© Borgis - Postępy Fitoterapii 3/2016, s. 179-188
*Paweł Kubica1, Halina Ekiert1, Radosław J. Ekiert2, Agnieszka Szopa1
Gatunki rodzaju Cistus sp. – taksonomia, występowanie, skład chemiczny, aplikacje terapeutyczne i badania biotechnologiczne
Species of the genus Cistus sp. – taxonomy, distribution, chemical composition, therapeutic applications and biotechnological studies
1Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej, Wydział Farmaceutyczny, Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum, Kraków
Kierownik Katedry i Zakładu: prof. dr hab. n. farm. Halina Ekiert
2Krakowskie Zakłady Zielarskie „Herbapol” w Krakowie S.A.
Prezes Zarządu: mgr inż. Alina Lekstan
Streszczenie
W związku z rosnącą popularnością Cistus incanus (czystek szary, czystek siwy) jako rośliny leczniczej w Polsce, dokonano przeglądu piśmiennictwa dotyczącego różnych gatunków rodzaju Cistus sp., ze szczególnym uwzględnieniem C. incanus. W pracy przedstawiono podstawowe informacje dotyczące: taksonomii, rozmieszczenia geograficznego, głównych grup składników charakterystycznych dla poszczególnych gatunków oraz możliwych aplikacji terapeutycznych. Szczególną uwagę poświęcono aktywności biologicznej czterech gatunków: C. monspeliensis, C. ladaniferus, C. laurifolius, C. salviifolius. Najszerzej jednak scharakteryzowano najbardziej popularny w Polsce gatunek – C. incanus, uwzględniając kłopoty z klasyfikacją taksonomiczną, prezentując możliwe aplikacje terapeutyczne udowodnione badaniami naukowymi oraz listę produktów leczniczych i suplementów diety bazujących na C. incanus, dostępnych na rynku farmaceutycznym zarówno w Polsce, jak i w Europie. Przedstawiono ponadto stan badań biotechnologicznych gatunków rodzaju Cistus sp.; większość z nich dotyczy C. incanus.
Summary
In view of increasing popularity of Cistus incanus L. (hairy rockrose) as a medicinal plant in Poland, scientific literature on different Cistus species was reviewed with special attention given to C. incanus. The article presents basic information on taxonomy, geographical distribution and components characteristic of different species and on their potential therapeutic applications. Special consideration was given to biological activity of four species: C. monspeliensis L., C. ladaniferus L., C. laurifolius L., C. salviifolius L. Obviously, the most popular species in Poland, C. incanus was characterized in the greatest detail, taking into account problems with taxonomic classification and potential therapeutic applications, confirmed by scientific studies, that were presented alongside with the list of medicinal products and dietary supplements based on C. incanus available on pharmaceutical and herbal markets both in Poland and Europe. Further, progress in biotechnological studies of Cistus species, the majority of which were conducted on C. incanus, was outlined.
Pamięci prof. dr hab. Jana Krzeka – kierownika Katedry i Zakładu Chemii Nieorganicznej i Analitycznej Wydziału Farmaceutycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum, Dziekana Wydziału Farmaceutycznego w latach 2008-2015, który zmarł 1 lutego 2015 roku.
Taksonomia
Rodzaj Czystek – Cistus sp. – jest najważniejszą jednostką taksonomiczną rodziny Cistaceae (Czyst-kowate). Rodzina Cistaceae należy do rzędu Malvales (Ślazowce). Jest średniej wielkości rodziną, do której należy 8 rodzajów, obejmujących około 180 gatunków roślin zielnych i krzewów (1- 4). Wśród nich na szczególną uwagę zasługują gatunki należące do rodzaju Cistus sp., których, jak podają różne źródła, jest około 20 (tab. 1) (4).
Tab. 1. Gatunki rodzaju Cistus sp. oraz ich występowanie
| Gatunek | Występowanie |
| C. albanicus EF Warburg ex Heywood | Albania, Grecja |
| C. albidus L. | Algieria, Baleary, Chorwacja, Francja, Hiszpania, Portugalia, Włochy |
| C. asper Demoly & Mesa | Wyspy Kanaryjskie |
| C. chinamanadensis C. | Wyspy Kanaryjskie |
| C. clusii Dunal | Algieria, Baleary, Hiszpania, Maroko, Tunezja, Włochy |
| C. crispus L. | Francja, Hiszpania, Portugalia, Rosja |
| C. heterophylus Desf. | Algieria, Hiszpania, Maroko, Półwysep Iberyjski |
| C. horrens Demoly | Wyspy Kanaryjskie |
| C. incanus L. (= C. creticus L.) | Albania, Bułgaria, Francja, Grecja, Liban, Maroko, Syria, Turcja, Włochy |
| C. inflatus Pourr. ex Demoly | Francja, Hiszpania |
| C. ladanifer L. | Algieria, Francja, Hiszpania, Kalifornia, Maroko, Portugalia, Wyspy Kanaryjskie |
| C. laurifolius L. | Maroko, Europa Południowo-Zachodnia, Turcja |
| C. libanotis L. | Algieria, Hiszpania |
| C. monspeliensis L. | Albania, Chorwacja, Francja, Hiszpania, Malta, Afryka Północna, Turcja, Wyspy Kanaryjskie |
| C. munbyi Pomel | Algieria, Maroko |
| C. ochreatus C. Sm. ex Buch | Wyspy Kanaryjskie |
| C. osbeckiifolius Webb ex Christ | Hiszpania, Wyspy Kanaryjskie |
| C. parviflorus Lam. | Anglia, Cypr, Grecja, Kreta, Turcja |
| C. populifolius L. | Francja, Hiszpania, Maroko, Portugalia |
| C. psilosepalus Sweet | Portugalia, zachodnia Hiszpania |
| C. pouzolzii Del. | Francja, Maroko |
| C. salvifolius L. | Albania, Bułgaria, Chorwacja, Francja, Grecja, Hiszpania, Libia, Maroko, Tunezja, Turcja, Włochy |
| C. sintenisii de Lit. | Albania |
| C. symphitifolius Lam. | Hiszpania, Wyspy Kanaryjskie |
Obecny podział taksonomiczny rodzaju Cistus sp. oparty jest, mimo powszechności badań genetycznych, nadal głównie na cechach wyglądu morfologicznego organów wegetatywnych i generatywnych. Różnicowanie taksonomiczne najczęściej przeprowadza się na podstawie cech fenotypowych, takich jak: kształt i kolor kwiatów, kształt, unerwienie i kolor liści, budowa owocu (1, 5-7). Systematyka rodzaju Cistus jest dość skomplikowana głównie ze względu na polimorfizm i tworzenie licznych hybryd między pokrewnymi gatunkami (8, 9). Częstym zjawiskiem jest występowanie w obrębie rodzaju licznych podgatunków, jak na przykład: C. creticus ssp. creticus, C. creticus ssp. eriocephalus, C. creticus ssp. corsicus (10).
W ostatnich latach szczególnym zainteresowaniem, ze względu na cenne aspekty działania farmakologicznego, cieszy się czystek szary (= czystek siwy) – Cistus incanus L. (ryc. 1). Gatunek ten znany jest też pod nazwami zwyczajowymi – skalna róża, święta róża (Hocking, 1997) (5, 6, 12). Filogeneza tego gatunku jest skomplikowana i, jak się wydaje, nie do końca wyjaśniona. Nazwa Cistus creticus L. często używana jest jako synonimowa dla Cistus incanus L. Jak wynika z nowszych ustaleń taksonomów, C. incanus L. jest mieszańcem C. albidus L. oraz C. crispus L. (3). W niniejszym opracowaniu przedstawiono opisy ważniejszych gatunków rodzaju Cistus sp., ze szczególnym uwzględnieniem C. incanus. Przyjęto, że C. creticus to synonim C. incanus.
Ryc. 1. Ziele C. incanus (11)
Występowanie
Gatunki rodzaju Cistus sp. są ważnym elementem półsuchych ekosystemów basenu Morza Śródziemnego. Tworzą one gęste zarośla na ubogich, suchych, kamienistych glebach, najczęściej wapiennych (1, 5, 6, 12, 13). Wszystkie gatunki występują na stanowiskach ciepłych, nasłonecznionych. Są roślinami o zróżnicowanej wielkości – od niewielkich rozmiarów roślin zielnych, aż po dorastające do 3 metrów wysokości krzewy (5). Liście wszystkich gatunków gromadzą olejki eteryczne i żywice, które bywają przyczyną pożarów (6, 14).
Poszczególne gatunki rodzaju Cistus sp. charakteryzują się swoistym rozmieszczeniem. Obszary występowania poszczególnych gatunków zebrano w tabeli 1. Kraje, na terenie których występuje Cistus incanus L., zaznaczono na rycinie 2 (1, 5).
Ryc. 2. Państwa o największym rozpowszechnieniu C. incanus L.
Składniki chemiczne charakterystyczne dla gatunków rodzaju Cistus sp.
Badania składu chemicznego różnych gatunków rodzaju Cistus sp. wskazują, że rośliny te bogate są w związki flawonoidowe, szczególnie w: kwercetynę (ryc. 3), kemferol, flawono-3-ole oraz inne związki fenolowe, takie jak: katechiny, galokatechiny, proantocyjanidyny. Inne grupy związków reprezentowane są przez: terpeny, kwasy tłuszczowe, fitohormony i witaminy. Zawartość metabolitów wtórnych różni się w zależności od gatunku czy podgatunku i w dużej mierze zależy od warunków, w jakich rośliny rosną (7, 6, 12, 15, 16).
Ryc. 3. Struktura chemiczna kwercetyny
Wszystkie gatunki gromadzą olejki eteryczne. Analizy dotyczące składu olejków eterycznych wykazały obecność w olejku C. ladanifer głównie 1,8-cyneolu (19,27%) i wiridiflorolu (16,38%), a w olejku z C. monspeliensis głównie 1,8-cyneolu (9,14%), octanu bornylu (3,14%) oraz α-pinenu (5,84%) (8). Z kolei olejek eteryczny C. creticus ssp. eriocephalus charakteryzuje się wysoką zawartością seskwiterpenów, a w olejkach C. creticus ssp. corsicus i C. creticus ssp. creticus dominują diterpeny. Te dane potwierdzają dużą zmienność związków chemicznych w poszczególnych gatunkach i podgatunkach rodzaju Cistus sp. (10).
Liście i łodygi wszystkich gatunków zawierają brązową żywicę składającą się głównie z terpenów, w tym szczególnie diterpenów (17).
W ekstraktach etanolowych z ziela C. laurifolius stwierdzono obecność: flawonoidów (apigeniny, kwercetyny oraz jej 3-metylowej pochodnej, kemferolu, naryngeniny, luteoliny i jej pochodnych), diterpenów, seskwiterpenów oraz kwasów fenolowych: galusowego, elagowego i chlorogenowego (18-20).
W wodnych ekstraktach z ziela C. salvifolius potwierdzono obecność ponad 48 związków o charakterze polifenoli – flawonoidów i flawonoli. Ekstrakty te zawierają: katechiny, galokatechiny, 3-O-α-L-ramnozyd katechiny, proantocyjanidyny B1 i B3 (ryc. 4), różne izomery di- i tripochodnych galokatechiny oraz garbniki katechinowe (21).
Ryc. 4. Struktura chemiczna proantocyjanidyny B1 (A) oraz proantocyjanidyny B3 (B)
Metabolity wtórne wyizolowane z liści C. incanus to flawonoidy, głównie: kwercetyna, kemferol, mirycetyna, apigeina, rutyna, luteolina oraz inne związki polifenolowe: katechina, galokatechina, galusan galokatechiny, proantocyjanidyny B1 i B3. Kolejną grupę metabolitów wtórnych, których obecność stwierdzono w podgatunkach C. incanus, stanowią terpeny: monoterpeny, takie jak mircen i limonen, oraz diterpeny typu labdanu (ryc. 5). Szczególnie dużą zawartość terpenów stwierdzono w ekstraktach z liści C. creticus ssp. eriocephalus rosnących na Krecie. Z kolei w olejku eterycznym C. creticus ssp. eriocephalus (rosnącego na terenie Grecji) dominowały seskwiterpeny utlenione i nieutlenione. Głównymi kwasami fenolowymi obecnymi w C. incanus i jego podgatunkach są: kwas galusowy oraz jego pochodne (heksahydroksydifenoilo-glukoza) (1, 7, 10).
Ryc. 5. Podstawowa struktura chemiczna diterpenów typu labdanu
Aktywność biologiczna i walory terapeutyczne Cistus incanus L.
Do surowców farmaceutycznych zalicza się ziele i liście czystka – Cisti herba i Cisti folium, pozyskiwane z Cistus incanus. Jak dotąd nie są one uznawane w krajach europejskich za surowce farmakopealne. Mimo to zainteresowanie nimi rośnie z roku na rok. Dzieje się tak dzięki ich korzystnym właściwościom leczniczym.
Obecne aplikacje surowców wynikają z ich wieloletniego zastosowania, głównie w tradycyjnej medycynie bliskowschodniej, w tym szczególnie w medycynie tureckiej. Ziele i liście czystka wykorzystywane były m.in. jako środki przeciwzapalne w chorobach skóry, w reumatyzmie i zapaleniu nerek. Cenione były również ze względu na działanie przeciwwrzodowe, przeciwbiegunkowe i przyspieszające gojenie ran (22-24). Surowce te coraz większą popularność zdobywają także w lecznictwie europejskim. Napary z ziela lub z liści wykorzystywane są w profilaktyce różnych chorób (18).
Obecnie ziele i liście czystka rekomendowane są jako surowce działające przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo, przeciwgrzybiczo, a także wzmacniająco na układ odpornościowy (2, 22, 23). Jako najważniejszy profil aktywności biologicznej uznaje się aktywność przeciwutleniającą, wynikającą ze składu surowców. Polecane są one jako suplementy diety w profilaktyce chorób przewlekłych, takich jak nadciśnienie, cukrzyca czy choroba Alzheimera (14, 22). European Food Safety Authority (EFSA) rekomenduje wymienione surowce jako bogate, naturalne źródło substancji przeciwutleniających (25).
Nadal prowadzone są badania naukowe, które potwierdzają znane, tradycyjne zastosowania, jak również wykazują nowe profile aktywności biologicznej ekstraktów z wymienionych surowców oraz wyizolowanych z surowców metabolitów wtórnych.
Wykorzystywane w tradycyjnej bliskowschodniej medycynie, w tym szczególnie w medycynie tureckiej, właściwości spazmolityczne (w leczeniu biegunek i chorób układu pokarmowego) oraz hipotensyjne zostały poparte badaniami naukowymi. Udowodniono, że wodne ekstrakty z liści C. incanus w warunkach in vitro działają rozkurczająco na wyizolowane mięśnie gładkie jelit i aorty (1, 16).
Właściwości gastroprotekcyjne wodnych ekstraktów z ziela poparte zostały badaniami na szczurach, u których wywoływano zmiany patologiczne przy użyciu związków takich jak: kwas solny, etanol absolutny, indometacyna, serotonina oraz rezerpina. Szczurom podawano doustnie ekstrakt z C. incanus w ilości 0,25-0,5 g/kg m.c. W badaniu stwierdzono znaczący efekt gastroochronny u wszystkich osobników grupy badanej (1, 17)
Wodne ekstrakty wykazują zależną od dawki regulację wzrostu, żywotności i uwalniania cytokin przez ludzkie leukocyty. Efektem jest normalizacja liczby komórek układu odpornościowego oraz odpowiedzi immunologicznej, co prowadzi do zmniejszenia uszkodzeń wywołanych nadmierną odpowiedzią immunologiczną i przyspiesza proces leczenia (26).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Al-Sheikh Hamed HHMA. Quality control of Cistus incanus containing pharmaceutical preparations. Master Thesis. Petra University Faculty of Pharmacy. Amman, Jordan 2009. 2. Hudy R, Wójcik A. Czystek – śródziemnomorski cud natury. eco MEDiCo, Londyn 2015. 3. Guzmán B, Vargas P. Systematics, character evolution, and biogeography of Cistus L. (Cistaceae) based on ITS, trnL-trnF, and matK sequences. Mol Phylogenet Evol 2005; 37:644-60. 4. Ustun O, Gurbuz I, Kusmenoglu S i wsp. Fatty acid content of three Cistus species growing in Turkey. Chem Natur Comp 2004; 40:526-8. 5. Civeyrel L, Leclercq J, Demoly JP i wsp. Molecular systematics, character evolution, and pollen morphology of Cistus and Halimium (Cistaceae). Plant Syst Evol 2011; 295:23-54. 6. Bouamama H, Noël T, Villard J i wsp. Antimicrobial activities of the leaf extracts of two Moroccan Cistus L. species. J Ethnopharmacol 2006; 104:104-7. 7. Papaefthimiou D, Papanikolaou A, Falara V i wsp. Genus Cistus a model for exploring labdane-type diterpenes, biosynthesis and a natural source of high value products with biological, aromatic, and pharmacological properties. Front Chem 2014; 2:35. 8. Sendra E, Pèrez-Alvarez JA, Fernández-López J i wsp. Identification of flavonoid content and chemical composition of the essential oils of Moroccan herbs. Myrtle (Myrtus communis L.), Rockrose (Cistus ladanifer L.) and Montpellier cistus (Cistus monspeliensis L.). J Essent Oil Res 2011; 23:1-9. 9. Paolini J, Falchi A, Quilichini Y i wsp. Morphological, chemical and genetic differentiation of two species of Cistus creticus L. (C. creticus ssp. eriocephalus and C. creticus ssp. corsicus). Phytochem 2009; 70:1146-60. 10. Skorić M, Todorović S, Gligorijević N i wsp. Cytotoxic activity of ethanol extracts of in vitro grown Cistus creticus ssp. creticus L. on human cancer cell lines. Ind Crop Prod 2012; 38:153-9. 11. Sweet R. Cistineae. The Natural Order of Cistus, Or Rock-rose. James Ridgway, London 1825-1830; ilustr. 44. 12. Fernández-Arroyo S, Barrajón-Catalán E, Micol V i wsp. High-performance liquid chromatography with diode array detection coupled to electrospray time-of-flight and ion-trap tandem mass spectrometry to identify phenolic compounds from a Cistus ladanifer aqueous extract. Phytochem Anal 2010; 21:307-13. 13. Maccioni S, Baldini R, Cioni PL i wsp. In vivo volatiles emission and essential oils from different organs and pollen of Cistus albidus from Caprione (Eastern Liguria, Italy). Flavour Fragr J 2007; 22:61-5. 14. Barrajón-Catalán E, Fernández-Arroyo S, Roldán C i wsp. A systematic study of the polyphenolic composition of aqueous extracts deriving from several Cistus genus species. Evolutionary relationship. Phytochem Anal 2011; 22:303-12. 15. Santagati NA, Salerno L, Attaguile G i wsp. Simultaneous determination of catechins, rutin and gallic acid in Cistus species extracts by HPLC with diode array detection. J Chromatogr Sci 2008; 46:150-6. 16. Attaguile G, Perticone G, Mania G i wsp. Cistus incanus and Cistus monspeliensis inhibit the contractile response in isolated rat smooth muscle. J Ethnopharmacol 2004; 92:245-50. 17. Attaguile G, Caruso A, Pennisi G i wsp. Gastroprotective effect of aqueous extract of Cistus incanus L. in rats. Pharmacol Res 1995; 31:29-32. 18. Orhan N, Aslan M, Süküroğlu M i wsp. In vivo and in vitro antidiabetic effect of Cistus laurifolius L. and detection of major phenolic compounds by UPLC-TOF-MS analysis. J Ethnopharmacol 2013; 146:859-65. 19. Küpeli E, Orhan DD, Yesilada E. Effect of Cistus laurifolius L. leaf extracts and flavonoids on acetaminophen-induced hepatotoxicity in mice. J Ethnopharmacol 2006; 103:455-60. 20. Ustün O, Ozçelik B, Akyön Y i wsp. Flavonoids with anti-Helicobacter pylori activity from Cistus laurifolius leaves. J Ethnopharmacol 2006; 108:457-61. 21. Attaguile G, Russo A, Campisi A i wsp. Antioxidant activity and protective effect on DNA cleavage of extracts from Cistus incanus L. and Cistus monspeliensis L. Cell Biol Toxicol 2000; 16:83-90. 22. Loizzo MR, Jemia MB, Senatore F i wsp. Chemistry and functional properties in prevention of neurodegenerative disorders of five Cistus species essential oils. Food Chem Toxicol 2013; 59:586-94. 23. Pomponio R, Gotti R, Santagati NA i wsp. Analysis of catechins in extracts of Cistus species by microemulsion electrokinetic chromatography. J Chromatogr A 2003; 1990:215-23. 24. Küpeli E, Yesilada E. Flavonoids with anti-inflammatory and antinociceptive activity from Cistus laurifolius L. leaves through bioassay-guided procedures. J Ethnopharmacol 2007; 112:524-30. 25. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies. Scientific Opinion on the substantiation of health claims related to various food(s)/food constituent(s) and protection of cells from premature aging, antioxidant activity, antioxidant content and antioxidant properties, and protection of DNA, proteins and lipids from oxidative damage pursuant to Article 13(1) of Regulation (EC) No 1924/2006 [59 pp.]. EFSA J 2010; 8:1489. 26. Lendeckel U, Arndt M, Wolke C i wsp. Inhibition of human leukocyte function, alanyl aminopeptidase (APN, CD13) and dipeptidylpeptidase IV (DP IV, CD26) enzymatic activities by aqueous extracts of Cistus incanus L. ssp. incanus. J Ethnopharmacol 2002; 79:221-7. 27. Ehrhardt C, Hrincius ER, Korte V i wsp. A polyphenol rich plant extract, Cystus052, exerts anti influenza virus activity in cell culture without toxic side effects or the tendency to induce viral resistance. Antiviral Res 2007; 76:38-47. 28. Kalus U, Grigorov A, Kadecki O i wsp. Cistus incanus (Cystus052) for treating patients with infection of the upper respiratory tract A prospective, randomised, placebo-controlled clinical study. Antiviral Res 2009; 84:267-71. 29. Hutschenreuther A, Birkemeyer C, Grötzinger K i wsp. Growth inhibiting activity of volatile oil from Cistus creticus L. against Borrelia burgdorferi s.s. in vitro. Pharmazie 2010; 65:290-5. 30. Fokialakis N, Kalpoutzakis E, Tekwani B i wsp. Antileishmanial activity of natural diterpenes from Cistus sp. and semisynthetic derivatives thereof. Biol Pharm Bull 2006; 29:1775-8. 31. Belmokhtar M, Bouanani NE, Ziyyat A i wsp. Antihypertensive and endothelium-dependent vasodilator effects of aqueous extract of Cistus ladaniferus. Biochem Biophys Res Commun 2009; 389:145-9. 32. Yamaguchi M, Hamamoto R, Uchiyama S i wsp. Preventive effects of bee pollen Cistus ladaniferus extract on bone loss in streptozotocin-diabetic rats in vivo. J Health Sci 2007; 53:190-5. 33. Yamaguchi M, Uchiyama S, Nakagawa T. Anabolic effects of bee pollen Cistus ladaniferus extract in osteoblastic MC3T3-E1 cells in vitro. J Health Sci 2007; 53:625-9. 34. Barros L, Dueňas M, Alves CT i wsp. Antifungal activity and detailed chemical characterization of Cistus ladanifer phenolic extracts. Ind Crop Prod 2013; 41:41-5. 35. Sadhu SK, Okuyama E, Fujimoto H i wsp. Prostaglandin inhibitory and antioxidant components of Cistus laurifolius, a Turkish medicinal plant. J Ethnopharmacol 2006; 108:371-8. 36. Tomás-Menor L, Morales-Soto A, Barrajón-Catalán E i wsp. Correlation between the antibacterial activity and the composition of extracts derived from various Spanish Cistus species. Food Chem Toxicol 2013; 55:313-22. 37. M’Kada J, Dorion N, Bigot C. In vitro propagation of Cistus x purpureus Lam. Sci Hortic 1991; 46:155-60. 38. Iriondo JM, Moreno C, Pèrez C. Micropropagation of six rockrose (Cistus) species. Hort Sci 1995; 30:1080-1. 39. Pela Z, Pentcheva M, Gerasopoulos D i wsp. In vitro induction of adventitious roots and proliferation of Cistus creticus ssp. creticus L. plants. Acta Hort 2000; 541:315-22. 40. Zygomala AM, Ioannidis C, Koropouli X. In vitro propagation of Cistus creticus L. Acta Hort 2003; 616:391-6. 41. Madesis P, Konstantinidou E, Tsaftaris A i wsp. Micropropagation and shoot regeneration of Cistus creticus ssp. creticus. J App Pharm Sci 2011; 1:54-8.
