa ona na proces leczenia ran. Urticae folium i Urticae herba wykorzystywane są także jako środki przeciwzapalne w chorobach reumatycznych oraz zwiększające diurezę w stanach zapalnych dróg moczowych.
W związku z działaniem moczopędnym znalazła zastosowanie w leczeniu obrzęków, kamicy nerkowej i chorób woreczka żółciowego. Ponadto wpływa na procesy trawienne oraz obniża temperaturę ciała. Napar z pokrzywy można stosować pomocniczo w przypadku cukrzycy, nieżytach żołądka, nieżytu śluzowo-błoniastego jelit, bólach głowy, chorobach płuc, trądziku oraz ogólnego osłabienia. Doustne stosowanie pokrzywy zaleca się jako środek wspomagający leczenie różnego rodzaju krwawień, m.in. krwawych wymiotów, krwinkomoczu, krwawienia macicznego oraz krwawienia z nosa.
Pokrzywa zwyczajna stosowana jest w łagodzeniu objawów łagodnego przerostu gruczołu krokowego (prostaty, stercza) (BPH) jako alternatywa dla leków syntetycznych. Przerost prostaty to głównie choroba mężczyzn powyżej 50. roku życia. Z wiekiem organizm mężczyzny zmniejsza produkcję męskich hormonów płciowych, co może powodować stopniowy rozrost gruczołu. Stwierdzono, że preparaty pochodzenia roślinnego przynoszą poprawę u około 60-80% chorych we wczesnych stadiach łagodnego rozrostu stercza. Potwierdzają to przeprowadzone badania kliniczne, gdzie stosowano pokrzywę zarówno w terapii skojarzonej, jak i monoterapii. Za wzrost masy gruczołu odpowiedzialne są takie enzymy jak: aromataza przekształcająca testosteron oraz jego prekursor (androstendion) w estradiol i reduktaza, która przekształca testosteron w dihydrotestosteron (DHT) (24).
Prawdopodobnie za łagodzenie objawów BPH odpowiedzialne są hydrofilowe części pokrzywy zawarte w korzeniu, a mianowicie lektyny i polisacharydy odpowiedzialne za hamowanie aktywności aromatazy (25). Ponadto obecny w wyciągu 3-β-sitosterol w postaci wolnej i glikozydowej, a także 7-α- i 7-β-hydroksysitosterol i ich glikozydy hamują działanie reduktazy dihydrotestosteronu (26). Jednak efekt inhibicji enzymów zauważono podczas podawania wysokich stężeń alkoholowego wyciągu z korzenia pokrzywy (27).
Leki roślinne zawierające między innymi pokrzywę w swym składzie wywołują efekt pozytywny, lecz ich działanie niestety ustępuje w momencie przerwania kuracji. W piśmiennictwie dostępnych jest tylko sześć randomizowanych badań klinicznych z podwójnie ślepą próbą. Fischer i Wilbert oraz Vontobel i wsp. (6) prowadzili badania, podając 300 mg ekstraktu z korzenia pokrzywy. W przypadku pracy Vontobla i wsp. badanie trwało 9 tygodni i obejmowało 41 osób, z kolei Fischer i Wilbert w swoim doświadczeniu przebadali 40 osób z objawami BPH. W wyniku tych badań odnotowano zmniejszenie częstotliwości oddawania moczu, a poziom SHGB (sex hormone binding globulin) zarówno u Fischera i Wilberta, jak i Vontobla nie uległ znaczącym zmianom. W wyniku oznaczania 5α-DHT w badaniach Vontobla nie zaobserwowano różnicy, a u Fischera i Wilberta odnotowano jej wzrost (6). Natomiast Schneider i Rubben, Safarinejad, Engelmann oraz Dathe i Schmid (6) zaobserwowali znaczącą poprawę takich objawów, jak objętość zalegającego moczu, maksymalny przepływ moczu, czas oddawania moczu oraz wielkość gruczołu krokowego (International Prostate Symptos Score – IPSS) (6). Jest to zgodne z wynikami badań przeprowadzonych w warunkach modelowych. Zauważono, że podawanie 20% ekstraktu alkoholowego z pokrzywy u myszy z BPH hamowało wzrost gruczołu krokowego o 51,4% w porównaniu z kontrolą (28).
Wiele przeprowadzonych badań dowiodło, że związki czynne zawarte w pokrzywie wpływają korzystnie na czynność układu moczowego. Preparaty podawane mężczyznom, u których stwierdzono przerost prostaty, ułatwiają oraz zmniejszają ból podczas oddawania moczu, jak również zmniejszają obrzęk. Jak podaje Nartowska (29) dotychczas opublikowano jedno badanie kliniczne obejmujące osoby z niewydolnością sercowo-naczyniową, którym podawano sok z pokrzywy w ilości 15 ml trzy razy dziennie. Zaobserwowano wówczas wzrost poziomu diurezy o około 20% w stosunku do grupy kontrolnej. Podobnie Różański (11) podaje, że wyciąg z korzenia pokrzywy wpływa na zwiększenie diurezy w stanach zapalnych układu moczowego, a także zmniejsza objętość zalegającego moczu w pęcherzu, jak i bolesność podczas jego oddawania. Jest to zgodne z wynikami uzyskanymi w innym badaniu, w którym wykazano, że wzrost diurezy u szczurów zależny jest od dawki podanego wyciągu. Wyciąg etanolowy z liści pokrzywy po podaniu dootrzewnowym zwiększał diurezę w istotnym stopniu w dawce 500 mg/kg. Przy podaniu per os nie obserwowano u zwierząt zwiększonego wydalania moczu (29).
Daher i wsp. (30) zajmowali się wpływem spożywania ekstraktu z Urtica dioica na poziom lipidów we krwi szczurów. W eksperymencie wykorzystano jako marker apolipoproteinę B (apo B) będącą wskaźnikiem aterogenności, natomiast grupę badaną stanowiły szczury z dietą normalną i z dietą wysokotłuszczową. Po 30 dniach od momentu podawania ekstraktu wykonano analizę krwi, badając poziom lipidów oraz aktywność enzymów wątrobowych. Wyniki przeprowadzonych badań wykazały spadek poziomu cholesterolu oraz frakcji LDL, a także apo B w osoczu w grupie szczurów obciążonych dietą wysokotłuszczową w stosunku do grupy kontrolnej. Przy jednoczesnym podawaniu ekstraktu w ilości 150 mg/kg masy ciała nie odnotowano wzrostu enzymów wątrobowych (30).
Według danych Zakładu Epidemiologii Chorób Reumatycznych Instytutu Reumatologii w Warszawie niemal połowa osób dorosłych w kraju cierpi na bóle kręgosłupa, stawów biodrowych, kolan i ścięgien (31). W chorobach narządu ruchu dochodzi do odkładania się złogów moczowych w tkankach okołostawowych oraz wzrostu poziomu kwasu moczowego we krwi, a dzięki właściwościom saluretycznym pokrzywy możliwe jest wydalenie ich z organizmu. W medycynie ludowej od dawna znano i stosowano liście pokrzywy w celu łagodzenia bólu. Przeprowadzone jak dotąd badania kliniczne nad substancjami pochodzenia naturalnego potwierdzają ich działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe. Skuteczność tych leków jest na tyle wysoka, że umożliwia ona obniżenie dawek przeciwzapalnych leków niesteroidowych. W 1990 roku Randall i wsp. (32) przeprowadzili pionierskie badania mające na celu potwierdzenie działania przeciwbólowego Urtica dioica. Badaniom poddano grupę 18 osób, u których zdiagnozowano stany zapalne stawów i kości, a także bóle dysku oraz bóle wywołane urazami mechanicznymi, tj. naciągnięcie i zapalenie ścięgien, „łokieć tenisisty”. Wyniki tych badań były zadowalające i świadczące o działaniu przeciwbólowym pokrzywy. W trakcie badania nie odnotowano poważniejszego działania niepożądanego z wyjątkiem przemijającej wysypki.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Lutomski J, Hasik J. Fitoterapia w urologii. Post Fitoter 2000; 4:8-12. 2. GRIN Taxonomy for Plants. 3. Ożarowski A, Rumińska A, Suchorska K i wsp. Leksykon roślin leczniczych. PWRiL, Warszawa 1990. 4. Grzędzicka E. Atlas ziół. 2008. 5. www.pokrzywa.pl 6. EMEA. Committee on Herbal Medicinal Products (HMPC). Assessment report on Urtica dioica L., Urtica urens L., their hybrids or their mixtures, radix. London 2009. 7. Chaurasia N, Wichtl M. Flavonolglykoside aus Urtica dioica. Planta Med 1987; 53:432-4. 8. Schottner M, Reiner J, Francis S i wsp. (+)-neo-olivil from roots of Urtica dioica. Phytochem 1997; 46(6):1107-9. 9. Urtica dioica, Urtica urens (Nettle). Monograph. Alter Med Rev 2007; 12(3): 280-4. 10. Basaran N, Akbay P, Basaran AA i wsp. In vitro immunomodulatory activity of flavonoid glycosides from Urtica dioica L. Phytother 2003; 17(1):34-7. 11. Różański H. Pokrzywa – Urtica w fitoterapii. Poznań – Swarzędz 2007. 12. Tropical Plant Database Nettle (Urtica dioica). 13. Kavtaradze NS, Alaniya MD. Anthocyan glucosides from Urtica dioica, Chem Nat Comp 2003; 39(3):315. 14. Andersen S, Wold JK. Water-soulbe glycoprotein from Urtica dioica leaves. Phytochem 1978; 17(11):1875-7 15. Wagner H, Willer F, Krehern B. Biollogically active compounds from aqueous extract of Urtica dioica. Planta Med 1989; 55: 452-4. 16. Kuritsata SE, Filman GM, Zagorodskaya LM i wsp. Carotenoids of Urtica dioica. Translated from Khimiya Priridnykh Sóedinenii 1986; 5:640-1. 17. Krakus R, Spitrller G. Phenolic compounds from roots of Urtica dioica. Phytochem 1990; 29(5):1653-9. 18. Kraus R, Spiteller G. Terpene diols and terpene diol glucosides from roots of Urtica dioica. Phytochem 1991; 30(4):1203-6. 19. Schottner M, Gansser D, Spiteller G. Lignans from the roots of Urtica dioica and their metabolites bind to human sex hormone binding globulin (SHGB). Planta Med 1997; 63:529-32. 20. Kozłowski J, Szczyglewska D. Biologia kiełkowania nasion roślin leczniczych. XVII. Diaspory gatunków z rodziny Urticaceae. Herba Pol 1995; 41(4):178-85. 21. Węglarz Z, Karaczun W. Wpływ wieku plantacji i terminu zbioru ziela na plonowanie i skład chemiczny pokrzywy zwyczajnej (Urtica dioica L.). Herba Pol 1996; 42(2):88-95. 22. Blumenthal M, Busse WR, Goldberg A i wsp. The Complete German Commission E Monographs. Austin, TX: American Botanical Council; Boston: Integr Med Com 1998. 23. ESCOP 2003. 24. Mroczko B, Mędraś M. Niektóre problemy związane z oznaczaniem testosteronu. Endokr Pol 2007; 58(5):440-5. 25. Collier HO, Chesher GB. Identification of 5-hydroxytryptamine in the sting of the nettle. Br J Pharmacol Chemother 1956; 11:186-9. 26. Niedworok J, Jankowska B. Działanie farmakologiczne pokrzywy zwyczajnej. Wiad Ziel 1997; 1:1225. 27. Hartmann RW, Mark M, Soldati F. Inhibition of 5a-reductase and aromatase by PHL-00801 (Prostatonins), a combination of PY 102 (Pygeum africanum) and UR 102 (Urtica dioica) extracts. Phytomed 1996, 3:121-8. 28. Lichius JJ, Muth C. The inhibition effects of Urtica dioica root extracts on experimentaly inducd prostatic hyperplasia in the mouse. Planta Med 1997; 63:307-10. 29. Rośliny lecznicze. Leki ziołowe. Panacea 2007; 3(20). 30. Daher CF, Baroody KG, Baroody GM. Effect of Urtica dioicia extract intake upon blood lipid profile in the rats. Fitoter 2006; 77:183-8. 31. Raport Zakładu Epidemiologii Chorób Reumatycznych Instytutu Reumatologii w Warszawie „Nasze zdrowie, nasze dolegliwości” 2002. 32. Randall C, Meethan K, Randall H i wsp. Nettle sting of Urtica dioica for joint pain – an exploratory study of this complementary therapy. Compl Ther Med 1999; 7:126-31. 33. P. Mittman. Randomized, double-blind study of freeze-dried Urtica dioica in the treatment of allergic rhinitis. Planta Med. 1990; 56:44-7. 34. Schöttner M, Reiner J, Tayman FSK. (+)-neo-olivil from roots of urtica dioica. Phytochem 1997; 46(6):1107-9 35. Samiee F, Abolhasani M. The effect of a mixture of plant extracts on blood insulin levels in diabetic rats. Planta Med 2009; 75. Abstract. 36. www.ziola.pl.
