© Borgis - Postępy Nauk Medycznych 5/2016, s. 298-307
Paweł Goryński, *Dorota Cianciara
Sytuacja demograficzna i zdrowotna ludności Polski – wybrane elementy
Demographic situation and health status of the Polish population – selected aspects
Zakład Epidemiologii i Promocji Zdrowia, Szkoła Zdrowia Publicznego, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
Kierownik Zakładu: dr hab. med. Dorota Cianciara
Streszczenie
W opracowaniu przedstawiono niektóre aspekty sytuacji zdrowotnej ludności Polski w oparciu o dane pochodzące z Głównego Urzędu Statystycznego, międzynarodowych baz danych WHO i Eurostatu oraz opracowań własnych. Sytuacja demograficzna Polski ulega dynamicznym zmianom, gdyż z kraju obecnie o stosunkowo niewielkiej w porównaniu z innymi krajami UE liczbie osób starszych (powyżej 65. r.ż.) w 2050 roku będziemy siódmym z kolei krajem w UE o największej liczbie osób starszych. Wynika to m.in. z malejącej dzietności i wydłużania życia. Ogólnie, sytuacja zdrowotna ludności Polski na tle innych krajów UE kształtuje się poniżej średniej dla całej UE i mieści się w obrębie dawnych krajów tzw. obozu socjalistycznego, lecz lepiej niż w Rumunii, Bułgarii i na Węgrzech, a także lepiej niż w krajach byłego ZSRR. Przewidywana długość życia mężczyzn i kobiet różni się znacznie (ponad 8 lat w 2014 roku), podczas gdy różnica w latach życia w zdrowiu (HLY) wynosi jedynie 4 lata. Rozpowszechnienie czynników ryzyka w Polsce jest szczególnie niekorzystne w zakresie palenia tytoniu i otyłości. Nakłady na ochronę zdrowia w Polsce są najniższe w krajach Unii Europejskiej, poza Estonią.
Summary
The article shows some aspects of the health situation of the Polish population based on the data derived from the Central Statistical Office, international databases of the WHO and Eurostat, and on own calculations of public statistics data. Demographic situation in Poland is in process of dynamic changes – from relatively small share of elderly (over 65 years) compared with other EU countries now to 2050 when we will be a seventh in turn country in the EU with the highest number of elderly people. Observed changes are and will be as the result of the decline in the fertility of women and extending the life expectancy of the population. Generally, the Polish population health against the background of other EU countries is below the average for the EU as a whole and “old” UE countries. But Poland is in better position then so called former “socialist camp” countries like Romania, Bulgaria and Hungary as well as better than in the countries of the former Soviet Union. Life expectancy for men and women differ significantly (over 8 years in 2014), while the difference in healthy life years (HLY) is only 4 years.
WPROWADZENIE
Opracowanie to prezentuje stan zdrowia ludności Polski ze szczególnym uwzględnieniem porównań z krajami Unii Europejskiej (UE) oraz niektóre aspekty zróżnicowania stanu zdrowia wewnątrz naszego kraju. Zwrócono uwagę na społeczne nierówności w zdrowiu, które występują nie tylko w Polsce, ale również w wysokorozwiniętych krajach Europy. Przedstawiono także istotne czynniki ryzyka chorób przewlekłych, które wpływają na sytuację zdrowotną w rozwiniętych krajach Europy i świata.
Najlepszym narzędziem do dokonania porównań stanu zdrowia ludności w różnych krajach jest baza danych o wskaźnikach zdrowotnych w państwach regionu europejskiego Światowej Organizacji Zdrowia (ŚOZ), tworzona przez biuro kopenhaskie tej organizacji (Health for all database – HFA-DB) (1). Dane zawarte w tej bazie powstają w oparciu o surowe informacje (liczebności i współczynniki dla poszczególnych mierników zdrowia oraz czynników ryzyka) nadsyłane przez kraje członkowskie do Regionalnego Biura ŚOZ w Kopenhadze. Wyliczenia współczynników rzeczywistych i standaryzowanych dokonywane są według tej samej metodyki, a dla celów standaryzacji stosowana jest przyjęta przez ŚOZ populacja europejska. Ta procedura daje gwarancję porównywalności danych. Dla zilustrowania sytuacji Polski na tle krajów UE wybrano dane dotyczące wszystkich 28 krajów UE i średnią dla Unii.
Część prezentowanych informacji i porównań przygotowano we własnym zakresie wykorzystując dane Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) pochodzące z rejestracji zgonów, a także z ostatniego Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego w Polsce w 2011 roku. Wykorzystano też dane z ostatniej opublikowanej przez GUS prognozy ludności Polski na rok 2050 (2).
Niektóre dane zaczerpnięto również z baz OECD (Organization for Economic Co-operation and Development) i Eurostatu. Szersze rozwinięcie problemów poruszanych w tym opracowaniu znajduje się w zwartej publikacji książkowej (3).
Sytuacja demograficzna
Pod koniec 2014 roku liczba ludności Polski wynosiła 38,5 mln i była o ok. 17 tysięcy mniejsza niż w roku poprzednim. Tendencja zmniejszania się liczby ludności utrzymuje się od 2004 roku. Według prognozy GUS liczba mieszkańców Polski będzie powoli zmniejszać się w kolejnych latach – o ile nie zajdą zasadnicze zmiany w dotychczasowych tendencjach procesu reprodukcji ludności.
Zmiany sytuacji demograficznej w liczbach bezwzględnych ilustruje rycina 1, z której wynika, że populacja miejska w Polsce zmaleje z 23 mln w 2013 roku do 19 mln w 2050 roku, a populacja wiejska będzie stale utrzymywać się na poziomie ok. 15 mln. Różnice w procesie demograficznym na wsi i w mieście wynikają m.in. z odmiennych zachowań prokreacyjnych i migracji ludności ze wsi do miast.
Ryc. 1. Prognoza liczby ludności miast i wsi do 2050 roku (w mln)
Źródło: GUS (2)
Struktura wieku i płci
Sytuacja demograficzna w Polsce ewoluuje, podobnie jak w innych krajach UE, w kierunku starzenia się populacji. Fakt ten ilustruje rycina 2, z której wynika, że w Polsce w 2050 roku odsetek osób w wieku 65 lat i więcej przekroczy 30%. W porównaniu z innymi krajami UE proces starzenia populacji polskiej będzie bardziej dynamiczny. Obecnie należymy do państw o stosunkowo małej liczbie osób starszych (tj. 65+), ale w 2050 roku tylko w pięciu państwach odsetek osób starszych będzie większy niż w Polsce.
Ryc. 2. Udział osób w wieku 65 lat i więcej w populacji ogółem w latach 2013 i 2050
Źródło: GUS (2)
Obecna i przyszła sytuacja demograficzna jest wynikiem m.in. niskiej dzietności kobiet (ryc. 3). Na początku lat 90. XX wieku współczynnik dzietności wynosił 2,54 na wsiach i 1,78 w mieście, by po 2000 roku zmniejszyć się odpowiednio do 1,40 oraz 1,10. W 2004 roku po raz pierwszy odnotowano ujemny przyrost naturalny, czyli przewagę liczby zgonów nad liczbą żywych urodzeń. Obecnie nastąpiła niewielka poprawa tej sytuacji. Równocześnie z obniżeniem dzietności postępuje podwyższenie średniego wieku rodzących kobiet (ryc. 4). Zjawiska te wraz z wydłużeniem przeciętnego dalszego trwania życia (o czym będzie mowa w dalszej części opracowania) przyczynią się do zmiany kształtu piramidy ludności (ryc. 5). W dolnej części piramidy, czyli wśród osób w wieku do 40 lat (podzielonych na grupy 5-letnie), będzie następował ubytek liczby ludności. Zarazem w górnej części piramidy, w starszych grupach wieku, dojdzie do wzrostu liczby osób.
Ryc. 3. Współczynnik dzietności w miastach i na wsi w latach 1990-2013
Źródło: GUS (2)
Ryc. 4. Średni wiek kobiet rodzących w latach 1990-2012
Źródło: GUS (2)
Ryc. 5. Ludność Polski według płci i wieku w 2013 roku oraz prognozowana na lata 2030 i 2050
Źródło: GUS. Opracowanie: B. Wojtyniak (praca niepublikowana)
Przeciętne dalsze trwanie życia
Przeciętne dalsze trwanie życia w momencie urodzenia, czyli w wieku 0 lat, jest równe średniej długości życia w danej populacji. Jest wyliczane na podstawie danych o umieralności, w tym umieralności niemowląt, dla wieku 0 lat, a także dla kolejnych lat życia (np. 15, 30, 60, 65 lat) osobno dla mężczyzn i kobiet. Przeciętne dalsze trwanie życia dla osób w wielu 30-85 lat jest corocznie ogłaszane w Monitorze Polskim (4) i stanowi podstawę do wyliczania składek ubezpieczeniowych „na życie” i emerytur z ZUS-u.
Przeciętne dalsze trwanie życia Polaków w latach 1970-2013 było krótsze niż średnia dla wszystkich krajów członkowskich tzw. starej UE (ryc. 6, 7). Warto zaznaczyć, że dopiero po okresie transformacji ustrojowej nastąpiło wydłużenie długości życia mężczyzn i kobiet w Polsce. Inna sytuacja miała miejsce w krajach obecnie należących do UE (Litwa, Łotwa, Estonia), a wcześniej będących częścią ZSRR, gdzie pod koniec lat 80. XX wieku i w trakcie transformacji doszło do skrócenia życia, zwłaszcza mężczyzn. Gwałtowne pogorszenie sytuacji zdrowotnej w tych krajach tłumaczone jest m.in. alkoholizmem, samobójstwami i niekorzystnymi zachowaniami zdrowotnymi.
Ryc. 6. Przeciętne dalsze trwanie życia mężczyzn w Polsce i krajach Unii Europejskiej w latach 1970-2013
Źródło: HFA-DB
Ryc. 7. Przeciętne dalsze trwanie życia kobiet w Polsce i krajach Unii Europejskiej w latach 1970-2013
Źródło: HFA-DB
Należy dodać, że według danych GUS w 2014 roku oczekiwana długość życia mężczyzn wynosiła 73,8 roku, a kobiet 81,6 roku. W świetle obserwowanych tendencji można powiedzieć, że osiągnięcie długości życia mężczyzn w Polsce równej średniej unijnej jest możliwe za ponad 10 lat. Nieco mniejszy dystans do średniej unijnej obserwuje się u kobiet.
Lata życia w zdrowiu
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
WHO: Regional Office for Europe: European Health for All database (HFA-DB); http://www.euro.who.int/en/data-and-evidence/databases/european-health-for-all-database-hfa-db (dostęp z dnia: 23.11.2015 r.).
Główny Urząd Statystyczny: Prognoza ludności na lata 2014-2015. Warszawa 2014.
Wojtyniak B, Goryński P, Moskalewicz B (red.): Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego. Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2012.
Komunikat Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z dnia 26 marca 2015 r. w sprawie tablicy średniego dalszego trwania życia kobiet i mężczyzn. Monitor Polski 2015, poz. 296.
WHO Regional Office for Europe: Społeczne nierówności w zdrowiu. WHO, Copenhagen 2012.
Wojtyniak B: Sytuacja zdrowotna po 1989 r. i projekcja na przyszłość. Prezentacja na Kongresie Zdrowia Publicznego 2014, Warszawa 2014.
Mallinson S: Listening to respondents: a qualitative assessment of the Short-Form 36 HealthStatus Questionnaire. Social Science & Medicine 2002; 54: 11-21.
Wannamethee G, Shaper AG: Self-assessment of health status and mortality in middle-aged British men. Int J Epidemiol 1991; 20(1): 239-245.
Idler EL, Benyamini Y: Self-rated health and mortality: a review of twenty-seven community studies. Journal of Health and Social Behavior 1997; 38(1): 21-37.
Mackenbach JP, Simon JG, Looman CWN, Joung IMA: Self-assessed health and mortality: could psychosocial factors explain the association? Int J Epidemiol 2002; 31(6):1162-1168.
Bombak AE: Self-Rated Health and Public Health: A Critical Perspective. Frontiers in Public Health 2013; 1: 15.
Pająk A, Szafraniec K, Janion M et al.: The impact of the Polish national Programme of Cardiovascular Disease Prevention on the quality of primary cardiovascular disease prevention in clinical practice. Kardiol Pol 2010; 68(12): 1332-1340.
Bandosz P, O’Flaherty M, Drygas W et al.: Decline in mortality from coronary heart disease in Poland after socioeconomic transformation: modelling study. BMJ 2012; 344:d8136.
Ford ES, Ajani UA, Croft JB et al.: Explaining the decrease in US deaths from coronary disease, 1980-2000. N Engl J Med 2007; 356: 2388-2398.
Bandosz P, O’Flaherty M, Rutkowski M et al.: A victory for statins or a defeat for diet policies? Cholesterol falls in Poland in the past decade: A modeling study. Int J Cardiol 2015; 15(185): 313-319.
Główny Urząd Statystyczny: Stan zdrowia ludności Polski w 2009 r. Warszawa 2011.
